Арвн тавдгч сөөһин келвр

Красноярск балһсн. Ленинә нертә уульнц. Йирн нәәмдгч тойгта гер. Нәрхн төмрәр кеерүлҗ кесн төмр үүдтә гер. Хаша дотр — алдр зурачин бәрмл (скульптур) бәәнә. Ут үснь арднь саглрна. Хурц хәләцнь төрскн балһсан, төрскн әмтән һәәхҗәх кевтә, уралан иргчүр харвҗана. Зүн һартан будгин ниилүр (палитр) бәрҗ, барун һартк биирәрн (кистярн) минь ода будгин ниилүр (палитр) деерк ширәс шүүслҗ авад, зург эклҗ зурхар бәәх болҗ медгднә. Бәрмлин (скульптурин) өмн, дендр (пьедестал) деернь то-томҗ уга олн титмс бәәнә. Эргүләд олн зүсн цецгүд суулһҗ.

"Красноярскихн алдр үрндән ик дурта бәәдлтә", — гих тоолвр мини толһад төрәд, өврмҗ үүдәв.

Хойр давхр герин үүднд "Василий Иванович Суриковин нертә сойлын саң (музей)" гиҗ бичәтә. Тиигән орхар седчкәд, түрүләд сурһулин һардачла харһхар шиидүв.

Һардач баахн нурһта, һалзн толһата, нүдндән козлдур зүүдг күн бәәҗ. Нер-усан келхләм, аман бәрәд, зөвәрт уха туңһаҗаһад саналдв:

— Икәр оратҗ одвт. Арвн һурвн хонг гидгтн наадна юмн биш. Ода яахв. Өрүндән сурһульд (занятьд) иртн.

Суриковин сойлын саңд (музейд), сурһульд түрүн орснлаһан әдл арһул-арһул ишкәд орув. Дорак давхртнь терүнә өрк-бүл бәәсн бәәҗ. Тер цага бәәдлинь һарһад, үлдсн өлг-эдинь тулҗ. Деерк хойрдгч давхртнь алдр зурачин эврәннь һарар зурсн зургуднь, терүнә зургудас цоксн зургуд (репродукцс) бәәцхәнә. Ики ора күртл эн сойлын саңгин (музейин) өргәс (залмуд) эргәд, зург болһна өмн кесгтән зогсад, һәәхмҗ кевв. Зәрмдән Суриковин зурсн зургуд әмдрәд көндрҗәсн болҗ медгднә. Дегд удан ширтәд хәләхлә, тиигдг бәәдлтә. Нанд усн ширәр (аквареляр) зурсн зургуднь икәр таасгдв.

Маңһдуртнь сурһульд (занятьд) ирүв. Таньдго көвүд, күүкд намаг шинҗлҗ хәләцхәв. Мана һардач Максим Иванович урлгин (искусствин) тууҗ дасхдг бәәҗ. Түрүн терүнә кичәл билә. Максим Иванович намаг зааһад келв:

— Эн мана шин сурһульч. Нернь Бадма. Невчк оратҗ одв. Кергтә цагтнь тадн дөң болцхатн.

Кичәл эклв. Максим Иванович манд Василий Иванович Суриковин тускар келҗ өгв.

Суриковин түрүн багшнь Гребнев гидг күн бәәҗ. Тер билгтә көвүг йовҗ сур, зурачин сурһуль дас, Академьд одҗ ор гиҗ сүв-селвг өгнә. Болв Василий Ивановичиг арвн негтәднь эцкнь өңгрәд, өрк-бүлднь түрү харһна. Аш сүүлднь сурһуль дасх болад шиидхлә, Петербургд күрдг арһ уга, һазр дегд хол, хаалһ дегд ут болна. Билгтә көвүг нег дәкҗ бәәрн һазрин байн, алтна үүлдврч (золотопромышленник) Кузнецов дуудҗ авна.

Байн өөдән, герин ора хәләһәд үг келә бәәтлнь, Суриков өмннь бәәсн цааснд батх зурчкна. Кузнецов келә-келә бәәҗ, ширә талан хәләхлә, цаасн деернь батхн суудг болна. Байн зөвәрт гетҗәһәд, батхныг деерәснь хойр һарарн альхарн дегц дарад, баахн зурачд ик омгтаһар келнә:

— Эн һәәд одмриг иигҗ бәрҗ авх кергтә!

Батхн һар дораснь алдрад, нисәд һарч одх гиһәд, Кузнецов өндгән дарҗах така кевтә хавтаһад, кесгтән "чамаг зуг, чамаг зуг" — гиһәд бәәнә. Аш сүүлднь һаран өргәд, батхныг яһҗ балцрсинь хәләхәр седхлә, батхн әмд кевтән. Кузнецов арһан бархларн, хурһнаннь үзүр күргәд, нистхә гиһәд, үргәнә — батхн нег ормдан. Һариннь альхар ширәһән иигән-тиигән арчад хәләхлә, батхн төрүц көндрхш.

Кузнецов цаһан цаасиг авад, нүдндән өөрдхҗ хәләхләрн, тер зурсн батхн бәәсинь меднә. Тегәд байн билгтә көвүнд дөңгән күргнәв гиҗ үгән өгнә. Кузнецов хөөннь тер келсн үгдән күрнә.

Миңһн нәәмн зун җирн нәәмдгч җилин декабрин арвн негнд, Сиврин үвлин сөөһәр Василий Иванович, сәәдүдт (министрмүдт) Кузнецовин белг илгәҗәх заһс ачсн цанмудт сууһад, Әрәсән хотл балһс — Петербург хәләһәд һарна.

Зуурнь тер көвүнд ик әәмшг чигн, инәдтә йовдл чигн харһна. Тер цагт шил уга болад, сиврихн бухин давсг хагсаһад кесн нимгн арсар терздән шил кеҗ бөглдг сәнҗ.

Нег дәкҗ ик өөдмәс ургшан бууҗ йовтл, Суриковин суусн цанын мөрнә татур тасрад, цан хәмүд дуһу хамгтаһан мөрнәс мөлтрәд, эврән ургшан дошад гүүнә. Деернь суусн көвүн учрсн гүрмән медәд, толһаһан девлиннь хорма шамлҗ бүркәд, цан деерән кевтнә. Цан уруһас дошад гүүҗ ирәд, дора бәәсн хотна захан герин өнцг цокад, көмлгдәд тусхла, цан деерк көвүн өсрәд, девлин хормаһар толһаһан бүрксн кевтән, тер герин бухин давсг шилиг шу цокад, дотрнь одҗ тусна. Бурхна өмн мөргүл кеҗәсн эмгн терзәр эрлг орҗ ирвә гиҗ хәәкрәд, харһцад унҗ одна. Цаад хорад бәәсн эмгнә көвүн бер хойр сүк авад, терзәр орҗ ирсн шулмиг алхар бослдна. Зуг эн йоста үкләс Василий Ивановичиг хамдан йовсн улснь ирҗ хаһцулҗ авна.

Өдр болһн, сар ирвәс урлгин (искусствин) соньн-сәәхн орн-нутг мини өмн үүдән секәд, дотр бийим байҗулад, чееҗинм булңд бәәсн ө-һундлыг, зәрм итклән барсн тоолврмудыг, биингәр сәвүрдсн мет цеврләд, экинм, Кеедә көгшән тальвсн йөрәлмүд тусан хальдаһад, хаалһим сар-нарн герлтксн болҗ медгднә.

Намаг комсорг шиидв. Көдлмш улм икдв. Долан хонг болһнд балһсна нертә зурачнрла, бичәчнрлә, җөҗгчнрлә харһлт кедг болвидн. Горькин нертә педучилищин сурһульчнрла түрүләд үүрләд, бидн тедниг, тедн маниг дуудна. Эн тоотд бүрдәмҗ кехд дала цаг кергтә болна.

Сурһуляс (занятяс), олна көдлмшәс сул цагт этюдникән үүрч авад, Лена Стрункина гидг мана сурһульч күүктә хамдан, Кача һолын телтр көвәд бәәсн Юдинск сад орад, зург зурнавидн. Эн садт хойр, һурвн зун наста хар модн, өндр һо шилвтә шар харһа, көкрңгү зузан хальста җөөлн цаһан модн, тесрсн цаһан девлтә хусм модн урһна. Эн моддыг өрүн өрлә, нарн шиңкән мандлад һарчасн цагла зурхд сән. Эргндк тагчг, модд заагар көкрңгү өңгтә будн үзгднә. Тер нарна герләс һооҗҗасн толь. Нарн сүүрлхин өмн зурхла бас сән, соньн.

Лена Стрункина ман хойрин көдлмшиг багшнр оньдин үлгүрт тәвнә, хойр-һурвн зургимдн классин эрст өлгв.

Хавртнь һарад, бидн Красноярскас арвн нәәмн дуунад бәәсн Столбы гидг заповедникд долан хонгин дадлһнд одвидн. Базаиха һолыг тагтар давад һархла, шуд өөдм эклнә. Нам нег амрдг һазр Пыхтач гиҗ нерәдгднә. Терүнд күртл күн әмсхәд, ки давхцад, чидл чиләд ирнә. Болв Столбыд күрәд авхла, цуг көшсн, зовсн дарунь мартгдҗ одна, тедү дүңгә эн һазрин бәәдл соньн сәәхн болн ик өвәрц.

