Арвн дөрвдгч сөөһин келвр

Новосибирск балһснас Наркан Савр бүләрн нүүҗ ирҗ гисн зәңг агчмин зуур Чернореченскд бәәсн хальмгуд дунд тарв.

Саврин ах Хоңһр көдлҗәх үүлдлңгәснь өгсн шаңһа хойр хората герт бәәнә. Гернь шахр болвчн, Фекла көвүн дүүһән шидр ханьцсн баахн гергтәһән ирхлә, хот-хол кәһәд сахньв. Хоңһр күүкндән экиннь нер өгсн, ода бичкн Җолда шиңкән һунта. Күмн алң болхмн, Җолда Савр Кермәш хойриг үзәд, элкнь татад, "дядя", "тетя" гиһәд, теврлдәд унҗ одв.

Альков, Савр, "орһдул", бийән үзүл! — гиһәд, Хоңһр дүүһән олнд бардмнҗах кевтә, ик хораннь дунд зогсад, иигән-тиигән эргүлнә. Савр лигдһр цогцта, хойр өрчднь зүүлһәтә орденмүд, медальмуд нег-негнләһән харһад, болр чиркс цоклдулсн мет цегән айсар җиңнлднә. Тедн дотрас дәәч һурвн орден йилһрнә. — Хәләтн, манахс, омгштн, манахс, Савр Половинк өртңд ирхдән негхн Улан Одн ордентә билә, фронт тал "орһснаннь" хөөн Улан Тугин, Төрскән харсгч Алдр дән гидг бас хойр орденәр ачлгдад, дәәч һурвн орденә күцц кавалер болҗ! Ханҗанав, дүм, эцкиннь нериг һутасн угач! Келн-әмтнәннь цолыг, чинриг өргҗ чадвч! — Хоңһр эврән "Җаңһрин" баатрла әдл оврта цогцта, күдр-бадр залу, тер бийләһән әдл лигдһр нурһта Савриг өрчдән шахад теврнә.

Лам мәәдр, эн баатрмудан Җолда үзсн болх яһна, — гиҗ Кеедә көгшә харм төрнә.

Көвүдән эцкиннь нер дуудулхд эктн цань угаһар итклә, — болҗ Үлмҗин Тарха келнә.

— Хоңһриг танкд шатад, әмнәсн хаһцва гиһәд, цаасн ирсн бийнь Җолда ээҗ итксн уга, — гиҗ Надежда Тимофеевна тиигхәрә болсн йовдл сергәнә. — Экин седкләс төв меддгнь берк.

— Ода Санлыг ирхиг күләх кергтә, — болҗ Савр хаңһуртаһар инәнә.

— Санлын тускар зүсн-зүүл зәңг һарна, — гиҗ Хоңһр генткн келв. Бидн отхн дүүһин тускар, үлгүрнь, нам негчн зәңг соңсад угавидн. Бәәдлнь, медәтнр меддг болҗана.

Һазртан бәәхд Санлыг зәңг угаһар геедрв гисн цаасн ирлә, болҗ Үлмҗин Тарха саналдв.

Тарха-ах, Наркахна тохм отг-әәмгән чигн, нутг-таңһчан чигн һутасн уга билә. Тиигхлә мана Санл, нерн үкхәр — бий үктхә гиһәд, өвкнриннь нер бузрдах зөв уга, — гиҗ Савр итклтәһәр келнә.

Фекла Надеҗда Тимофеевна хойр идх хот белдцхәв. Кермәш хол хаалһин хөөн амр гисн бийнь боллго, өмнән заппу зүүчкәд, бас нөкд болв. Берәчүд давста мәәһин арс шуулад, нәрхн-нәрхнәр керчәд, хала тәрлкст тәвәд, терүгән мәңгрснә көк ишәр, нимгәр зүсмлсн боднцгар, шарңху өңгтә луувңгар кеерүләд, нерсн әрк һарһҗ тәвцхәв.

Ширән толһад, Кеедә көгшә Өлзәт ээҗ хойриг суулһв, теднә дару нег хаҗуднь Хоңһр Савр эдн, талдан хаҗуднь Тарха мана баав хойр суув. Баахн берәчүд, бичкн көвүд үүдн тал скамейкст орман эзлв. Кеедә көгшә йөрәл тәвб:

— Тохмин кеерүл — эцкин зөргтә үрн болдмн, нутгин кеерүл — олнд туста бүл болдмн. Өрчәрн дүүрң ачллһта ирсн Нарка Жалда хойрин дунд көвүн Савр, тер чееҗдчн мандлҗах орден, медальчн уңгнь тасрсн Увш хаана хөөн үзгдәд уга ик гүрмлә харһсн хальмг әмтнәнчн нернь цеврдхд тусан хальдаҗ, түрснднь — түшг болтха, зовснднь — зүркинь төвкнүлтхә, хар гөрлә харһснднь — хөрлт шивә болтха, лам мәәдр, олн деедс минь, өршәтн.

Өвгнә йөрәлд багтад, медәтнр сөңгән эдлв, бидн, баһчуд, хала тәрлктә хотас һарарн ухрлҗ авад, эн аһу ик байрт орлцвидн. Медәтнрин умснь халад, баһчудын цуснь буслад ирхлә, Бадан Дөнәкә гарма татв. Хамгин түрүн болҗ Хоңһр Савр хойр биилв. Ик ахнь дүүһән ирснд бахтад, авдртан дүрәтә бәәсн хуучн цергә шар киилгән һарһҗ өмссн, өрчднь Улан Одн орден, "Зөрг үзүлсн төләд" гидг медаль гилв-далв гинә. Саврин чееҗдк олн орден, медальмуд көлән мульҗад, өскәһән цокад, дуһрад биилхләнь, теднь шард-шард гиҗ күн, болһна зүркнд омг үүдәнә, чирәг инәдәр герлткнә, альхиг хара зөңдән ташулна.

Герәр дүүрң әмтн эрст шахлдад, Фекла Кермәш хойриг залусан дахад биилхиг эрцхәв. Хойр бер бийсән эрүлсн уга. Кермәш нәрхн өндр нурһта, нигт атхр үстә. Хойр нәрхн һаран төвшүнәр өргәд авхлань, теднь, хунын җиврмүд мет цаһаҗ цервнә. Улан сөөкәтә (туфльта) көлмүднь, мөсн деегүр дошҗ йовх кевтә, җивҗ нисәд, гарман айс өөдән һарад күңкнхлә, дор ормдан җивҗңнүлҗ тавшна. Урднь хальмгар биилҗ үзәд уга Фекла түрүләд ичҗ-эмәҗ бәәһәд, ноха усн күзүндән күрхлә, усчна гишң, бас айсин айлһар дошад, негт тачкнҗ инәһәд, негт аман бәрҗ бийән шалһна.

— Мини Фекла чадна, — болҗ Хоңһр гергән үдрдәҗ буульв.

Гарман ә зогсхла, генткн мана баав келв:

— Тадниг буру эс гихлә, би Хоңһр Савр хойрт авальмудтаднь нег ду дуулҗ өгнәв.

— Дуултн, дуултн, Байрта, — гиҗ әмтн мини экд энд-тендәснь сүрә өгв.

Хойр хораһар дүүрң улс ә-чимән уга болҗ одв. Баав эклв:

— Уральск өртңгәс һархла,

Улаҗ теңгр уурлв,

Өмсҗ йовсн хувцн угала әдл болв...

Би алң болҗанав. Эн Җолда ээҗин сүүлд дуулсн дун. Җолда ээҗ эн дууг зуг негх дәкҗ, өңгрхиннь өмн асхн дуулла. Би нам төрүц мартад хуурчв. Мадн дунд эн дууг тиигхд соңссн негхн күн бәәнә — тер Кеедә көгшә. Манла нег чиңглгт (вагонд) йовсн әмтн цуһар ода Красный Яр хотнд бәәнә.

Гүртин Хар Усна ар көвәд бәәсн 3-ч зөрлгәс (разъездас) маниг авч һархд чиңглгт (вагонд) дөчн дөрвн күн билә — хөрн зурһан медәтнр, арвн нәәмн бичкдүд. Теднәс хамгин түрүн сәәһән хәәснь — Җолда ээҗ билә. Тер ээҗин дару Борлдан, Ар-һуйин эмгдүд, Шохин Болхан көвүн Хурвч, Нәдвдә Девәлән күүкн Нәәмн өңгрлә. Козульк өртңгәс (станцас) маниг Красный Яр хотн тал тер үлдсн улсас зуг һучн дөрвн кү "Победа" хамтрлңд (колхозд) авч ирлә. Тенд, көөркүс, Борлда Ар-һуй хойр өңгрлә. Кемр тедн намаг зург зурад, боднцг, үс шиңгәдг болтл, әмд бәәсн болхла, ода эн Кеедә көгшәлә әдл мадн дунд сууцхах билә. Баав нег угаһар Җолда ээҗин сүүлд дуулсн дууг сергәҗәхш, хара зөңдән үгмүдинь, айсинь чееҗдән тодлад авад эс үлдҗ...