Эн алдр бәәдл үзәд, цевр аһар кииләд, көк теңгрин дор, ик бахнын өөр кевтхлә, олн зүсн тоолвр орна. Цуг тоолврмуд дундас Зандан туск тодлвр нанд өвдкүр үүдәнә. Игаркас илгәсн зургинь бийәсн салһхшив, оньдин һарһҗ авад хәләһәд, күүнднәв. "Юунас авн тиим гем авсн болхв?" — гисн тоолвр мини чееҗәс төрүц һархш. Ода бийән гемшәнәв. Федоренкоһас зөвшәл авад, урднь бәәсн хотн талан одад, Мөңкәһәс Зандан тускар келүлҗ авхмн бәәҗв. Угатя күүнә ухан — үдәс хооран гидг үнн кевтә. Тиим ухан шиңкән ода ирҗ орҗана. Тенд, Чернореченскд, бәәһәд орсн болхла, тиигән одад негинь йилһх биләв. Тиим сурвр бичгәр сурҗ болшго.

Альмн Төгрәш хойр селгәдәр бичнә. Кеедә көгшә Өлзәт эмгтәһән, Савр эдн цуһар менд келүлҗәнә гиҗ. Инҗә сурһульд невчк альвлна гиҗ бичҗ. Дү көвүндән сүв-селвг зааһад бичг бичсн, дәкҗ альвлшгов гисн андһар бичг ирв. Экм урдк кевтән ус халулдг һазрт көдлҗәнә.

Мана өртңгәс орсмуд тасрлтан угаһар балһснд ирнә. Теднәр экм тавн, арвн арслң илгәнә. Зәрмдән өрәл мишг боднцг чигн өгәд тәвнә. Сурһульд бәәх күүнд цуһар дөң, цуһар хот.

Хойрдгч девсңд дасчасн цаг билә. Мана учкомин ахлач, җөөлн цаһан үстә Маша Никитина келҗәнә:

Көвүд, күүкд! Дмитрий Иннокентьевич мартын арвн хойрт далн тавн нас зүүҗәнә. Цуһарн нииләд белг авч өгхмн.

— Маша зөвтә үг келҗәнә, — гиҗ манахс байрлцхав.

— Сурһульдан нәр кеһәд, Дмитрий Иннокентьевичиг нааран дуудхмн, — болҗ Лена Стрункина селвг өгчәнә. Лена ^— профорг.

— Төрүц чик! — гиҗ цугтаһаснь бичкн Сережа Шамов хәәкрв.

Дмитрий Иннокентьевич гисн тосн ширәр зург зурдг дасхдг мана багш. Дмитрий Иннокентьевич Каратанов Суриковин сурһульч билә, тер манд алдр зурачин тускар кесг үзсән, соңссан келҗ өгнә.

Күүкд улсин сән өдрин өмн бидн цуһарн сурһулян ахулҗ аввидн: күүкд гер цаһалһв, бидн, көвүд, ус зөөһәд, шал уһавидн.

Мана сурһульд күүкд тооһарн көвүдәс хойр холван баһ, тиим болсар бидн хошадар негдәд үр күүкдтән белг аввидн. Лена Стрункинад белг авхларн, Ваня Цаца бидн хойр хоорндан икәр зүтклдвидн.

• Ленад шир авхмн, — гиҗ би келҗәнәв.

• Йоста һәрг бәәҗч. Сән өдрлә күүкнд шир белглсиг альдас соңслач? — болҗ Ваня намаг һутав. — Медҗәнчи, күүкн күүнд каңкнур (духи) авч өгх кергтә.

— Әрлһә цааран. Баахн күн каңкнур (духи) бас цацдви, — болҗ би алңтрҗанав.

Ваня уульнц дүүргәд инәв. Цацан келсәр, каңкнур (духи) авсн, тер белг Ленад икәр таасгдв. Дмитрий Иннокентьевичд бидн төвкнүни һанз болн цә уудг ширк мөңгн бәрүлтәһинь авч белглвидн. Далн тавта Каратанов манла әдл дөгәд, мана һарас авчкад, эргәд бииләд, маниг дахад ду дуулад, бүкл асхн цугтаһимдн шуугулад һарв.

Көгшн зурачин хәрх цагнь болв. Махлань геедрҗ одҗ, олдҗ өгчәхш. Маша мини чикнд шимлдәд келҗәнә:

— Бадма, чи махлаһан өгчк.

Дмитрий Иннокентьевич мини махлаг эргүләд хәләҗәһәд, инәһәд сурв:

— Тадн нанд эн махлаһан бас белглҗәдг болвзат?

• Белглҗәнәвидн, — болҗ Маша Никитина тачкнҗ инәв.

• Болвчн, махлам нанд эңкр билә. Арвн җил толһаһим киитн шуурһнас харад,

харсад йовла. Харм, харм. Олдхлань, авад иртн, — болҗ Каратанов маниг шоглв.

Бидн күндтә зурачиг күүктәһинь гер күртлнь һарһвидн. Күүкнь дөчнәс давсн наста.

Тер асхн бидн педучилищин оютннриг гиичд дуудлавидн. Тедн хувцан өмсхлә, дораснь Каратановин махла һарч ирв.

Маша Лена хойр тер махлаг мини толһад дарад өмскчкәд, шоглад инәлдв:

• Манахс, баһ наста Каратановиг хәләтн. Энтн алдр Суриковиг үзҗ йовсн күн. Хәәртә Бадма, таниг герттн күргҗ болхий?

— Болх, болх. Зуг нанд һурвн мөр татсн, җөөлн суудгта цан авч иртн!

— Таниг таксид суулһхла, яах? — болҗ Ваня Цаца күүрт орлцв.

— Би кезәңк, хуучна күмб. Нанд зуг цан кергтә, — гиҗ би буцҗанав.

Тиигҗ келхләм, Лена мини толһа деерәс көгшн зурачин махлаг шүүрч авад, тачкнҗ инәһәд келв:

• Эн күүһитн цанд, таксид суулһҗ зовлң эдлҗ йовхар, йовһар чирәд һархмн. Көвүд, өргҗ авцхатн!

Көвүд намаг өргәд һаза һарцхав. Суриковд тәвсн бумблвас хол биш көр цасн билә. Көвүд намаг тер цасн деер хайчкв.

Мана инәдн, мана шууган, мана дун Ленинә нертә уульнциг дүүргв. О, баһ насна, сурһулин җилмүд менд болтха!

Өрүнднь босад, Дмитрий Иннокентьевичин махлаг өмсхлә, келҗ болшго ик омг, күмн экәршго байр намаг эзлв. Тенд, эврәннь төрсн һазртан, хальмг теегтән бәәхдән, энд, хол сиврин ө-шуһу моднд ирәд, шин бәәрнд бүүрләд, бәәдл-җирһлин адрута хаалһан эклхдән би иигҗ, алдр Суриковин сурһульч Каратановин махла өмсхв гиҗ санҗасн болхий? Уга, уга боллго! Күүнә җирһлин улан зам гидг тер болҗана. Эс сансн, эс күсл кесн һазрар авч ирдг, эс седсн, эс ухалсн өндрүр көтләд өөдлүлдг сәнҗ.

Каратанов гертән уга бәәҗ. Күүкнь һарч ирәд, нанд келв:

— Папа таниг һурв хонад иртхә гивә. Ода деерән сойлын саңд (музейд) бачм көдлмш кеҗәнә.

Һурвн хонгт Каратановин махла өмснә гисн нанд заячин белглсн өдрмүд болҗ медгдв. Уульнцар йовхларн: "Әмтн, намаг хәләтн! Мини толһа деер Суриковин сурһульч Каратановин махла өмскәтә йовна!" — гиҗ хәәкрх дурм күрнә. Нанла һацсн кевтә, негчн күн мини толһа деерк махлад оньган өгхш.

Һурв хонад, өрүһәр ирхләм, күүкнь дәкәд цәәлһв:

— Таниг эцкм асхлад иртхә гилә.

Асхнднь ирхлә, Дмитрий Иннокентьевич намаг шишлң тосҗасн кевтә, өмнәсм һарч ирәд, күч өглго күлтим тәәләд авчкв. Көгшн зурач эндр далн тавн нас зүүҗәсинь би төрүц мартҗ оркҗв.

Каратанов намаг эврәннь мастерской тал дахулв. Тер ик хоран эрк алхад орчкад, өвәрц туулин орн-нутг үзсн мет келх үг олҗ эс чадад, альк зургинь, судлвринь (этюдинь)түрүн хәләхнь медгдҗ өглго, нүдм эрәлҗләд бәәв. Дмитрий Иннокентьевич нанд келв:

— Би тана Сампиловиг сәәнәр таньнав. Теегин дурн" гидг зургинь меддг болхт?

Мини нүднә өмн өргн тег зургдад һарч ирв. Теегт мөр унсн көвүн күүкн хойр йовна. Тер зург нанд йир икәр таасгдна. Хәләх дутм тег, теңгр, у-өргн аһу цуһар — хойр баһ күүнә келсн үгмүд, цоксн зүрк дахад дуулсн болҗ медгднә. "Теегин дурн" гидг зургиг би зуг ширтә зургас кесн зургд (репродукцд) үзләв.

— Меднәв. Зуг Сампилов... мана биш. Тертн бурят зурач.

— Э, бурят зурач. Та бурят бишвт?

— Би хальмгв.

— Меднәв, меднәв... Миниһәр болхла, тана, бурятын, моңһлын келн, бәәдл-бәрц хоорндан ирлцңгү болх зөвтә, — гиҗ Дмитрий Иннокентьевич цәәлһв.

Тиигхд би негчн бурят, негчн моңһл күүнлә харһад уга биләв. Һурвн зун дөчн җил хооран Алтаһас салҗ һарсн хальмгудын бәәдл-бәрц теднлә ода күртл залһлдата гиҗ би меддго биләв.

Удлго гиичнр ирцхәв. Тойво Ряннель Борис Ряузов хойр әмд цецгүдәс кесн ик титм дамҗлсн өмн йовна. Теднә ард наадк зурачнрнь дахҗ.

Цуһар ширә эргәд бәәрән эзлхлә, Дмитрий Иннокентьевич намаг хаҗудан суулһв. Ширә деер шикр цаһан кенчрмүд авч ирәд тәвчкв. "Энүгәрнь ю кедг болхв", — гисн тоолвр намаг генүлнә. Иим улсин сүүрд би түрүн болҗ сууҗасм эн. Тедн цаһан кенчрәс неҗәдиг авад, костюминнь өмн хавчулчкад, экләд хот эдлв. Би бас тедниг дураһад нег кенчр авхлам, өмнән төмр төдгтә вельветк өмссн нанд кенчр хавчулдг һазр олдҗахш. Кенчриг хәрү ширә деер тәвчкәд, серә авхлам, тер мини һарас, әмд заһсн мет һульдрҗ унад, яһла-халг татҗ җиңнәд, көл дораһар көлврәд йовад одв. Негчн күн инәсн уга, үг келсн уга, эс үзсн, эс соңссн болад, хотан идлдәд, үгән күүндлдәд, мелмлзәд бәәцхәнә. Һанцхн би бийән дотран хараһад, чирәм минчиҗ улаһад, шатад, ирвлзәд бәәнә. Дмитрий Иннокентьевич эс медгчәр мини һар деер оңдан серә тәвәд оркв. Тер серәһинь батлҗ атхад, хот экләд идҗәнәв.

Һарсн күүнд нерәдсн, деернь нер-усинь, һарсн җилинь кеерүлҗ бичсн ик торт авч ирв. Тер тортыг көгшн зурач бийнь зүсмлҗ керчәд, түрүн зүсминь эврәннь өмн бичкн тәрлкд тәвәд, дарук зүсминь мини тәрлкд тәвҗ өгв.

— Тадн эврән авцхатн, — гиҗ келәд, Дмитрий Иннокентьевич ик тавгта тортыг олн тал түлкв.

Көгшн зурачин тәвҗ өгсн тортас кемтлҗ авад, амн талан өөрдхҗ йовтлм, генткн серәм чичрәд, өлгәтә тортнь өсрәд, мини амна хаҗуһар һәрәдәд, шалд одҗ тусв.

Тер асхн — хамгин зөвүртә асхн билә. Мини эврәнм мөчмүд: һарм, амм, келм бийим соңсдган уурч одцхав.

Каратановинәс һарчкад, ик улсин нәәрт орлго од гиҗ, бийән хараһад, дәкҗ тиим тооврт ордг болхнь гиҗ андһар тәвв.

Миша Төгрәш хойрас нег бәәр цааснд хамдан бичсн бичг ирв. Миша иигҗ бичҗ:

"Бидн чамаг хамгин өөрхн күн гиһәд, ханьцад, шин өрк-бүл босххасн урд, чамас зөвшәл сурҗанавидн".

Төгрәш бичҗ:

"Күндтә ах Бадм, би Таниг буру гиҗ келх угад икәр ицҗәнәв. Әмд йовх насндан Таниг чигн, Баавиг чигн, ода мини өрк-бүлд токрсн Тана бүлиг чигн кезәдчн мартшгов. Хамгин күнд цаглам: даархдм — девл, өлсхдм — хөөрмг болад, өнчиним мартулад, өөлсн-һундсн седклим өнр-өргн көләт. Ода намаг җивр зүүчкәд, нисәд әрлхәр бәәнә гиҗ төрүц бичә сантн. Би кезәдчн танла болхв".

Дарунь Миша бичҗ:

"Май сарин нег шинлә хүрмән кехәр бәәнәвидн. Чи яһад болвчн мана хүрмд ирҗ үз". Төгрәшин нерн — өмн, Мишан нерн — арднь бичәтә.

Эднә бичг умшхлам, нульмсн заядар цальгрв. Намаг хаврин оруһин улана усн мет байр эзлв, тер мет делврсн гейүр чееҗим дүүргв. Занда әмд-менд бәәсн болхла, би чигн теднлә әдл хөвтә-кишгтә суух биләв. Нег күүнә җирһлд болм дүңгә түрү-зүдү үзгдв. Тернь баһ кевтә хәләсн нег иньгим үкл авчкв. Яһсн өршәңгү уга орчлңв, яһсн догшн тәвсн хөвб?

Тиигхд, Хавтхан ар көвәд, Явһана тәрәнд болсн нәәрт би Зандаг дахад гертнь одсан санув. Хаҗуһин күн уга билә. Эк, эцкнь чигн, эргндк улснь чигн. Хойрхулн биләвидн. Занда тиигхд нанд цә өглә. Нег шаазңгинь унһаһад хамхллав... Хойрхулн... Тиигхд юңгад эс седклән һарһад келсн болхв, а? Дәкәд мини һарһсн аалиг хәләһит... Сурҗ авсн цаасан Алчан Лиҗд өгәд... терүнә бичсн бичгиг эврән Зандад күргҗ өгәд... Занда мини тускар ю сансн... Түүнә хөөн өвснә бригад... Дамин Амн... Манҗин Ноһан... Зандан бичг... Һәргтә толһа, нам тиигхд бичгтнь хәрү өгсн уга биләв... Цаһан Нуурин деед экн... Томпа эмгн унтҗ одсн... Бидн хойрхулн... Зандан келәд бәәсн үгмүд... Һәрг, зөнг... Тиигхд, тер асхн юңгад эс күүндсн болхв... Маңһдур асхнднь усна көвәд бәәсн ик чолуна өөр харһх болчкад... Җоңһаг бәрхәр көөлдсн... Тер орһдулыг бәрҗ авчкад, би өвснә баг (бригад) тал одҗ чадх били?.. Чадх биләв... Юңгад эс одсн болхв, а?.. Түүнә хөөн Занда Игаркас илгәсн бичгтән "тер асхн, тер сө өр цәәтл, чамаг ирх гиһәд күләләв" гиҗ бичлә. Нанас көлтә Хар һазрт йовсн эцкиннь хөөнә хош орад әрлҗ... Яһҗ медхв... Кемр тиигхд, тер асхн харһсн болхла, хоорндан күүндсн болхла... мана бәәдл-җирһл оңдан хаалһарчн йовх билә... Яахв, кендән келхв... Не, тегәд, эн тоот юунас көлтә һарв? Мини ичгәс, хәргәс көлтә... Ичг, хәрг... Ичг, хәрг күчтәй, аль дурн күчтәй?.. Энүнд кен хәрү өгч чадх?.. Миниһәр болхла, арвн тавта цагт, кемр чи күүг әрүн, алтн, бурхн дурар дурлхла — тер дурнас ичр-һутр даву бәәдлтә. Эс гиҗ нанла болсн йовдлыг нань юн түлкүрәр тәәлхв?.. Би тиигҗ саннав. Болв зәрмдән тоолнав... Ичг, хәрг гидг юмн һәргтә болхларн, бәәдл-җирһлин өмн ик цааҗлт, уршг, гүрм бәәҗ!.. Терүг баһчуд цаглань медх зөвтә... Юнчн юмиг дурн диилх зөвтә. Дурн, кемр йоста дурн болсн хөөн кезәдчн урвач, өздң, модьрун, хаҗһр йовдл һарх зөв уга. Дурн чик үзгч, хаалһч, көтләч болх зөвтә...

Төгрәш Миша хойрт үнн халун седкләсн хамгин әрүн седклин бичгән бичәд, тедниг йөрәвв.

Күүнә бәәдл-җирһлд байр болн зовлң юңгад даңгин залһлдата болна? Миша Төгрәш хойриг йөрәсн бичгән почтамтд күргәд, заказной тәвхәр ирхләм, үүднә өөр нег эмгн уульсн сууна. Нааран-цааран почтд орад һарчах улсас негчн күн тер эмгнд оньган өгчәхш, хаҗуһарнь давад йовҗ одцхана. Бөгдиһәд, ургшан хәләсн эмгнүр өөрдәд, орсаһар сурҗанав:

— Бабушка, кто вас обидел?