— Җиң киитнә догшнд

Җирһл зовлңд хүврв,

Җигтә сәәхн таңһчм

Җирлһән болад үлдв...

Баавиг сүүлин үгмүдән дуусхла, гер дотр ниссн бөкүнән дун соңсгдм тагчг болҗ одв. Нам медәтнрин тер бәәдләс, дөгәд, һочкнҗ инәһәд, шуугҗасн бичкн Җолдан бийнь ду тасрв. Зуг нуувчар шугшсн әрәхн ә соңсгдв, берәд, гергдин нүднәс нульмсн һооҗсн харгдв.

— Кезә һарсн думб? — гиҗ Хоңһр баавас сурв.

Мини эк хәрү өгхин орчд ханцарн нульмсан арчв.

— Яһсн һашута айсви. Кен эн дууг һарһсн болхв? — гиһәд, өрчнь орден, медаляр дүүрң, һал-түүмр дәәллдә үзсн, үкл-алгдлһ үзҗ һатлсн Савр бас нүднь усрхад, дәкн-дәкн сурна: — Ик зөвүртә, һашута, һундлта күн эн дууг һарһҗ. Кен һарһсн болхв?

— Лам мәәдр, кен болх билә. Тадна эк әмнь һархиннь өмн эн ду дуулла, — болҗ Кеедә көгшә үн келәд, хорасн эркән һарһад, гүвр-гүвр гиһәд дотран зальврв.

Мана экин цогциг һазрин альд оршасиг медхшвт? — гиҗ Савр неквртәһәр сурв.

— О, дәрк, манд терүг меддг юн арһ бәәх билә, — болҗ баав түңшв.

— Миниһәр болхла, Илецк өртң билә, ^— гиҗ Надежда Тимофеевна ухаһан күчлҗ өгв. — Җолда ээҗин цогциг бидн цуһарн чиңглг (вагон) күртл һарһлавидн.

— Юн чиңглг (вагон)? — болҗ Хоңһр шүрүтәһәр сурв.

Тер юн чиңглг (вагон) бәәсинь Үлмҗин Тарха тохнятаһар цәәлһҗ өгв. Савр аралдҗ келв:

— Эх, ээҗ Төрскм, маниг дәәнд цусан асхад, чини неричн амлад, әмәрн шордҗ йовсн саамла, элкндән тееһәд, алтн шар уурган көкүләд, тоглюлад өсксн экимдн тиигҗ алсн болҗанчи?!

Төрскн алхмн биш, маниг туулһсн күн алсн болхгов, — гиҗ, ода күртл медәтнрин күүндврт орлцлго бәәсн гармач Дөнәкә генткн келв.

— Тегәд, маниг кен туусн болҗ һарчана?

— Би медҗәхшив.

— Эс медхлә, долдаһан атхчкад кевт! — болҗ Нохашкин Акш, Төгрәшин авһ ах, суусн шуһуһасн, нерсн әркәс уусн умснь халсн, игзәрлҗ келҗәнә.

— Та, ах, меддг болвзат? — гиҗ Савр неквртәһәр сурв.

— Би төрүц юм меддгов, би төрүц хоосн күмб, — гиһәд, Акш серл орсн мет хойр һаран делгҗ келсн үгәсн хооран хәрв.

— Тегәд, Надежда Тимофеевна, тер өртң йосндан Илецк били?— гиҗ Савр тогтунар сурв.

— Мөн, тиим нертә өртң билә. Юңгад гихлә, тер өртңгәс төмр хаалһ ардаран Оренбург балһс хәләҗ һарла. Кемр тиигән авч һархла, киитн үзгт тусхвидн гиҗ меддг залус әәцхәв. Өмәрән Актюбинск тал һал тергн йовхла, Хасгин нутгт, дулан һазрт тусхвидн гиҗ күүндвр һарла.

— Йилһл уга Сиврт авч ирҗ, — гиҗ Хоңһр эн һашута күүндвриг сольхин төлә келв. — "Альдас олдхнь темдг уга" гидг орсин әвртә сән үлгүр бәәнә. Хасг хальмг кезәнә-кезәнәһә хоорндан өшәтә бәәсмн. Әрәсәһәс биш кень кенән бәрҗ идхнь темдг уга бәәсмн.

— Хоңһр, хаҗһр медҗәнәч, — болҗ Надежда Тимофеевна күүндврт орлцв. — Маниг нааран авч аашхд хасгудын кесн, күргсн, үзүлсн ач-тусиг бидн үкн-үктлән мартшговидн. Хулдхар өртңд авч ирсн хот-хоолан, түрҗ, зүдҗ йовх маниг үзәд, тедн өңгәр өгчкдг билә. Теднд, тегәд гертнь һууҗмулмудла әдл үрдүд цөн бәәсн гиҗәнчи?

— Мини буру, ^— гиҗ Хоңһр инәв. — Би кезәңк юм, мана өвкнрин һарһҗ йовсн ааль-диилин тускар келҗәнәв.

— Лам мәәдр, тиигхд цуһар тиим бәәсмн, — болҗ Кеедә көгшә зальврв. — Теегәр нүүдг улст нег-негнәсн мал-аһрус эс булаҗ авхла, харһнад үкх кергтә бәәсмн. Теегәр нүүдг әмтнә йоснь, алач-махч аңгудын авъясла әдл догшн, өршәңгү уга бәәсмн...

Савр тер асхн ахиндән хончкад, маңһдуртнь мана бәәсн герт ирәд, Кермәштәһән хоюрн сул хора эзлв. Би Михаил Александровичд Саврин тускар келхлә, өртңгин ахлач терүг дахулад авад ир гив.

Кермәш чемодаһан уудлад, залудан бор өңгтә костюм һарһҗ өгв. Хойр өрчнь орденмүд, медальмудар дүүрң цергә кителән тәәләд, тер бор костюм өмсхлә, Саврин лигдһр нурһнь маштгрсн, күдр цогцнь гиигрсн болж, нанд медгдв. Би Савриг цергә хувцтаһан, тер дала ачлвртаһан өртңгин ахлач тал одтн гиһәд ээрәд ядчкув. — Савр мини келсиг төртән авлго, нама наадлҗ инәв:

— Хувцар тосад, ухаһар үдшәнә гиҗ, орсмуд келнә. Чини ахлач өрчдән олн орден, медаль зүүһәд ирхлә, түүгәрн омг кеҗ йовна гиҗ санх. Терчн ухата залу болхла, намаг хувцна үзләр биш, күн чинрим тевчәд, көдлмшт авх.

Саврин орденмүдиг, медальмудыг өртңгин күн болһн хәләхлә, мана хальмгуд дәәнд ямр баатр кевәр фашистнрлә ноолдҗ йовхиг үзтхә, медтхә гисн санан, тоолвр, күсл нанд билә.

Михаил Александрович Савр хойр хоорндан нег-негән сәәнәр медсн бәәдлтә, юңгад гихлә, Савр тер өдрәс авн экләд, туслмҗин (подсобн) эдл-ахун залач болҗ көдлв. Мана бәәдл-җирһлд бас нег хүврлт һарв — Савриг ирхд баавин дуулсн, Җолда ээҗин һарһсн дун дарунь тарад, захан күн, өрк-бүл болһн дуулдг, хамгин дурта дуунд хүврв.

Василий Иванович Суриковин тускар би соньнд (газетд) умшув. Эн алдр зурачин бәәдл-җирһлин, терүнә кеҗ йовсн көдлмшин тускар сәәнәр медҗ авхар дегтрин саң тал ирүв.

Дегтрин саңч Валя Баранова олн дегтрмүд дундас тер зурачин туск дегтр кесгтән хәәв, олҗ чадсн уга.

— Тиигхлә Репинә тускар бәәдг болвза?

Күүкн дәкәд хәәв, бас олҗ чадсн уга. Валя келв:

^— Бадма, нааран орад, эврән хә.

О, тәвцгүд деер дегтрмүд дала! Хәәһә бәәҗ, 1914 җил Москвад И. А. Маевский гидг күүнә барт һарсн бичкн дегтр олув. Тиигхд "Летучая энциклопедия" гидг серия һардг бәәҗ. Үгмүднь "ять" гидг үзгүдтә.

Дегтр дегд нимгн, дорнь умшад дуусчкув. Зуг тер бичкн дегтрт нанд таасгдснь — Суриковин зурсн зургудын зургуд. Би урднь эн алдр зурачин зурсн "Утро стрелецкой казни" гидг һанцхн зург үзләв. Эн дегтрт "Меньшиков в Березове", "Боярыня Морозова", "Переход Суворова через Альпы", "Покорение Сибири", "Взятие снежного городка" гидг нернь туурсн зургуднь бәәнә.

Нанд "Меньшиков в Березове" гидг зургнь икәр таасгдв, һашута седкл зүүлһв. Уутьхн, маштг, негхн терзтә гер. Терзнь көрч одҗ. Урднь Алдр Петр хаана барун һарнь бәәсн Меньшиков ода, зузан девл өмссн, күнд уха туңһаһад, нүдән аньчксн сууна. Хаҗуднь, эцкиннь көлин өөр, ик девләр бийән орасн, эләд күүкнь сууна. Күүкнә нүднд бәәх гейүр, зөвүр хамгиг күцц цәәлһхд күчр: зургиг эврәннь нүдәр үзх кергтә. Бичкн күүкнь дегтр умшҗ сууна, көвүнь барун һарарн барун цохан түшсн, бас ик зөвүртә бәәх бәәдлтә. Эн зургас мини элкм урсад бәәв. Иим бәәдлиг нааран, Сиврт, ирсн даруһан эврән нүдәрн үзләв.

Эн зургиг цааранднь хәләдг чидл уга болад, шулуһар һархар адһув. Валя Баранова мини ардас хәәкрв:

— Бадма, кемр чамд Суриковин тускар дегтр кергтә болхла, Красноярскас бичүлҗ авнав.

—Автн.

Зурач болҗ һарх шиидвр намаг бүклдм эзлв. Зуг зурач болхин төлә, сурһулинь дасх кергтә. Нанд сурһуль сурх зөв бәәдг болвчн, одак Бровк гидг хар моом, үүдн хоорнд кевтсн зууһач ноха кевтә, намаг тиигән тәвшго болҗана. Яһсн сән болх?

Нанд нань бичдг һазр уга. Дотр-дундын керг-төрин сәәдт (министрт) бичүв. Нег дәкҗ биш, һурв дәкҗ, бичүв. Тер бичгүд цуһар Бровкин сейфд дүрәтә болҗ һарчана. Сталинд бичсн. Алдр көтләч (вождь), эврән эс болвчн, билг-эрдмин керг-үүлин Зөвлл (комитет) хәрү өгв. Ода дәкҗ бичдг һазр уга. Дәкәд одак муульта "Распискд" һаран тәвсн, иигән-тиигән эврә дурар йовхла — хөрн җилә каторжн көдлмшт тусх. Хөрн җиләр каторжн көдлмшт туугдхмн гиһәд барлгдсн, Молотовин һар тәвсн "Тогтавр" шишлң комендатурин эрст бас хадата бәәнә.

Не, тегәд, сурһулинь даслго зурач болҗ һарч болхий? Зурач болхларн, Суриковла әдл, зурсн зургичн хәләсн күн ууляд, байрлад, уурлад, инәһәд бәәдгәр зурдг зурач болх кергтә.

"Өнр-өргн мини Төрскн" гидг зургм Миша Трофимовд таасгдв. Клубин һардач Матвеев хәләчкәд бас таасв, зуг электровозиг зогсҗ бәәсәр биш, гүүҗ йовсар үзүлхмн гиҗ тер сүв-селвг өгв.

— Бадма, мана бәәдл-җирһл нег ормдан зогсхш. Оньдинд уралан зүткәд, оньдинд иргчүр ниснә, — гиҗ клубин һардач келв. — Тиигхлә, чи зурсн зургтан чигн мана Төрскнә җирһл уралан нисҗ йовхар үзүлх зөвтәч.

Тернь чик. Җирһл уралан йовад йовна. Зуг мини күсл нег ормдан зогсад бәәнә. Зәрмдән дотр бийм һалвлад, теегин догшн салькн мет эрвлзәд, догдлад, талхм-тачм татад одна. Болв меклә кедү һәрәдв чигн — чальчагтан. Тер мет, би кедү һаньдглв чигн, эн өртңгәсн холд юмнд одшгов...

Манад Кеедә көгшә, Савр бүләрн бәәхиг Миша өдрәһә үзәд, икәр алң болв. Асхнднь мини үр орҗ ирәд, Төгрәшиг үзәд, орчлңд берк юмнла харһсн кевтә, үүдн хоорнд мәәмрәд зогсв. Төгрәш көвүнә бәәдлиг медәд, хойр суулһ авад, уснд одхар һарч одв. Күүкиг эрк алхад һархла, Миша нан тал шурһад, хойр ээмәсм авад, халунар сурв:

— Кемб? Чини гергний?

Дү күүкм.

— Әрлһә цааран. Альмниг би таньнав.

Энчн Альмн биш, Төгрәш.

— Төгрәш?.. Сәәхн, йир сәәхн, бийләнь әдл сәәхн нерн, — болҗ Миша ки давхцҗ келв. — Альдас иим дү күүк олҗ аввчи?

— Теңгр-һазр хоорндас.

Бийим бичә дөөгл.

Трофимовд би эн күүкнә тускиг цугтнь келҗ өгүв. Мини экин седклиг бас илдкүв. Миша намаг соңсҗ-соңсҗ, далым цокад хәәкрв:

— Һәрг! Гер ав. Иим сәәхн күүк алдҗ болдви! Һәрг, зөнг, шулун болдгар гер ав, экиннь үг соңс, эс гиҗ хамриннь нус арчад үлдхч...

— Миша, би чамд бас нег давтад, иткүләд келҗәнәв: төрүц гер авшгов. Үкн үктлән. Тиигҗ би Зандан цогц деер андһар тәвләв. Медҗәнчи?

Эн мини үгмүдәс Трофимов, һалд хайсн тосн мет авлцад одв.

— Уурл, уурл, — гиҗ Трофимов байрлв. — Уурлхла — серлчн орад бәәх. Терчн йилһлго әдл юмн. Кемр Занда әмд-менд бәәсн болхла, чамаг наад бәрәд инәх билә. Һәрг, мед: күн орчлң деер төрхләрн, эврәннь уңг-тохман цааранднь утдулхин төлә, күмн-әмтнә җирһлиг мөңкрүлхин төлә төрҗ һардмн. Күн һанцхн өдмг идҗ, әмд бәәдмн биш. Чи юн гидг юм һарһҗанач: күмни бәәдлин зокалын өмнәс сөрлһ кеҗәнәч. Чамла әдл күүг зарһла харһулх кергтә...

^— Э, чи йосчин (юридическ) күрәлң (институт) төгсәһәд, сән залу болҗ һарчах күн түрүләд эврәннь үүрмүдәсн авн экләд бәрәнд суулһ, — гиҗ би Мишаг һацаҗанав.

Ман хойрин эн зүткән юуһар чилх бәәсинь медҗәхшив, зуг Төгрәшиг һартан хойр суулһта ус бәрәд орҗ ирхлә, үгцсн мет тагчг болҗ одвидн.

Урднь Трофимов Козулькас долан хонгин амрцла нег хәрҗ ирдг бәәсн болхла, ода, Төгрәшиг үзснә хөөн долан хонгин дундурт чигн, хәрх учр олад, күрч ирнә. Тиигхләрн шуд мана тал, нанла ик эркн кергтә ирнә. Кергнь: нег һолһанцр (туб) шир нанд олҗ авсн; һәәхүлд ямр белдвр кегдҗәхин туск зәңг; Мишан көдлмшт учрсн соньн йовдл — иим тоот бачм керг. Хамгин һол төрнь, миниһәр болхла, нег дәкҗ болвчн Төгрәшиг үзх, терүнә зүс-зүрк тодлҗ авх. Тедн хоорндан күүндхш, болв нанд Миша чигн, Төгрәш чигн нег-негнләһән нүдәрн, күмсгәрн, хәләцәрн күүндсн болҗ медгднә.

Төгрәшин зургиг би Мишад үзүлҗәсн уга биләв. Нег дәкҗ тер зург хәләчкәд, Трофимов өдрин дуусн мини хаҗуд, экән дахсн туһл кевтә, эргәд, дахад, гүүһәд бәәв.

— Бадма, эн зурган яһнач? — гиҗ Миша, аш сүүлднь тесҗ эс чадад сурв.

— һәәхүлд үзүлхәр бәәнәв.

^— О, һәәхүлд үзүлхлә, андһаран өгчәнәв, чи негдгч орм эзлхч. Иим сәәхн зург Красноярскин, Иркутскин сойлын саңд (музейд) би үзәд угав, — болҗ Миша өргмҗтәһәр келнә. Мини үр нанд зуһудҗахнь медгдҗәнә. Келсн үгмүдәрн мини зүрк җөөлдүлҗ, эн зургиг нанас алдулҗ авхар икәр түрҗәнә. Альк хаҗуһасм өөрдхән эс медхләрн, тиим өөдән үнллһ кеҗәнә.