— Талмач нету, — гиһәд, эмгн мини эклә әдләр келәд, нанур хәләчкәд, хурняста чирәнь невчк тиниһәд, адһҗ келв: — Кукн, чи хальмг болвзач?

— Э, хальмгв.

— О, деедс минь, олн бурхд тус болад, Бурхн Багш чамаг нанд илгәҗ, — гиҗ эмгн зальврад, ормасн босв. — Кукн, нанд йосндан тусан хальдах күн — чи бәәдлтәч.

— Ээҗ, келтн, чадсн-чидсәрн дөң болнав. Зуг намаг энүнд күләҗәтн, би орад, бичг йовулчкад ирнәв.

— Уга, кукн, би чамаг дахнав. Эс гиҗ зулад йовҗ одхч. Өцклдүр нег хальмг харһсн, ирсн кергән келхләм, шоодрг хатхсн бух кевтә, ардан хәләлго зулад әрлвә.

Эмгиг дахулад, почтамтд орҗ ирәд, Миша Төгрәш хойрт илгәҗәх бичгән йовулчкад, хәрү һарвидн. Көгшән зүс-зүркнәс, бәәдл-бәрцәс, хувц-хунрас күн сүрдм зута. Сталинә нертә проспект Горькин нертә уульнц хойрин өнцгт бәәсн "Пельменн" гидг хот уудг һазр тал эмгиг дахулҗ ирәд, халун щи, пельмень, цә авч өгүв.

— Зу насл, кукн, даарад, өлсәд, харһнад үкҗ йовлав, — болҗ эмгн йөрәл тәвб. Альдас, юн кергәр ирләт гиҗ намаг сурхла, эмгн уульн бәәҗ зовлңган цәәлһв:

— Бидн Эмелән арайонд¹ Полигон гидг хотнд бәәдвидн. Көвүн бер хойрта биләв, һурвн ачнрта биләв. Көвүм хотна мал хәрүлдг билә. Берм, цасн экләд хәәлхлә, ниднин җил цасн дор үлдсн буудя цуглулхар һарад, әмдәр геедрҗ одв. Йовдсн улсас сура бәәтл, тер Сухабоз² арайона һазрар тенәд орҗ одҗ. Тиигән орх зөв уга бәәҗ. Берим бәрәд, эн Кәрәсняр³ балһсн тал тууһад авад әрлҗ. Түүг соңссн көвүм ардаснь эн балһсн тал гергән хәәҗ одла. Көвүм бас зәңг-зә уга одв. Хойр ачм эк-эцкиннь ард харһнад үкв, үлдсн күүкинь одак буйнта Җанван герт үлдәчкәд, би көвүн бер хойран хәәҗ йовнав...

— Нааран ирх зөвшәл цаас комендантас авлт? — гиҗ би батын төлә сурҗанав.

— Дал күрч йовх нанд, үкснәннь цох, юн цаасн кергтә болх билә, — гиһәд, эмгн һаран саҗв.

Эмгиг дахулад, балһсна шишлң комендатурин ахлач Суслов тал авч ирәд, эмгнә келсиг цәәлһҗ өгүв. Суслов сурв:

— Как ее фамилия?

— Ээҗ, нерн-уснтн кемб?

— Хулһна. Мини нерн — Хулһна...

— Өвкинтн нерн-усн кергтә гинә.

— Юу, әәҗәнәв, хадминнь нер яһҗ келхв. Килнц.

— Энтн килнцәс әәдг цаг биш. Эцкиннь нерән бас келтн.

— Терчн зөвтә. Ядм-Мөр. Мини эцкин нерн Данда.

— Бадма-Халгаева Хулгуна Дандаевна, — гиҗ би орчулув.

— Как сына и невестку звать?

Көвүн, беринтн нерн кемб?

^— Адьян. Берин нерн — Доланас үлү.

— Бадма-Халгаевы Адьян и Намин.

— А кто из них баба?

— Намин, — гиҗ цәәлһҗәнәв.

— Старуха имеет разрешение на выезд в город? — Сусловд генткн санан орад, тер эрс сурв:

— Нет. Говорит, сильно стара, бумажка не нужна.

— Бумажка всем нужна, — гиҗ Суслов догшар келв. — Придется старуху арестовать. Самовольный выезд. Двадцать лет каторжных работ.

— Она говорит, что ей около семидесяти лет.

— Хоть сто. Закон есть закон. Никто не разрешил его нарушать.

— После того, как исчезли ее невестка и сын, у нее от голода два внука умерли.

— Это нас не касается. Для нас главное — закон!

¹ Эмелән арайон — Емельяновск район

2 Сухабоз арайон — Сухобузимск район

³ Кәрәсняр — Красноярск.

— Кукн, өөркчн юн гиһәд бәәнә? Мини бер көвүн хойриг сулдххар бәәни? Һарһсн экнь сурҗана ги. Экин сурврас чинртә юмн орчлңд уга болдмн гиһәд, өөркдән цәәлһәд келич, — гиҗ эмгн келв.

Суслов ширә деер бәәсн күрл мөңгн хоңх җиңнүлхлә, һартан буута салдс орҗ ирв. Комендант терүнд закв:

— Кошелев, эн эмгиг КПЗ-д күргәд хаачк.

Салдс ээмәснь татад, эмгиг комендатурас авад һархла, тер ардан эргәд, хурняста чирәнь герлтәд, серглңгәр сурв:

— Намаг көвүн бер хойрлам харһулхар авч йовни?

Тер үгмүдәс мини бахлуртм бүлкн һарч ирәд, Сусловас сурҗанав:

— Танд эк бәәни?

— Мини эк хүүвин йос эвдхш.

— Одак эмгн бас йос эвдсн уга, зуг геедрсн көвүн, бериннь зәңг авхар ирҗ. Тер, тегәд, йос эвдлһнд тоолгдхий?

— Тадниг күн болһн ухандан тодлтха гиһәд, коридорт өлгәтә бәәх "Тогтавриг" мартҗ орквч? Шишлң цааснд һар тәвсән бас мартсн болвзач?

— Тер ээҗиг кезә сулдхнат? Ирҗ авад, хәрү Емельяновск район талнь йовулнав.

— Эмгнә тускд бичә зов. Бидн терүг көвүн бер хойриннь ардас йовулнавидн. Нег үлү, ачнрнь өңгрҗ одсн болхла, эмгнд тедн талан йовсн деер болх, — гиҗ Суслов, һартк йосан бардмнҗах мет инәҗ, җөөлнәр келв. — Көвүн бер хойрнь ар үзгт коммунизм тосхлһнд орлцҗана. Дигтә Ермаково тал барж йовҗана. Тиигән одад, теднд хот-хоолынь кеҗ өгхлә, геснь цадхлң бәәх...

Яһсн өршәңгү уга тәвсн хөввч! Яһсн чолун зүрктә улсвч! Хойр ачнь харһнҗ үксн, буудян үлдл түүһәд, эндүрәд талдан района һазрур орсн беринь, ардаснь гергән хәәҗ одсн көвүһинь киитн һазр орулҗ тууснь баһ кевтә, эн дал күрсн эмгиг нааһаснь йовулхар бәәнә. Эн тоотыг кендән келхв? Эн зовлңгас маниг кен гетлгхмб? Алдр көтләч (вождь) Сталинд бичх кергтә. Маниг харсҗ, әмд авч үлдх күн — һанцхн тер. Суслов мини тоолвриг медсн кевтә, гемшәҗ келв:

— Федоренко чамаг нааран ирх зөвшәл цаасн угаһар авч ирхдән, чик ухата, төвшүн заңта, заяни билгтә гиҗ буульла. Хәләһәд, шинҗләд бәәхнь, тер эндүрсн бәәдлтә. Чи эврәннь сә хәәхин орчд, андн йовдл һарһсн, Хүүвин йос эвдсн улсиг харсхар седҗәнәч. Сагл, Басангов, эврән нүкнд ундг болвзач...

Хаврин сүл сарла, намаг зөвүртә, зовлңта бәәсн цагла, мини кишгәр, мана балһснд Бурят оперн болн балетн тәәз (театр) хойр сар дундур болзгар гастрольд ирв. Би урднь бурят кү үзәд уга биләв. Теднлә харһад күүндхлә, мана келн ирлцәд бәәв. Тедн нанд дурта оперт, балетд өңгәр орх контрамарк өгв.

Тер тәәз (театр) дарук җилднь һурвн сар дундурар ирв. Хойр җил дараһар би нег бурят күүкнлә үүрлүв. Балерин билә.

Енисейин барун көвәд бәәсн хальмгуд хоорндан мөңг цуглулад, бурят җөҗгчнриг гиичд дуудв. Тер нәәрт Дулма бидн хойр таньлдвидн. Көдлмшәс, репетицәс сул цагтнь нааднд, балһсна драматическ тәәзд (театрт) оддг биләвидн. Оперт эс гиҗ балетд Дулмаг биилсн цагт бидн, спектакль төгсснә хөөн кесгтән балһсна уульнцар, икнкнь Енисейин көвәһәр сергәд йовдг биләвидн.