Эргәд йовҗаһад, дәкәд Миша сурв:

— Һәәхүлд үзүлчкәд, дәкәд эн зурган яһнач?

— Хулднав.

— Не, тиигхлә, нанд хулд! Сурсн үничн өгнәв...

Нег дәкҗ мана хальмгудт экәршго гүрм учрв. Сөөнь өрәллә Бадан Дөнәкә Наркан Кермәш хойриг Бровк өөрән хойр милиционертә ирәд, бәрәд авад йовҗ одв. Һацата кевтә, тер асхн Савр кеер, туслмҗин (подсобн) эдл-ахуд кергнь ах болад, тенд хонҗала.

Баһ наста Дөнәкә, давхр бер Кермәш эдниг юн үүләр бәрсән Бровк цәәлһсн уга. Кеедә көгшә, баав, би, Төгрәш комендантыг учринь келҗ өгтн гиһәд, ээрәд ядчквидн, тер нүднәннь цецкиг зовкиннь ца бултулад, күмн сүрдм бәәдл һарад, манла күүндхш. Кермәшиг күцц хувцинь өмскл уга, нег бүшмүдтә, гиигн чивәгтә, нам толһаднь альчур боолһлго тууһад һарв. Һаза "черный ворон" гидг хар машин күләҗәҗ.

— Бадм, шулуһар Саврт зәңг өг, — гиҗ баав нанд закв.

Харңһу сөөһәр намаг һанцарһим йовулшгоһар седәд, Төгрәш Альмн хойр намаг даххар седв. Кеедә көгшә, арһан бархларн, эркән авад, эргүлн бәәҗ, бурхдас дөң, цәәлһвр некнә:

— О, лам мәәдр, олн бурхд, яһсн өршәңгү уга йовдл һарһҗахмт? О, Бурхн Багш, нүдтә болхла, даңгин эс болвчн, нег саамд маниг хәәрлхнтн!

Хотна ар бийәр хәр уста Хар һол урсна. Тер һолын телтр көвәд өндр бәәнә. Би тиигән одҗ зург зурдг биләв. Тер өндрин өмн кецд өртңд көдлдг көдлмшчнриг хот-хоолар теҗәхин төлә Кожевников тенд цаг зуур әмтн бәәдг гер бәрәд, зөвәр эләд һазр хаһлулад, боднцг, хавстн тәрүллә. Хог-шег хураһад, гөвәс (грядкс) кеһәд, тедн деер адамч (кумадур), хаяр суулһулв. Мәңгрс, сәрмсг (чеснок) бас урһалһв. Өндрин ар хаҗуһар улан чолуһар бат гер тосхулад, харһа модар ик хашас келгәд, тенд мал бәрнә — саалин үкрмүд болн мах өгх һахас. Зуна цагт үкрмүд кеер идшлнә, һахас бас тер хашаһас тедүкнд, шовлг шитмс дотр бордгдна. Михаил Александрович иргчдән энд зер-земшин модд суулһад, альмн, өрг, черешнь урһах күслтә. Эн тоотыг Наркан Савр һардна, залач бәәнә.

Көл нүцкн һарсн мана көлиг модна түңг хатхна, көндлң унсн хумха моднд харңһуд үзлго бүдрнәвидн. Төгрәш, мууд дассн учрар, нанас ард үлдхш, зуг Альмн, көлинь модн шаахла, шилвинь бутын бүчр шавдхла, яхлад яһлална. Зуна сө, һазр хар болсар, харңһу болна, өмн бәәх харш, шилг нүднд харгдхш. Зуг өндр сер толһа тал бүдрәд-түгчәд гүүлдҗ йовнавидн. Һацата кевтә, хәр уста Хар һолыг һатлхларн, хамгин бальчгта, гүн һазрар һатлсн, хувцмдн сүүцә норч одв.

Савр тәрәнә багд (бригадт) биш, малын өөр хонҗасн бәәҗ. Тер мана күргсн зәңгиг соңсн, үкр саадг Феклад кергән даалһчкад, шуд мөрән унҗ авад, Козульк хәләһәд довтлв. Сөөһәр тууҗ авч одсн Кермәш Дөнәкә хойрас чигн, ардаснь одсн Саврас чигн һурвн хонгтан зәңг-зә уга. Болсн йовдлын тускар Михаил Александровичд келхләм, өртңгин ахлач Козульк тал җиңнүләд, Бровкла телефоһар күүндв:

— Үр Бровко, мини төр уга гиснтн юн үг болҗахмб?.. Наркаев угаһар туслмҗин (подсобн) эдл-аху хәләц, залмҗ уга үлдв... Юн?.. Шишлң тоод бәәх улс һардгч көдлмшт көдлх зөв уга? Кемр тиим йосн бәәхлә, нанд үзүлтн, би нүдндән иткдв, чикндән иткдгән уурлав. Көдлмшәснь һарһтн?.. Уга, Наркаевиг би тер үүләснь сулдхшгов. Ахр цагин болзгт тәрәнә чигн, малын чигн хәләмҗиг ясрулад хайчкв. Тана күн?.. Тана гисн?.. Шишлң комендатурин?. Уга, тертн хүүвин күн! Тертн ^— дәәч һурвн орденә күцц кавалер. Тиим күн — йоста Баатр мөн! Юн? Орһдул? Меднәв. Әмтн дәәнәс зулад орһхла, үр Наркаев фронт тал хәрү күрәд, Диилвр бәрснә ики хөөн цергәс бууҗ... Үр Бровко, үгән болһаҗ келтн. Тертн ямаран баатринь меддвт? Медхәр седҗәхшив? Уга, медх зөвтәт!.. Көдлмшинм хоорнд бичә орлцтн? Тертн чик. Би тана керг-үүлин хоорнд орлцҗахшив, та мини кергт харш болад, хамгин кергтә күүһим кодлмшин гүдү цагла суулһчквт. Эндрин бийднь сулдхтн, эс гиҗ бидн райкомд күүндхвидн... — Кожевников трубкан хәрү аппарат деерән тәвчкәд, һартнь, чирәднь бузр кир наалдсн кевтә, альчуран һарһад, трубк бәрсн һариннь альх, Бровкин келсн үгмүд соңссн чикән арчв.

— Иим үүл бәәдви, Савриг суулһчкҗ. Аздлва гинә.

— Гергинь сөөһәр ирҗ авад, бәрәд суулһхла, аздлх биш, тедниг шуучад-мааҗад тарах кергтә, — гиҗ би халунар келүв.

Мана әмтнлә юн болҗахнь нанд медгдҗәхш. Урднь Ленинлә хамдан алдр хүвсхүл кесн улс "әмтнә хортн", мана Хүүвин йос хольвлад, зәрмснь цань давад мана эцк Сталиниг алхар белдвр кеҗәсн нуувч хар керг урднь секгдлә...

Савр хөрн зурһан дуунад довтлад, шишлң комендатурт өрүн өрлә күрч. Тенд Бровк сууҗ. Комендатурин герт орҗ ирәд, гергим юңгад бәрҗ суулһвт, тер шиңкән хөр күрсн баахн көвүг юн үүләр бәрвт гиҗ, неквртәһәр сурхла, шишлң тоод бәәх кү үзхләрн нүднь өвддг Бровк, чикнь дүлә кевтә, негчн амн үг хәрү эс өгч. Тиигхлә, Савр тесҗ чадад, тылд суучкад, әмтнә цус шимҗәх бөөснч гиҗ хәәкрәд, ширән ардас чирҗ һарһҗ авад, минь ода теднә тускар хәрү эс өгхләчн, дор ормдчн базһҗ алнав гиһәд, әвр үзүлҗ. Бровк хахар седәд нагаһан герәснь суһлад, Савр тал зөрүлхлә, тернь нагаһинь булаҗ авад, ишәрнь комендантыг цохарнь цокад унһаҗ. Амнь оньслата бәәсн Бровк теңгр-һазр негдкәд орклхла, хоша бәәсн милицин герәс кесг милиционермүд гүүлдҗ ирәд, Савриг аарглад, һартаснь нагаг булаҗ авад, бийинь карцерт күргәд, цуһарн демнәд, зер-зевәрн цокад, һазрт унһаһад, хәәр-бәәр угаһар девсәд, әрә киитә үлдәҗ.