Хойрдад ирхләнь, манахс дәкәд тедниг гиичд дуудв. Тер тооврин хөөн бурят җөҗгчнр (артистнр) маниг дуудад гиичлв.

Кизәрин (крайин) сойдын саңгас хол биш, нег бурят күүнә гер бәәҗ. Герин эзн, балһсна бәәцәгч (прокурор), өрк-бүләрн Кавказ орад амрлһнд одҗ. Гертнь үлдсн көгшн экнь бурят җөҗгчнрт (артистнрт) гертән әмт тоох зөв өгч.

Дулма өөрән хойр күүктә хот-хол һардҗана. Бурят дууг хальмг дун сольна. Манахс бийләһән саратовск гарма авч ирсн, селгәдәр босад "Ишкмндг" чигн, "Чичрдг" чигн үзүләд, мульҗад чигн оркна, күүкд-берәднь "Шарка-баркад" хошадар босад эргәд, дуһрадчн авна. Бурят улст һанцар, хошадар биилдг би уга бәәҗ. Теднд йоохр гидг, цуглрсн олн улс цуһар һар-һаран бәрлдчкәд, шатҗах һалын заль эргәд дуулн биилдг соньн би бәәдгчн. Бурят җөҗгчнр мана өмн билгән үзүлхин кергт классическ балетәс онц-онц тасрхас, эврәннь бурят оперин, балетин, бииһин тасрхас үзүлцхәв. Цугтаһаснь икәр Дулма биилв.

Нәр, шууган, ду, би, җирһл хамгин гүдҗәсн цагла күүкн мини чикнд шимлдв:

— Бадм, эс медгчәр эндәс зулый.

Би үүдн тал һарув. Мини ардас Дулма дахв. Күүкн цевр аһар ховдгар киилчкәд келв:

— Фуф, иигҗ орчлң үзхмн бәәҗлмн. Хойр часас авн зогслго көл деерән һарув. Белдвр кеһәд... Ода бийснь гиичнрән тоотха...

Тер асхн Дулма урдк-урдкасн сәәхн болҗ медгдв. Асхни ут хар бүшмүд өмсҗ. Захинь эргүлҗ уйсн, аһар мет, шиллә әдл туңһлң көкрңгү сернҗл захас чирәднь солңһтрсн герл тусад, тер гегән чирәһинь сувсна өңгәр мелмлзүлсн болна.

Енисейин көвәд ирәд, скамейк деер сууввидн. Дулма хойр җилин эргцд түрүн болҗ келҗәнә:

— Бадм, тана төрскн һазртн ямаран билә?.. Би оньдин ухалад һарнав. Тер бас учрта. Мини өвк эцкм хальмг бәәҗ... Нернь Маңха... Мана аавиг Бурятур эс ирәд, Хальмг таңһчдан бәәсн болхла, би тенд, тана теегт, төрҗ, һарх бәәсн болхий аль угай гиҗ саннав.

Күүкнә тер генн үгмүдәс би инәвв. Мини инәдн Дулмад таасгдсн уга. Тер нанд һундрхҗ келв:

— Күүнә әрүн тоолвриг наад бәрҗ чи бичә инә.

— Би түүнд инәҗәхшив. Талдан тоолврт ханад инәҗәнәв. Миниһәр болхла, тенд эс төрҗ һарснчн сән болҗ.

— Юңгад? — Күүкн нан тал ширтҗ хәләв.

Сө сар уга, болв герлтә. Бәәдлнь, телтр көвәдк электрошамин герл Енисейин, нүр үздг мет гилгр усн деер тусад, толярн эргндкиг герлткнә.

— Юңгад гихлә, кемр хальмг теегт төрсн болхла, оперн болн балетн тәәзин сцен деер биилҗәшго биләч...

— Яһад?

— Манд тиим тәәз уга билә.

— А-а, чи намаг зуг биилҗ чадна болһҗанчи... Биичн тоочар, нам ах тоочарчн көдлҗ чадхв, — болҗ Дулма үнн седклән цәәлһв.

— Дәкәд болхла...

Эн асхн би күүкнд хальмг келн-әмтнд учрсн гүрмтә йовдлын тускар, хол төрскн теегиннь тускар, өмнән тәвсн төриннь тускар цугтнь келҗ өгүв. Зуг, эврән медҗәхшив, юңгад тиигсән, Зандан тускар негчн амн үг келсн угав. Бәәдлнь, күүкиг хармнад тиигҗ кевтәв.

Намаг һашута келврән дуусхла, Дулма мини һариг чаңһар атхад, итклтәһәр келв:

— Бадм, бүкл келн-әмт иигҗ бәрх зөв уга. Йилһтлән тиигҗәнә. Аштнь тадниг тег талтн йовулх. Һәрдиг аһар угаһар, теегин аһу уга бәрҗ болхий?..

Би күүкнә келснд икәр ханув, үнн седкләсн байрлув.

Эн саамла ман тал кесг улс өөрдв. Тедүкнд зогсчкад, негнь дуудҗана:

— Бадм, наарыч.

— Бичә од, — гиһәд, Дулма мини һарас татв.

— Залу болхла, нааран һарч ир, — гиҗ талдан негнь келҗәнә.

Би һаран сулдхад, күүкиг үлдәчкәд, тер улсин өмнәс одув. Ирхлә — бурят җөҗгчнр, негинь би сәәнәр таньнав. Һурвн күн, һурвулн көгҗмчнр. Мини таньдг Эрднь гидг медәтә залу келҗәнә:

— Бадм, Цырен чамд һундҗана.

— Церн гисн кемб? — гиҗ би алң болув.

— Тер көвүн.

Һурвн күүнә негнь тедүкнд, хойр көл деерән әрә зогсҗана, салькнд үләгдсн нәрхн бура кевтә, иигән-тиигән нәәхләд бәәнә.

— Яһад һундҗахмб?

Медҗәнчи... Цырен Дулма хойр һурвн җилд үүрлҗәнә. Чи теднә хоорнд орад, шинәс өндәх өрк-бүл эвдн гиҗәнәч, — гиҗ Эрднь мини чикнд шимлдв.

^— Терүгән нанас бичә әәтхә гиҗ келтн. Нанд келсн күүкм бәәнә, — болҗ Зандан тускар дотран санҗанав.

Занда кезәдчн, намаг үкн-үктл келсн күүкм болад бәәхмн... Яһҗ медхв, тенд, хөөт төрлдән, харһадчн бәәхвидн.

— Икәр ханҗанав. Бадм, энүгән Цыренд эврән келчк. Эс гиҗ терчн үрүдәд, әрк ууһад одн алдҗана, — гиҗ Эрднь цәәлһв.

Нанд көвүн харм болв. Эндр би терүг үзләв. Тоовр кеҗәсн герин нег булңд суучкад, әмтнә хәләц гетҗәһәд, шилтә әркәс даран-даранднь кеһәд, ууһад бәәлә. Терүгинь үзчкәд би санлав: эн әркд ик җилвтә, эс гиҗ нег ик зовлңта күн гиҗ. Хойрдгч бодврм чик болснд бахтад, көвүн тал өөрдәд, тенд суусн Дулмад соңсгдш угаһар, арһул келүв:

Цырен, чи нанас бичә сагл. Дулма тадн хойр намаг эрк биш хүрмдән дуудтн.

Көвүн икәр байрлҗ ханхларн, намаг теврәд үмсхәр седв, болв мини хаҗуһар шүүрәд, өөрән бәәсн бахн теврәд үлдв.

Мана хоорнд болсн күүндвриг Дулмад келсн угав.

Тер асхн хәрҗ ирәд, бийдән хамгин әрүн, хамгин нег мөслсн шиидвр авув. Бидн орчлң деер төрҗ һарсн, әмд бәәсн хөөн олнд туста, әмтнд кергтә тоотыг кех зөвтәвидн. Тер — темдгтә. Болв кемр чини дурта, хамгин өөрхн күүнчн өңгрҗ одв, тиигхлә чи тер күүнәннь кех, күцәх тоотыг ташртнь кех, күцәх зөвтәч. Чи терүгәрн тер күүндән бумб тәвхмч, тер күүһән мөңкрүлхмч.

Би эндрәс авн һанцхн эврәннь биш, Зандан кех, күцәх тоотыг ташртнь кех, күцәх зөвтәв.

Кен чигн күүнд сурһулин җилмүдәс әрүн, үнтә, хөвтә җилмүд берк мөн. Өдр болһн чини өмн шин өвәрц тоотс секгднә, өдр ирвәс чи бәәдл-җирһлин ишкдлд тахшад, хатагдад, уралан, иргчүр ишкдл кенәч. Өдр болһн чини чееҗ медрлин нег буудяһар байҗна. Хаһлсн һазрт туссн экн мет тер урһц өгхнь лавта. Әмтн келнә: һазр му болхла, кедү сән эк цацсн бийнь, урһц баһ болна гиҗ. Арһта болхла, тер урһц байн, алтн болдгар кех кергтә. Буудя тусҗах һазриг ясад, хаҗуһин хог-богас цеврләд бәәх кергтә.