Дән эклхлә, Наркан һурвн көвүн әәрмд мордад, Хоңһрнь танкист болад, Саврнь мөртә цергт, Санлнь йовһн цергт тусв. Савр инрл Доваторин 2-гч мөрчүдин корпуст церглв. Дөчн негдгч җил Москван өөр Улан Әәрм үвләр немшнрин өмнәс дәврлһ кехд Доваторин корпус хортна цергиг һатлҗ орад, ар нурһнаснь кесг дәврлһ бүрдәһәд, фашистнрин ухан-сегәһинь авла. Тиим зөргтә йовдлд орлцад, дәәнә дамшлт шиңгрәсн Наркан Савриг, хальмгин күч-көлсчнр эврәннь кавдивизь бүрдәхләрн, энд-тенд дәәллдәд, нер һарсн үрдән дуудад, Савриг тер дивизин нег эскадронд толһач тәвб.

Дөчн хойрдгч җилин така сарин чилгчәр 110-гч дивизь Тең һолын көвәд төмрәр лувцлсн, зер-зевәр элвг, танк, бронемашиһәр сүртәһәр орҗ ирсн гитлерин нохасин өмнәс хойр долан хонгт, бәәр бәрлдән кедү дүңгә догшн, күнд, күчр бийнь тесәд, дәәч өвкнриннь авъясар зөргтә йовдл үзүлв. Тер күчтә ноолданд хөрн негтә Делгә Эрднь, немшнр деерәснь бомб хаяд, хойр көлинь таслсн бийнь, һурвн машиһәр дүүрң фашистнриг кудҗ хаяд, хойр цө маши шатаһад, баатр йовдл үзүләд, хальмгуд дундас түрүн болҗ Хүүвин Холван Баатр (Советск Союзин Герой) гисн чинртә нер зүүсмн. Танксин, бронетранспортермудын, машидин өмнәс тату-тартг зер-зевтә олн хонгт бәәр бәрлдсн хальмг дивизь ик һарута болв.

Наркан Саврин эскадрона дәәчнр тооһарн цөөкрдг болвчн, дивизин толһаллһна закврар хооран цухрад, нег сар шахуд Әәдрхн-Кизләр төмр хаалһ хортна дәврлһнәс харсад, дәкәд Ар Кавказин фронтын ханьд немшнриг хәрү көөлһ экләд, Кубанск хазг мөрчүдин корпусла нииләд, дөчн һурвдгч җил ноха-һаха (август-сентябрь) сармудт Донбасск, һаха-үкр (сентябрь- ноябрь) сармудт Мелитопольск, дөчн дөрвдгч моһа (март) сард Березнеговато-Снигиревск дәврлһнә операцмудт орлцад, цусан, әмән әрвллго фашистнрлә ноолдв. Дөчн һурвдгч җилин хулһн (октябрь) сарин 23-д 51-гч Әәрм 28-гч Әәрмлә болн мөрчүдин корпусла хамдан арвн хонгин туршарт күчтә бәәр бәрлдә бүрдәһәд, Мелитополь балһс сулдхв. Эн балһсиг орулҗ авсна маңһдурас авн хортыг цааранднь көөһәд, хөрн хойр җил хооран Ока Городовиковин толһалҗ йовсн 6-ч кавдивизь цаһачудас сулдхсн Түргин (турецк) делиг (валыг) давад, Перекопин нәрдәһәр (перешейкәр) орҗ ирәд, Сивашин өмн көвә эзлв. Эн ноолданд зөргтә йовдл үзүлсн Наркан Савр тиигхд Улан Одн орденәр ачлгдла. Саврт хамгин һундлтань — дөчн дөрвдгч җилин моһа сарин (мартын) 12-т теднә мөртә-механизированн баг Снигиревкин өмн хаҗудк Ингулец һолыг һатлад, немшин 6-ч Әәрмин хооран цухрх хаалһинь зеегләд, бүсләд авсн саамла терүг дәәллдәнә нүүрәс дуудҗ авад, дорд үзг тал йовулад, Молотовск областьд авч ирәд, Половинк гидг өртңгәс хол биш бәәсн Косьва һол деер тосхгдҗасн Широковск ГЭС-д көдлгв.

Бичкнднь эцкнь Көк теңгст шүүгүлд йовад, һалвла харһад чивж, үкхлә, һанцхн эктә, бас бичкн наста ах дү хойрта өнчрәд гишң үлдсн Савр бәәдл-җирһлдән сәәнәс мууһинь, түрүһәс күчринь икәр үзнә. Болв эн электростанц тосхлһнд һарчах тоот — нүднә өвдкүр, чееҗин һашудлһн, цогцин үкл. Дәәнә һалд шатад, ноолдана гүдүд диилвр бәрәд, хортнла бахлур авлдад әмд һарсн, зөргтә, һавшун, әвртә баһ наста залус — дәәчнр, сержантмуд чичүрәр хад хамхлна, киркәр һазр чоңкна, тачкар чолу зөөнә, амрарнь келхд, Сизифин көдлмш кенә.

Сержантнр, эгл дәәчнр маниг хәрү фронтд йовултн гиһәд, алдр көтләч Сталинд бичг бичнә, Государственн Харслтын Зөвллд, Генеральн штабд, урднь дәәллдҗ йовсн фронтмудын болн әәрмсин толһачнрт, эврәннь дивизин болн полкин толһачнрт бас эрлһ бичцхәнә, Ворошиловд, Буденныд, Городовиковд дәәллдәнә нүүрт йовхд дөң-тусан хальдатн гиһәд, уульхин нааһар һашута цаасд йовулна ^— альдас чигн, кенәс чигн хәрү ирхш.

Хоңһр Савр хойр түрүләд фронтур зулхар үгцлә, болв ахнь муудан орҗ эцсн учрар, Савр талдан залус хәәв. Күн болһныг иткдг арһ уга. Эргндән чекистнр болн хов зөөдг, орсаһар келхлә, сексотмуд дала.

Савр түрүләд Канур гидг дәәчлә өөрхн таньлдв, тер Канур нег дәкҗ келв: "Иигҗ цааранднь бәәҗ болшго, үксн деер". "Үкхин орчд фронт тал зулсн сән болх", — гиҗ Савр сагар хәрү өгв. Тиигхлә Канур келҗәнә: "Би нег баахн дәәчтә тиигән зулхар бәәнәв". Тернь Бембә болҗ һарв.

Савр, Канур, Бембә эдн седвәрән күцәхәсн урд тохнята белдвр кев: өдмгән хатаһад, шикрән хоршулад, һүмәрин тос савд кеһәд, өөрхн таньл-үзләсн бәәсн мөңгнәснь өгйәлҗ авцхав. Нам нег хуучн һазр зург (карт) олв, тер угаһар таньдго һазрар зулдг арһ уга.

Нег дәкҗ һурвулн Половинк өртңгин базрт хувц-хунран хулдад, хот-хол авнавидн гиҗ сурҗ һарад, бәәсн өмсх-зүүхән, хоршулсн теҗәлән, мөңгән, картан авад, фронтд күрхлә — җирһл, зуур бәргдхлә — үкл гиҗ нег мөслҗ тоолад, зөрәд һарна. Половинк өртңгәс цааран Косьва һолын көвәһәр, Молотов хәләһәд йовна. Хамгин халун болчкад, бөкүнтә, иләстә цаг. Өдрин дуусн йовна, әмтн үзгдхш, теднәс зулад холаһар эргҗ һарна. Сөөднь һолын көвәд модн дор эс гиҗ овалһата хадсн өвсн харһхла, терүн дотр хонна. Зәрмдән бичкн хотн харһхла, терүнә захд бәәсн эҗго сарад, баньд орад унтна. Негдвәр, бөкүнәс бултад, хойрдхла, өдртнь халун болвчн, сөөднь серүн.

Аш сүүлднь Канур, Савр, Бембә һурвн Чусовой һол Кама һолла ирҗ ниилсн бахлур тал һарч ирәд, зуур хаалһд салврсн шалвр, киилгән тәәлҗ хаяд, вещмешокд йовсн цергә хувцан һарһҗ өмсәд, өрчдән орден, медальмудан зүүһәд, йоста дәәчнрин бәәдл һарв. Пристань тал ирәд, кермд сууһад, Молотов балһсна хаҗуһар давҗ һарад, Сылва гидг селәнд кермәсн бууһад, бәәрн һазрин һал тергнд сууһад, Молотовар дәврәд, Верещагино гидг өртңд күрцхәв. Саг йовсн улс ямрчн әәмшгәс гетлҗ чаддг сәнҗ — төмр хаалһин комендантас, кондукторас, һал тергн үдшәҗ йовх күүнәс — кенәснь болвчн бултх кергтә.