Сурһулин өдрмүд литин халхс дахҗ нисәд бәәҗ, һурвн җил давад одв. Өмн негхн һәрәдлһн, негхн җил үлдв. Ода намаг эн сурһулян чиләчкәд цааранднь яахв гисн тоолвр, зүүнд сүвлсн утцн мет бийим тәвлго дахна. Москва тал йовулш уга. Иркутск, Свердловск... тиигән бас тәвх угань маһд. Иим күнд тоолврта бәәсн цаглам Маша Никитина Лена Стрункина хойр келҗәнә:

— Бадма, биил!

— Биилҗ чаддгов!

— Не, тиигхлә дуул!

— Дуулҗ чаддгов.

— Тиим болхла, тәвсн хөвдән һундад, эр така болад хәәкр!

— Ку-ка-ре-ку-у!..

Хойр күүкн элк хатҗ инәв. Лена уутасн һарһад, тевкрлҗ эвксн цаас өгв.

— Энчн юмби?

— Путевк.

— Юн путевк?

— Чамаг невчк амртха гиһәд, бидн профсоюзас неклдә йовҗ, амрлһна герт одх путевк аввидн, — болҗ Маша цәәлһв.

— Тер гертн альд бәәдв?

— Балһснас хол биш. Йисн дуунад, — гиҗ Лена келв.

Мини чееҗ гиигрәд одв. Хол һазр болхла, комендатурас зөвшәл көөлдх кергтә. Тиим зөвшәл көөлдхин төлә сар, хойр сар кергтә.

Би күүкдт цань уга ханлт өргәд сурҗанав:

— Юңгад нанд аввт? Талдан күүнд, үлгүрнь, Сережа Шамовд юңгад эс өгвт?

^— Түүнә тускиг медх зөв манд өг, — гиҗ Лена Стрункина намаг шоодв.

Маша Никитина цәәлһв:

— Мадн дунд чамас түрү бәәхнь уга. Невчк амр.

Һурв хонад мана шүүвр төгсв. Эн һурвн хонгт би ик зөвүртә бәәвв. Одак путевк нанд амр-зая өгчәхш. Йисн дуунад бәәх амрлһна герт одхин төлә, бәәдлнь, бас комендатурас зөвшәл авх кергтә. Кемр путевкан авад тиигән одхла, комендант шуд йовх зөв өгх темдг уга. Одлго бәәхлә яһҗана?.. Йисн дууна... Арвн хойр хонг... Тер хоорнд юн болад одх билә... Нанд тегәдчн сар болһн һар тәвлһнь ик ацан болна. Ода нанд балһснд таньдг улс дала. Тедн харһх гиһәд ичәд, эмәһәд ики ора, сө — харңһу болсна хөөн одҗ һаран тәвнәв. Һацата кевтә, мана һаран тәвдг шишлң комендатурин гер балһсна тал дунд, хамгин шуугата, әмтн олар йовдг уульнцд бәәнә.

Намаг комендант кесг дәкҗ шоодла. "Кезәдчн ора, сө ирнәч, әмтнәс ард үлднәч, удан һаран тәвнәч", — гиҗ Суслов намаг гемшәнә. Тернь үнн. Ода яахв... Өдрәр ирәд таньдг улстан үзгдсн дорхнь, асхн ора одад, комендантас керлдлһ үзсн деер. Зуг бичә суулһтха, болад бәәснь тер.

Һурвн хонгт ухалҗ-ухалҗ, аш сүүлднь иим шиидвр авчанав: комендантд келлго йовнав. Арвн хойр хонгт намаг уга болсар Красноярск балһсн үрәд-тарад одшго. Йисн дуунад бәәсн амрлһна герт одсар намаг йосн чигн гемшәшго. Би тиигән эврәннь сән дурар одхар бәәхшив, намаг мана профсоюзн бәәрн зөвлл (комитет) илгәҗәнә.

Балһсна өмн бийдк өндр сеериг давад һархла, мини нүднд соньн бәәдл харгдв. Үрглҗдән ө-шуһу модн. Уняртад, көкрәд бәәнә.

Амрлһна гер Енисейин зүн көвәд, ик нигт шар харһас дотр бәәҗ. Профсоюзн амрлһна герин эргнд талдан медлин амрлһна гермүд бас бәәҗ. Нанд энд йир икәр таасгдв. Ирсн өдрәсн авн Енисейин киитн уснд өөмәд, экскурсь кеһәд, уул давшад, модн дотраһар сергҗ йовад, глиссерт сууһад, һолын тал дунд бәәсн арлд күрәд — бәәдл-җирһлин заясн, белглсн өврмҗтә, айта, сән тоотыг ховдглҗ эдләд, үүрмүдиннь даалһҗ тәвсн сүв-селвгәр, амрхин сәәнәр амрч авчанав.

Тав хонсн цаг билә. Үдин хотын хөөн баахн зуур кевтәд амрчкад, бидн, баһчуд, өөмхәр һолын көвә орвидн. Эн өдрмүдт би кесг көвүд, күүкдлә таньлдсн — үүрмүд дала.

Зөвәр өөмәд орксн цагла һолын эрг деер нег залу һарч ирәд, манур хәләһәд сурҗана:

— Тадн дотр Басангов гидг күн бәәни?

— Бәәнә, — болад, би уснас һарув.

^— Нааран өөдл, — гиҗ тер күн нанд закв.

Бийнь иргн (гражданск) хувцта, ут-ут цаһан эрәтә костюм өмссн, төгрг ората, бас бор өңгтә картузта. Хамр доран, хойр таласнь хусҗ орксн, английск сахлта. Цогцнь дүүрң, зөвәр тарһн. "Нанд юн иим таньл бәәсн болхв", — гиҗ санад, өөдән давшув.

Эрг деер һарч ирхләм, таньдго залу келв:

Хувцан өмс.

— Хувцм тер палатд бәәнә, — гиһәд, би өргәрн хол биш бәәсн хойр давхр гер тал заавв.

Залу намаг дахулад, амрлһна герин конторур ирәд, мини путевк, паспортын ормд шишлң тоод бәәдг улст өгдг справк хойриг авб. Һаза һархлань, би сурув:

— Та намаг яахар йовнат?

— Яахар йовхиг дәкәд медхч, — болҗ залу, күрклсн ноха кевтә, шүдн һатцас келв.

"Намаг суулһхар бәәнә", — гисн тоолвр толһанм экәр алхдв.

Шишлң тәрсн мет эрслҗ урһсн шар харһас дотр терүнә машин бәәҗ. Залу намаг суулһад, Красноярск хәләһәд һарв. Машин удл уга комендатурин һаза ирҗ зогсв.

Суслов намаг, негл моһа үзсн кевтә, киитн хәләцәр тосв.

— Амрлһна герт одх зөвшәл чамд кен өгв? — болҗ тер, кабинетд күцц орадго йовтлм, ширә цокад хәәкрв.

— Профсоюзн организац, — гиҗ би бийән һартан авад, төвшүнәр хәрү өгчәнәв.

Бидн юуни төлә бәәнәвидн? — Сусловин нүдн, Бровкин нүднлә әдл цәәлзҗ одв.

— Би медҗәхшив.

— Эс меддгичн би чамд үзүлсв!

Ширән ардас гүүһәд һарч ирәд, мини хавтхс негҗв.

Шалврин хавтхд бәәсн мөңгн, цаасн, чемодана түлкүр хамад авчкад, нанд закҗана:

^— Бүсән тәәл!

Бүсән тәәләд өгчкүв. Мини шалвр шувтрад йовҗ одв. Арһ уга, зүн һарарн бәрәд, Гаврошин бәәдлтә зогсчанав.

Суслов зогслго намаг хараһад бәәнә.

— Энүнд сә кехәр седәд, кизәрин (краевой) шишлң комендатурас зөвшәл уга бийнь, сурһуль дастха гиһәд, балһснд авч үлдләв. Тер ач-тусим иигҗ хәрүлҗәнчи, андн?!.

Комендантын келсн учрта гиҗ, би дотран түүнлә зөвшәрҗәнәв. Болв... йисхн дуунад бәәсн амрлһна герт одснд юн ик хаҗһр бәәдв?.. Тернь нанд медгдҗ өгчәхш, терүнләнь би зөвшәрҗәхшив. Тиигтлән би зулҗ, орһҗ йовхш. Тегәдчн нанд һурвн җилин туршарт хәрх негчн зөвшәл өгсн уга билә. Кедү дәкҗ эрлһ өгүв, кедү дәкҗ уульхин нааһар сурув... хәрх зөвшәл өгсн уга.

Суслов бичҗәсн цаасан дуусад, нан тал нүдән цәәлһәд, чик хәләлго келв:

— Энүнд һаран тәв. Шишлң тоод бәәсн улсин бәәдл-йос эвдсндчн чамаг тавн хонгар суулһҗанав.

Цаасинь умшад, бурута күн болад, һаран тәвҗ өгүв. Суслов намаг тууһад һарв. Цө үүдтә ик өндр хаша тал дахулҗ ирәд, үүдн хоорнд бәәсн милиционерт цаасан үзүләд, намаг КПЗ-н ахлачд бәрүлҗ өгв. Тернь тууһад, нәрхн коридорар авч йовад, нег үүдәр түлкәд орулчкв.