Верещагино өртңд ирхлә, хальмгудын бийләһән авч һарсн хот-хол, мөңгн чилв. Цааранднь эдн эд-тааврин һал тергнә чиңглгин (вагона) тамбурт, ора деер бултад, зууран зәрм өртңд бууҗ үлдәд, өрмгән, нам көл цуглдг үлү цуглаһан хулдад, хотас соляд, теҗәл авчкад, цааран һарад йовна. Молотовск областяс йовдлан экләд, Удмуртск АССР-иг, Кировск областиг һатлад, Костромской областяр орҗ ирәд, Кострома һол деер бәәсн Буй гидг өртңд бууцхав. Цааранднь йовдг арһ уга, хулдад хот-хол һарһҗ авх кенчрин тасрха олдҗ бәәхш. Половинкин тамас зулҗ һарад, иим хол хаалһд кесг әәмшг үзәд, тер тоотас тесҗ әмд үлдчкәд, харһнна гидг — келҗ болшго зовлң мөн.

— Канур нанас тавн-зурһан насн ах билә, Бембә нанас дөрвн-тавн насн дү билә, — гиҗ Савр манд эврәннь тууҗан цәәлһлә. Тегәд Канур келҗәнә: "Комендатурт одад зүстхмн, манд фронтд күрдг нань талдан хаалһ уга". Бембә зөвшәрҗәхш: "Маниг бәрәд, дәкәд Половинк, эс гиҗ урднь зулсн салдсмудла әдл арвн җил өгәд, улм киитн Ар Мөстә дала тал авч одх". Би келҗәнәв: "Канур зөвтә сүв-селвг өгчәнә, эс зүстхлә, фронтд күрч чадшговидн. Зуг зүстхәсн урд эврәннь дәәнә һал тергәс алдгдад, үлдсн тууҗ ухалҗ һарһхмн". Тиигхлә Канур келҗәнә: "Маниг ямаран соньн тууҗ ухалҗ келдг болвчн, хальмг гихлә, хәрү тууһад һархнь лавта. Тер учрас хасгудвидн гихмн". Бембә хәәкрҗәнә: "Би зүстш чигн угав, келн-әмтән хулдш чигн угав".

Цергә комендатурт ирхлә, манла әдл һал тергәс алдгдад үлдсн нань кесг дәәчнр бәәҗ. Хот-хол хулдҗ авхар седәд, базр орҗ гүүлдәд, һал тергәсн алдгдад үлдвидн гиҗ мана келсиг иткәд, наадк салдсмудта хамднь, хүүрә хот-хол өгәд, Ярославль балһсн тал буута дәәчнр тууһад һарв. Ярославльд ирхлә, эн балһсна кремль дотр залус дүүрң, әмтиг баг-багар йилһәд, фронтур йовулад бәәнә. Энд бас мана келсиг иткв. Намаг истребительно-противотанков артиллерийск әңгд йовулхар бичв, Канур Бембә хойриг, урднь залач (шофер) йовсн дәәчнр гиһәд, көлгин (автотранспортн) әңгд бичв. Мана байрт теңкән уга. Москва күртл хамдан ирчкәд, Ярославск буудл (вокзал) деер мендләд, үзг-үзгтән салвидн.

Дәәнд туссна хөөн әмән әрвллго гишң фашистнрин өмнәс ноолдад, эврә хүүвин һазр-усан күцц гитлерихнә үлмәһәс сулдхад, дәкәд Венгрин, Чехословакин һазр-усиг бас теднә мухлаһас гетлгхд орлцад, Будапешт, Братислав, Брно, Вена балһсд сулдхлһнд бәәр бәрлдәд, Диилврин өдрән хөн (май) сарин 15-д Пльзень гидг балһсна деед-өмн үзгт бәәсн Уезд гидг һазрт чехмүдлә хамдан темдглвидн. Юңгад гихлә, фашистнр делгү капитулировать кехлә, Диилврин өдриг дөчн тавдгч җилин хөн сарин (майин) 9-д тоолх болҗ зарлсн бийнь, Гитлерин зәрм дәәнә әңгснь тер шиидврлә зөвшәрл уга, хөн сарин (майин) 11-д Градец-Карловенә эргнд хамх цокгдад, теднә үлдлнь деегшән Нюрнберг хәләҗ зулад, Чехословакин меҗән өөр майин 15-д күүчгдсмн.

Эн байрта диилврин хөөн мини церглҗ йовсн 1853-4 номертә истребительно-противотанков товин (артиллерийск) бухиг (полкиг) Румынь тал һарһад, тенд белдвр кеҗәсн иргчин (гражданск) дәәг урдаснь тосҗ дарлһнд орлцад, дөчн тавдгч җилин хулһн (октябрь) сарла Деед Украинә Станиславск областюр ирәд, багин (бригадын)нь штабнь Днестр һол деер бәәсн Галич гидг балһснд зогсв. Энүнд бандеровцнрин өмнәс хәәрлт уга ноолда кеһәд, тедниг дарсна хөөн Львовск область тал ирәд, Букачевск района Лопань гидг селәнд ирҗ зогсад, дәәнә хөөн болсн СССР-н Деед Хүүвд түрүн суңһвр келһнд, урднь Польшин медлд бәәсн улс дунд цәәлһврин көдлмш келһнд өнр-өргнәр орлцад, орн-нутгтан бас нег дааврта даалһвр күцәвв...

Дән төгсәд җил дөрвн сар давсна хөөн, дөчн зурһадгч җилин һаха (сентябрь) сарла Савр Новосибирск балһснд ирәд, тенд Кермәшлә таньлдад, өрк-бүл өндәлһсн бәәҗ. Тендәсн нааран ах Хоңһр талан иньгтәһән нүүҗ ирәд, седклдән тааста көдлмшт көдлҗәсн Савр ода иим зовлңла харһв.

Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцад, дәәч һурвн орденә күцц кавалер, Будапешт, Прага авла гисн медальмудта, нань чигн төрскни кесг ачлһта баатр дәәч, хүүвин офицер, ода төвкнүн цагт туслмҗин (подсобн) эдл-ахун залач көдлҗәх Наркан Савр, бәрәнд авгдсн гергән некҗ ирәд, комендант Бровк болн терүнд нөкд болсн милиционермүдәр гүвдүлсн, махмуднь мел сөрв, цогцнь көк балм, чолун шалта (полта) казамдт әрә әмтә кевтнә.

Кермәш Дөнәкә хойриг яһсн-кегсиг медхәр одсн дүнь тавн хонгт эс ирхлә, Хоңһр комендатурас зөвшәл уга эврән йовдг арһго болад, Козульк орулад Феклаг йовулв. Орс берин сурврт хәрү өгхин орчд Бровк өмнәснь терүг амндан орсарн му келәд, урвачин кевтр болҗч, алдр орс келн-әмтнә нер һутаҗч, тер залулаһан әдл деермч мөнч гиҗ хараһад көөҗ һарһхар седхлә, Фекла өмнәснь зөргтәһәр хәрү өгч:

— Чамаг орсичн аль украинцичн медҗәхшив, зуг чи, дәәнәс зулад, ар һазрт бултад кевтсн андн, мини залуһин зүн һарин чигчхәд күршгоч! Мини залу фашистнрлә ноолдад орденәр, медальмудар ачлгдсн болхла, чи цаг зуур зовлңла харһсн әмтнә цус шимҗәнәч!

^— Цаг зуур бәәх әмтн?! Уга, өлгчн, хәлә, умш, тер үр Молотов һар тәвсн цаасиг! — болад, Бровк хәәкрв. — Шишлң тоод бәәх улс мөңкинд туугдсмн гиҗ терүнд бичәтә бәәнә! Умш, умш!

Фекла шишлң комендатурт ирҗ үзәд уга, ирхв гиҗ терүнә ухана өнцгт уга билә. Мөн, Бровкин келсн үнн — герин эрст ик-ик үзгәр барлгдсн "Тогтаврт" тиигҗ бичәтә: мөңкинд туугдсн деерән, шишлң бәәлһнә йос эвдсн күн зарһ угаһар хөрн җилдән каторжн көдлмшт туугдхмн гиҗ. Мөн, дорнь СССР-ин Сәәдин Хүүвин ахлачин негдгч дарук В. М. Молотов һар тәвҗ.

Тер догшн үгмүдтә цаас умшсн Феклад эвин седкләс иштәһәр, генткн экәршго әәмшгтә тоолвр орҗ ирв: мини күүкн Җолда өсәд, арвн зурһан нас зүүхләрн, эцкләһән әдл, "Распискд" һаран тәвәд, мөңкинд туугдсн нер зүүһәд, Бадмала әдл сурһуль дасхднь өмнк хаалһнь хаагдх? Болв Хоңһрин келдг: "Алдр эцк Сталин хар саната, бузр һарта, орн-нутгтан хорлтан хальдаҗах улсиг аштнь илдкәд, эн мана келн-әмтнд учрсн эндүг эрк биш чиклх" гисн үгмүд сананднь орад, Бровкла цүүглдәд биш, эвәр күүндәд, көвүн дүүһиннь гергнә, эгч-дүүлә әдл нег-негән тевчдг баз бериннь тускар күцц үн медхәр, эвцсн дууһар келв:

— Үр Бровк, тана келсн зөвтә. Йоснас давдг арһ уга...