Уутьхн хора. Нег модн нарас талдан юмн уга. Төмр термтә, бичкәхн терз. Дөрвн эрстнь зүсн-зүүл үгмүд эрәлҗ бичәтә.

Түрүн эшндән яһҗ-кегҗәхән, нанла юн болҗахиг күцц медсн угав. Цааранднь цаг, буульсн темәнә дун мет генәртәһәр җисәд, җиңнәд һархла, мини өрч дотр өвдкүртә, һашута, һундлта тоолврмуд төрәд, үй-хәйәрм гүүһәд, зүрким шарклулад, цогцим түңшүләд бәәв.

Ю кесндән, ямаран андн йовдл һарһсндан эн уутьхн, аһар чигн, герл чигн уга хорад би хаагдҗ бәәхмб? Эн юн гидг йосн болҗахмб? Амрлһна герт одсар күүг бас гемшәдви? Амрлһн, тегәд, йос эвдлһн болҗ һарчахмб? Иим йос, иим засг кен ухалҗ һарһсн болхв? Гем эс һарһсн күүг бас засглдви? Эн тоотыг Сталин меддг болхий?.. Кемр медсн болхла, алдр көтләч (вождь) иим хаҗһр йовдл һарһад бәәсн улсиг бийсинь засглх билә. Медлго тиигҗәнә. Энүнәс һарч авсн хөөн эрк биш Сталинд бичг бичнәв. Бичх кергтә, зәңглх кергтә. Эс гиҗ... эндр намаг суулһҗана... Маңһдур мини экиг, дүүнриг чигн гем угаһар бурушах... Тер Чернореченск өртңгәс Кермәш Дөнәкә хойриг суулһла. Федоренко Кермәшиг хальмгуд туусна тускар ду дуулснднь суулһҗ гиҗ келлә. Мөн, Кермәш баавин дуулҗ өгсн, хадм экнь һарһсн дууг даңгин дуулдг билә. Дөнәкә алдр көтләч (вождь) Сталиниг му келҗ гисн — худл. Тедниг хар гөрәр гемшәһәд, арваһад җил өгәд, киитн ар үзг тал тууҗ. Гергән хәәһәд, харсхар одсн дәәнә баатр Савриг гүвдәд, цокад, толһад нь эргдг гем өгч. Һал-түүмр дәәнәс әмд-менд, эрүл-дорул, өрчәрн дүүрң ачллһта ирчкәд, энд, ар һазрт, наснаннь туршарт эдгшго гем авна гидг — Саврт ямаран һашута үүл?.. Уга, эн тоот йовдлыг иигҗ темдг угаһар үлдәҗ болшго. Сталинд бичх кергтә... Эн бәәрн һазрин һардачнр, эн мана комендантнр мана йос эвдҗәнә... Кемр тиим догшн йосн бәәсн болхла, Федоренко нанла бийләһән әдл чинртә күн кевтә күүндшго билә. Корниенко нанд тиим ол дәкҗ дөң-тусан хальдашго билә. Ик үүл йоснд биш, түүг һардҗах, бәрҗәх улст бәәнә. Күн — күн әдл биш. Тер боз нүдтә Борҗин Найтаг авад хәләхнтн... Хальмг... нег цусн-махн күн... Һарһдг аальнь — йоста цааҗллһн... Күүкд, берәчүд хараснь баһдад, тедниг гүвднә... Тиим йос кен терүнд өглә?.. Кү цокх йосн бәәдв? Найта цокна... Күүкд улс әәһәд тагчг бәәнә. Тиигхлә өвгн улм давад бәәнә. Тер мет эдн... Тиигхд би бичкн, баһ бәәҗв. Ода болхла, Борҗин Найтад мини чидл тавта-сән күрх билә... Ода эднд... Мини чидл күрхий?..

Эн саамла үүдн хард-хард гиһәд, һазаһас зерлг күүнә бәәдлтә, ик сахлта, өргн далта-ээмтә күн түлкгдәд орад ирв. Би тер сүртә күүнәс әәһәд, ноха үзсн миисин кичг кевтә хүмгдәд, нар деер нег булңднь бөгдиһәд суувв. Әәмшгтә бәәдлтә залу нан тал хәләлго, нам эс үзҗәх бәәдлтәһәр, уутьхн камер дотраһар нааран-цааран хойр-һурв ишкәд — доран эргәд бәәв. Шуукрсн шуукрлһнаснь хора дотрк күнд аһар эрвлзәд, салькн көдлсн болад одна. Тер нанур хәләл уга сурв:

— Ямаран статьяһар суунач?

— Нанд статья уга, — болҗ би әрә ду һарув.

— Падла, значит, ты стукач! — Нигт буугдсн күмсгәрн залу нан тал хәләв. Тер күмсг дораснь, зорхна нүднлә әдл, бичкн нүдн әрәәрә үзгдв.

— Стукач гиснтн юмб? — гиҗ би аюдан сурув.

— Ах ты, сука! Түүг медхшвчи? Һәәһә гидгәр чамаг дасхад тәвҗ кевтәлмн, — болад, залу нан тал шидрдв.

Би бийән цокхар бәәнә болһад, доран хүмгдәд одув. Залу күрҗңнәд инәв:

Чи нанас бичә ә. Би кү иддгов. Енисейин уснас ууҗ үзлчи? — Ууҗ үзлә, — гиҗ би әрә әмтә хәрү өгүв.

— Не, ямаран?

Ямаран гихв... Усна амтта.

Һәрг, чи юм меддго сәнҗч. Енисейин усн әмтәхн болх зөвтә. Үүлдлңгәс хулхалсн тавн машин шикрән, зулҗ авч һарч эс чадхларн, Енисейд асхҗ орклав. Тер һолын усн әмтәхн болх зөвтә, — болад, сүртә бәәдлтә залу инәв. — Мини нерн Степа. Чини нерн кемб?

• Бадм.

— Батма, альк статьяһар суухан кел. Нанас бичә ич, бичә эмә, — гиҗ Степа келв.

Би бийләһән болсн йовдлыг эн әәмшгтә, күн сүрдм бәәдлтә залуд келҗ өгүв. Степа оньгтаһар соңсчкад, шал деер нульмад келв:

— Вот сволочи!

Асхни хот авч ирв. Шиңгн усн, дотрнь цөөкн зарм үзгднә. Тасрха өдмг. Би тер хотынь ууш угаһар, хәрү өгхәр седхләм, Степа шүүрч авад, нег кииһәр шиңгн хотынь ууһад, өдмгин тасрхаг амндан тәвәд, кесгтән ик бахмҗтаһар җаҗлад бәәв.

— Тав хонад һарх күн, чи яһад болвчн тесхч. Би кедү җил авхан одачн медҗәхшив. Ода деерән түүрмд суунав, тендәс нааран авч ирәд, сурлһ авна. Арвн негн, арвн хойр часин алднд эклнә. Тиигтл сулдхврт үзсн наад хамгин тускар нанд келҗ өг. Тенд одад, көвүдт соңсхнав. Яһҗ медхв, сурлһ авчкад, нааран оруллго, түүрм тал авад йовҗчн одх, — болҗ Степа келв.

Нанд хамгин һундлта, өвдкүртә юмн: тавн машин шикр хулхалсн эн йосн хулхачла хамдан нег камерт суусн. Тер тавн машин биш, тәвн машин шикрчн хулхалсн болх... Бәәдлнь дегд өздң, модьрун...

Арһ уга, Степад тер өдрмүдт үзсн наад (кино) келҗ өгүв. Тиигхд Тарзан" гидг наадн һарчала. Эн наадн (кино) Степад икәр таасгдв.

Арвн негн часин алднд терүг дуудад авад йовҗ одв. Суслов дегд уурлхларн, баһлцгтм бәәсн часим эс тәәлҗ авч. Би тер часан тәәлҗ авад, күн олҗ чадшго һазрт бултулув.

Дигтә тавн өдр, тавн сө суувв. Эн тавн хонгин хоорнд кедү күн мини өөр, нанла хамдан хаагдад, орад һарад бәәв. Әәх чигн үзгдв, сүрдх чигн соңсгдв. Тавн хонгт уснас оңдан юм келн деерән күргсн угав. Уух, идх дурнчн күрхш, уухар, идхәр седхлә — орҗчн өгхш. Ө-һундл бахлурт һолиһәд һарч ирәд, бүтәҗ алхар әәлһнә. Тиигәд бүтәд үкхлә, нам нег зүүдән сән болх билә. Энүнәс һарчкад ю хәәҗ амрлһна герүр одхв? Басчн хойр өдр бәәнә... Тендәс ирчкәд Маша, Лена, Ваня, Сережа эдн тосҗ ирсн цагт юн гиҗ теднд хәрү өгхв? О, тәвсн хөв! О, теңгр, һазр!..

Тавдгч өдртнь, намаг һарһхин өмн нег медәтә кү авч ирв. Тер намаг зөвәрт ширтҗәһәд, икәр алңтрҗ келв:

Иим баһ күн муха эрт үснчн цаһасмб?

Мини үсн деер зунар цасн орсн болҗана. Нааран ирхд хар билә, ода цаһаҗ одсн бәәдлтә.