— Кемр эн йосн, эн "Тогтавр" чамд таасгдҗахла, би чамагчн шишлң тоод авч чадхв, — гиһәд басмҗтаһар инәв.

— Та, үр Бровк, һартан ик йоста, зөвтә, толһадан берк сурһульта, медрлтә күнт...

— Тиигҗ мини чинриг медхлә сән, сән, йир сән, — болҗ комендант Феклан келҗәсиг таслад, терүнә үгмүдиг таасад, хәәлсн шар тос уусн мет чирәнь герлтәд, "сән" гисн үгиг һурв давтв.

—...Тегәд, үр Бровк, танас эргчм: мана Савр Кермәш хойр яһва? Альд бәәнә?

— Яһва, альд бәәнә? — гиһәд, Бровк баахн берин сурвриг давтад, нүднәннь цецкиг зовкиннь ца бултулад, күн сүрдм бәәдл һарад келв: — Тедниг яһсиг, альд бәәхиг би чамд келшгов, келҗ чадшгов. Зуг 58-гч статьяла тедн харһхнь ил темдгтә.

^— Тертн юн статьяв? — болҗ Фекла сүрдв. — Тедниг түрүләд түүрмд суулһхар бәәни? Кермәш дөрвн сар болсн ацата.

— Тенд бас нилхс асрдг һазр бәәнә. Чини урвач хальмг баавһаһас һарсн болвчн, тер деермчиг кенчн алшго...

— Давхр күүкд кү суулһдг йосн бас бәәдви? Кермәш хулһнын хамрас цус һарһшго сәәхн заңта, чик ухата, әмт тевчдг күн, — гиҗ Фекла комендантын келсн догшн үгмүдиг таслад, арһан бархларн, сурв: — Тедниг, адг ядхдан, юунас көлтә суулһсинь келхнтн? Буйн болтха, көлдтн мөргнәв!

— Көлд мөргсн сән, сән, йир сән, — гичкәд, Бровк дәкнәс тачкнад инәв. — Наркаев Савр орһдул һарһсн күн. Терүгинь чи, тер Красный Яр хотнд бәәхдән соңслач. Тер бийнь орһдулын ахд одвч.

Эн өршәңгү уга күүнәс чик хәрү авч чадшгоһан Фекла медәд сурв:

Кермәш Савр хойрт хот-хол авч ирҗ болхий?

— 58-гч статьяла харһҗах улст хот орулҗ өгх зөв уга.

Феклан авч ирсн зәңг хальмгуд дунд агчмин зуур тарад, ик үүмә татв. Хоңһр район орад, зөв йилһхәр седхлә, Фекла залуһан, чамаг бас бәрәд суулһчкх гиҗ әәһәд, тиигән тәвсн уга. Савр, Кермәш, Дөнәкә һурвна туск зәңг авч чадх күн Миша Трофимов болҗ, һарв. Миша тенд дадлһнд бәәнә, тер медх зөвтә. Терүнә тускар эс ухалсндан толһаһан цокҗанав. Зуг Трофимовин келсн зәңг намаг харһцулн алдв. "Кермәш Дөнәкә хойриг Ар үзг тал тууһад йовулчкҗ, Савр Козульк деер карцерт хааһата бәәнә", — гиҗ Миша нанд шимлдҗ келәд, талдан негчн күүнд энүнә тускар бичә ам аңһа, эс гиҗ намаг күрәлңгәсм (институтасм) көөһәд һарһчкх гив.

Мана клубин һардач Матвеев намаг дахулад, Козульк орв. Йовхиннь өмн мини зургудыг клубд тәвәд, әмтнд үзүлсн, цуһар нег дууһар Төгрәшин зургиг таасв. Ермотик зөвәр удан хәләһәд, мини һар атхҗ сегсрәд, байртаһар келв:

— Бадма, молодец! Эн күүкнә зург ик тохнятаһар зургдҗ. Одак мана үс хәәчлдг һазрт көдлдг күүкн эсий? Күчтә сәәнәр зургдҗ. Негдгч орм эзлхч.

Михаил Александровичд "Өнр-өргн мини Төрскн" гидг зург Төгрәшин зургас икәр таасгдв. Эн зург Соломанин Коляд бас күүкнә зургас үлүһәр седклләнь ирлцв.

Района сойлын Герт шүүврин зөвлл (комиссь) эврән зурдг дассн зурачнрин зургуд хәләһәд, һәәхүлд шүүҗ авчана. Мини өмн кесг күүнә зург хәләв.

Зөвллин (комиссин) гешүдт "Өнр-өргн мини Төрскн" гидг зург таасгдад, һәәхүлд үзүлхмн гиҗ, тедн нег дууһар шиидв. Төгрәшин зургин эргнд ик зүткән һарв. Түрүләд цуһар таасад, нег өөрдҗ ирәд, нег холагшан, хооран цухрҗ хәләһәд, ик серглң бәәцхәлә.

Нег һонҗ залу, эргндк улсан гемшәсн хәләцәр харвад, бөдүн дууһар келв:

^— Манахс, тадн бодлһин (политическ) халхарн сохрҗ одсн бәәдлтәт. Бидн, коммунистнр, кезәдчн большевистск саг-серггән геех зөв угавидн. Тадн цуһар эн зургиг таасад, "ах, эх" гилдәд бәәнәт. Тертн юн ааль, наадн болҗахмб? Нанд медгдҗәхш. Тадн сохр бишт, хәләхнтн: эн зургт кен зурата бәәнә?

Зөвллин (комиссин) гешүд эн һонҗ күүнә үзсн дуту-дундыг олҗ авхар седәд, зургиг ширтәд орҗ одцхав.

— Күн сүрдх юмн уга, — болҗ баахн нурһта, ут үстә залу келв.

^— Та, үр Милов, тиигҗ келх зөв угат, — гиҗ һонҗ залу үг келсн күүг гемшәв. — Кен-кен, та тиигҗ келх зөв угат. Юңгад гихлә, та мана намын (партин) районн зөвллин цәәлһврин (агитацин) болн пропагандын әңгин һардачт.

^— Не, келхәр бәәх үгән, үр Романов, бәрг-тәвг гиһәд бәәхәр, илднь келхнтн, — болҗ, ода күртл тагчг бәәсн, зөвллин (комиссин) гешүд дунд орлцсн һанцхн күүкд күн сурв.

— Келнәв. Би илднь келнәв. Би большевистск саг-серггән гееһәд угав... Тадн кенә зург һәәхүлд тәвҗ, олн-әмтнд үзүлхәр бәәхмт? Кенә?..

— Кенә? — гиҗ күүкд күн алң болв.

^— Хальмг күүкнә! — Романов хортан диилсн кевтә, элкн нурһн хойрнь харһсн эццн цогцнь улм шовасн болад, өрчәрн даран-даранднь кииһән авад бәәв.

— Йилһл бәәдв, — гиҗ негнь келв.

— Йилһл бәәнә. — һонҗ залу альчуран һарһҗ авад, күзүһән арчад оркв. — Ик гидг йилһл бәәнә. Ода хальмг келн-әмтн гиҗ уга. Тедн цуһарн шишлң комендатурин һарт бәәнә. Тиигхлә, бидн тиим улсин зургиг һәәхүлд үзүлҗ чадшговидн...

Мини ухан харңһутрад, өмнм бәәсн зургуд, әмтн дәәвләд, эргәд йовҗ одв. Шал (пол) деер уншгон кергт, сойлын Герин эрсәс бәрәд, һазаран гүүһәд һарув.

Өртң деер эд-тааврин цува (состав) зогсҗ бәәҗ. Сууҗ авад һарув. Эд-тааврин һал тергн хард-хард, таш-таш гиһәд йовна. Тер, чик дүләрүлм ә һатцас һонҗ залуһин дун тодрхаһар соңсгдад һарч ирнә: "Ода хальмг келн-әмтн уга".

Экм, Кеедә көгшә, Альмн, Төгрәш юн гүрм учрҗ одв гиҗ, нанас сурцхав, би араһан зуучкад, теднд хәрү өгсн угав.

Тер өдрмүдт гемтә күүнәһәр бәәвв. Матвеевәс ичсм күрнә. Һонҗ залуг тиигҗ келхд, мана клубин һардач мини өөр бәәлә. Терүнә келсиг цугтнь соңсва. "Тиим келн-әмтн уга". Би тегәд кен болҗ бәәхмб? Тер һонҗ залуд тиигҗ келх зөв кен өгсмб?