Суслов бийнь ирҗ намаг авб. Комендатур тал дахулҗ ирәд, сейфән уудлад, тиигхд нанас негҗәд авсн тоотан хәрү өгв. Дарунь бел кечксн тогтавр умшв. Тер тогтаврт келгдҗәнә: "Шишлң комендатурин тоод бәәх Басангов Бадм шишлң тоод бәәх улсин җурм эвдснәс иштәһәр, терүг хөрн дөрвн часин дунд Красноярск балһснас йовулад, дәкҗ иим ик балһснд бәәх зөвнь уурулгдҗана..."

Тавн хонгт тенд, КПЗ-д суухдан зүсн-зүүл тоолврта биләв. Болв намаг балһснас көөх, дасчасн сурһулясм хаһцулх гиҗ, үнән келҗәнәв, негчн агчмд мини уханд ордго билә. Эн тогтавриг соңсчкад, тер дарунь келх үг олҗ эс чадад, өмнән таварн суусн комендантыг хәләһәд орҗ одув. Минь ода тер: "Бадм, эн тогтавр сольгдҗана. Чи сурһульдан үлдхмч", — гиҗ келн гисн болна. Аш сүүлднь тиим үгмүд соңсш угаһан медәд, зөргшҗ келүв:

^— Үр Суслов, юн гидг юм һарһҗаснтн энви? Тиигтлән би кү алсн биш...

^— Кү алсн болхлачн, күзүнәсчн дүүҗлх биләвидн, — болҗ комендант ик санамр келв.

— Негх дәкҗ һарһсн буруһим тәвҗ хәәрлхнтн!.. Би урднь негчн хаҗһр һарһсн уга биләв... Кемр ода намаг сурһулясм хаһцулхлатн, би төрүц күн болҗ һарч чадшгов... Зурач болх мини эркн әрүн төр... Хөрн дөрвн насндан дәкнәс җирһлән эклнә гидг, үр Суслов, хамгин күнд болх... Та медхнтн... Буруһим тәвҗ өгхнтн... Би яһвчн хүүвин күн бәәнәлмн, — гиҗ комендантыг мини учр-утх хувацх гиһәд, ицәд келҗәнәв.

Суслов негчн амн үгәр хәрү өгсн уга.

Кен чигн күн зүрктә болх зөвтә. Эн Сусловд чигн зүркн бәәх учрта. Зүркн бәәхлә — мини зөв-учр медх. Дәкәд нег мөсләд келҗәнәв:

— Баһ насна уршгар, һәргтә болсн учрар танас сурлго йовҗ одҗв. Ода төрүц тиим йовдл һарһшгов. Үнн комсомольск үгән өгчәнәв. Тавн хонгт намаг чикәр суулһвт... Эн өдрмүдт нанд йосндан ухан орва...

Мини келҗәх үгмүдиг Суслов соңсчах угань медгдхш, нүдән аньчкад сууна. Эднә өмнәс сөрлцлһ кеһәд керг уга, болв эврәннь чинрән бас гееһәд керг уга. Зөв диилх зөвтә. Зөв мини һарт... Хатуг җөөлн иддг.

Комендант генткн мини келҗәсн үгмүдиг таслад, илдкл (доклад) келхәр бәәх мет хойр һарарн ширә телҗ түшәд, босад ирв.

— Не, болх, Басангов. Чи йос эвдсн деерән худлч бәәҗч. Урднь негчн хаҗһр һарһсн уга биләв гинәч. Тер чини дахулҗ ирсн көгшн эмгнәс көлтә — шоодвр авув. Көвүн бер хойриннь нааһас туусн, тер кишва өлгчн зууран үкҗ. Терүг үкснд намаг бурушав. Дал күрсн кү тиигән туувч гиһәд. Хәрнь тер. Хөрн дөрвн час. Медҗәнчи?.. Кемр хөрн дөрвн часин дунд Красноярскас эс һарч йовхлачн, бәрҗ авад, Диксон арл тал йовулнав, — гиҗ келәд, намаг һар гисн докъя өгәд, үүдн тал заав.

Һаза яһҗ һарсан медсн угав. Хөрн дөрвн час. Хөрн дөрвхн час болад, би эн, төрсн һазрлам әдл эңкр болсн балһсиг, тер дурта сурһулян, күндтә үүрмүдән хайчкад, хәрү Козулькан орад йовх болҗанав. Кемр өгсн болзгтнь эн балһсна захас давҗ эс һархла, Диксон арл...

Альдаран одҗ йовхан эврән медҗ бәәхшив. Генткн хәләхлә, Суриковин бумбин өөр зогсчанав. Алдр зурачла мендләд, дәкәд цааранднь һарув. Кизәрин (краевой) музей. Энүнд ирҗ эн мана кизәрин (крайин) тууҗла таньлдхдан дурта биләв. Сойлын саңгин (музейин) дор кизәрин (краевой) дегтрин саң бәәнә. Терүнәс кедү соньн дегтрмүд авч умшсн болхув. Сойлын саң (музей) дегтрин саң (библиотек) хойрла бас мендлүв.

Күчтә Енисейиг һатлһад тәвсн понтонн тагт бәәнә. Тер тагт деегүр зогслтан уга машид зөрлцәд, барун, зүн көвә тал гүүлднә. Өдрин дуусн "Амрлһн" гидг арл деер амрцхасн баһчуд, медәтә улс нарнд чирәнь шатад уласн, серглң дуута хәрҗ йовцхана.

Нанд эн саамла, алң болхмн, негчн тоолвр уга. Мини толһан экн, шавхгдсн худг мет төрүц хоосн, көндә, гиигн. Давсн өдрмүдин бәәдл-җирһлин тускар чигн, маңһдурк өдрин, иргч цагин тускар чигн төрүц тоолвр, санан, күсл орхш...

Зөрлцәд гүүлдҗәх машид негт үзгднә, негт үзгдхш. Би тагтын дунд йовх бәәдлтәв, юңгад гихлә, һолын барун, зүн көвәд шатсн электрошамин гегән хойр талас үзүрлҗ ирәд, мини өмн нииләд, чичрәд бәәнә. Эн алднд, тер чичрҗәсн сувсрсн гегәг сәәнәр оньһҗ хәләхәр седәд зогсув. Тагтыг хашалсн хаша түшәд зогсчанав. Генткн тохам хальтрад, зүркм көл талм унад йовҗ одв. Намаг, гетҗәһәд деерәсм көнҗләр бүрксн мет нег чаңһ чидл цуглад, бүтәһәд, көлврүләд авад йовад одв. Цааранднь юм медхшив...

Кедү долан хонгт, кедү сард, кедү җилд кевтсән, унтсан медхшив. Серхәр седхлә — нүдн секгдҗ өгхш.

— Көндрҗәнә...

— Әмн орҗана, — гисн әәмшгтә үгмүд будн һатцас, уулын цаад бийәс әрә-әрә соңсгдна.

Тагтын хаша түшҗәсн тохам хальтрад, Енисейин догшн урсхулта уснд унсн бәәҗв. Өөр шидр оңһцта йовсн улс үзәд, татҗ авч.

Сөөни дуусн бийим хар дарад, зовад, түүрчәд һарув. Кезә унтсан медхшив. Серәд ирхлә, бәәсн бийм дегд гиигн. Өцклдүр болсн йовдл цуһар ухандм орв. Адһн-шидгн хувцан өмсҗ авад, гүүһәд, мана сурһулин һардач тал ирүв.

^— Максим Иванович, амтн тасрҗ одва, — болҗ, би үүд алхҗ орн келүв.

Мини хөвәр, сурһульд ясвр кегдҗәсн, һардач энд бәәҗ.

— Юн болҗ одва? ^— гиҗ Максим Иванович алңтрв.

— Намаг Красноярскас йовулҗана.

— Кен?.. Яһад?..

Бийләһән болсн йовдлыг цугтнь цәәлһәд, һардачт келҗ өгүв. Максим Иванович намаг билг-эрдмин керг-төрин кизәрин (краевой) заллтын ахлач Шишкин тал дахулҗ ирв.

Заллтын (управленя) ахлач Шишкин урлгин (художественн) сурһулин һардач (директор) Максим Иванович хойр намаг дахулад кизәрин (краевой) шишлң комендатурин Заллт (управлень) тал одв. Тедн кесг кабинет кедв, кесг улсла күүндв, иим билгтә сурһульчиг эрк биш сурһульднь үлдәхиг эрҗәнәвидн, цааранднь энүг бий деерән дааһад авчах цаас өгнәвидн гиһәд ээрәд ядчкв — теднә сурвр төрүц тус болсн уга.

Үдәс хооран амрлһна гер орад, тендәс чемодаһан авч ирәд, бәәсн гертән хош-хораһан баглчкув. Зурҗасн кесг зургудан, урднь зурсн зургудтаг ташртнь шуулад, Енисей һолын көвә орад, түүнә урсхулд тәвчкүв.

Тер асхн хош-хораһан авад, Маша Никитинала чигн, Лена Стрункинала чигн, Сережа Шамовла чигн, Ваня Цацала чигн, наадк үүрмүдләһән чигн мендлл уга, хәрү Козулькан орад һарув.