— Бадм, тер районд одхларн, Савр, Кермәш, Дөнәкә эднә тускар күүнәс медх арһ хәәсн угавчи? — гиҗ Кеедә көгшә нег дәкҗ сурв. Тедниг яһсиг би меднәв, зуг Мишан бәәдл-җирһлд харш болшгон төлә көгшәд хәрү өгүв:

— Сурдг күн уга.

— Авһ ахдан даалһхмн билә.

Йосн чаңһрад, цааснд һаран тәвснә хөөн бидн Ик Бааҗала, Пүрвәлә, теднә өрк-бүллә хая-хая харһнавидн.

Кеедә көгшән сурвр нанд серл орулв.

Зовлң — зовлңдан, көдлмш — көдлмштән. Өдрин дуусн улан шуһуд зург зурад, плакат бичәд, эрсин "Крокодил" гидг соньн (газет) һарһад суухларн, би дәкн-дәкн саннав, улм-улм шииднәв: зург зурдган хайх кергтә. Му зурач болхар, сән ширдәч болсн деер. Италин алдр зурач Леонардо да Винчи тиигҗ келсн кевтә билә. Зург зурдган хайх кергтә. Хәрү стрелкс арчдгарн орнав. Михаил Александрович, зөв-учран күргәд келхлә, буру гихн уга. Зуг Ермотик харшлхмн. Намын зөвллин (парткомин) сегләтрт мини кеҗәх көдлмш ик кергтә, олзта юмн. "Үзмҗ пропаганд — хамгин күчтә пропаганд" — гиҗ алдр Ленинә келчксн герәсн бәәнә. Болв Ермотик бас мини зөв-учр медх.

Мана өртңд бәәсн дундын сурһуль нанд көдлмш өгв. Васнецовин "Һурвн баатр" гидг зургиг икәр зурх кергтә болҗана. Подрамник кеһәд, мишг эд татад, зуста цердәр, дотрнь такан түүкә өндг зуурад, тер эдән будад оркув. Зург ик болсн учрар би кесг хонгтан зурҗанав.

Миша Трофимов түрүн болҗ Төгрәшиг нааднд (кинод) дуудҗ. Күүкн зөвәр удан бийән ясв. Мини эк энд-тенднь һарад, бүшмүдинь чикләд, үсинь самлад — эдн көл-көдләд бәәцхәнә. Би эс медгчәр, нүднәннь булңгар теднүр хәләнәв. Төгрәшин чирә, арвн тавна сар мет төгргтрҗ мелмлзәд, мел инәмсгләд бәәнә.

Һаза хавр ирсн, цасн хәәләд, шорҗңнад гүүҗәсн усн хагсад, һазр акад, теңгрин зо тинив. Әмтн сиврин ут үвләс эрүл-дорул, менд-амулң һарсн, ик байрта бәәнә.

Төгрәшиг һанцхн бүшмүдтә йовхар седхлә, мини эк дуудҗ зогсаһад, Альмна хар костюм өмскв.

Миша ода мана тал хая-хая ирнә. Бәәдлнь, Төгрәштә үүрлдгтән нанасв, аль мини экәсв — эмәнә. Би нег харһчкад, терүнд келүв:

— Кемр намаг му үр гиһәд хайҗахла, би чамд дү күүкән өгшгов.

Трофимовин чирә чансн цаяха кевтә, улаҗ одв. Хахад-цахад үг келҗ чадсн уга. Эх, Мишк, Мишк! Урднь негчн үүлн уга чилгр теңгрлә әдл туңһлң биләч. Ода?..

Төгрәшиг йовсна дару манад нег офицер орҗ ирв. Нанла, мини эклә, дү көвүнләм, бичкн гиҗ йилһл уга, һар авч мендлв. Альмн сурһулясн ирәд уга билә, үдәс хооран дасна. Кеедә көгшә Өлзәт эмгтәһән Үлмҗин Тархахн цә уутн гиһәд дуудсн, тиигән йовҗ одла.

— Федоренко, — гиҗ офицер нерән цәәлһв.

Намаг зурҗасн зурган зогсахла, келв:

— Зур, зур, Бадма.

"Эн соньн, таньдго күүнд би нерән келсн уга биләв. Альдас мини нер меддг болхв?" — гих тоолвр мини чееҗиг сөңгдлв. Генткн әәмшгтә ухан орв: шин комендант ирҗ гиҗәлә. Тер болҗана.

Мини цогцин бульчң болһн эн күүнә бәәх-бәәдлиг, зүс-зүркиг, хәләсн хәләциг гетәд бәәнә. Буру хандад зурсн бийм, эн күүнә көндрсн көндрлһ болһныг хавлад бәәнәв. Баав бас урднь Төгрәшин тускар келҗәсән мартад, тагчг болҗ одв. Зуг һанцхн Инҗә зөвүр-зовлң уга, гиинәд-дуулад, герин даалһвран кеҗәнә.

Тер, залу мини зурҗасн зург хәләҗәһәд келв:

— Йир сән болҗана.

— Танд таасгдҗани? — болҗ би невчк төвкнүв.

— Таасгдҗана.

Өвдг талан шувтрҗ ирсн планшеткән ардаран кечкәд, Федоренко сурв:

— Бадма, чамд сул цаг бәәни?

Ән тусхларн, хахад-цахад, хәрү өгчәнәв:

— Бә-ә-нә.

"Не, энчн комендант мөн. Ода ю һарһсндм намаг авхар ирҗ йовдг болхв? Би юн гем һарһлав?.. Муудхмҗ орсн болҗана". Эн тоолврмуд мини толһан экиг, хурц утхин ирәр ирсн мет чис гилгәд оркв.

— Намаг дах, йовий.

Һаран уһаһад, дахад һарув. Экм үг угаһар, энчн чамаг яһад авч йовҗана гиҗ нүдәрн сурад, сүрдәд үлдв.

Мана гер һурвдгч уульнцд бәәнә. өртң күртл зөвәр йовдлта. Таньдго залу өртң хәләһәд һарв. Федоренко, негл намаг кезәнә таньдг күн кевтә, ю-бис келәд, бийнь инәһәд йовна. Терүнә келсн нанд сәәнәр соңсгдҗ өгхш. Хая-хая тасрхаснь торс гиһәд одна. Терүг инәсн цагт дахад инәмсглнәв. Мини толһад һанцхн тоолвр, часин цоклһн мет "юн гем һарһлав, юн буру һарһлав" гиһәд, "чик-чик" цокад йовна.

Клубин өөр ирәд, Федоренко сурв:

— Бадма, нааднд (кинод) одый?

— Тана дурн.

Таньдго залу хойр таслвр (билет) авб. "Далекая невеста" гидг комедь бәәҗ. Төвкнүн җирһл чигн үзүлнә, дәәнә бәәдл чигн нааднд үзүлнә. Дунд Азин республикүдин негнд болҗах бәәдлтә. Кинокадрмуд мини өмн торс-торс гиһәд, эрәлҗлхәс биш, түүнд юн болҗахинь үзҗәхшив. "Ода намаг тууһад һарх, ода намаг бос, йовий" гих. Бровкиг ах комендант бәәхд мана өртңгәс Кермәш Дөнәкә хойриг, муудхмҗ орад, тууһад авч одла. Тедниг цааран йовулчкҗ, альдаран авч одсинь күн медхш. Гем уга бийнь, хар гөрлә харһҗ. Гергән некҗ одсн Савр эмнүлңд кевтх зәңгтә. Зуг тер зөргтә, баатр дәәч альд кевтхинь негчн күн медхш, Бровкас сурад олз уга. Ода Бровкин ормд суусн комендант намаг авч йовна. Яһсн төләдм, юн үүл һарһснас көлтә?

Федоренко үнн седкләсн инәнә. Мини чикнд шимлдәд келнә:

Туркменск фильм. Мана ах-дү әмтнә билг-эрдм ямр кевәр делгрҗәнә, а?! Хәләһич, теднә җөҗгчнр (артистнр) ямаран сәәнәр наадҗ бәәхиг...

Наадн (кино) төгсв. Залд гегән орв. Миша Төгрәш хойр мана өмн сууҗ. Күүкн намаг үзәд, тотхад одв. Би тедниг эс үзсн бәәдлтәһәр, үүдн тал адһув. Федоренко дахлдн һарч ирв.

Бадма, намаг өртң күртл һарһчк, — болҗ офицер нанас сурҗана.

Мини ээм деерәс миңһн, уга, сай пуд ацан көлврҗ унв. "Энчн намаг авхар йовхш", — гисн байрта тоолвр мини толһад хаврин цецг мет цецгәлв.

Өртңд ирчкәд, Федоренко келҗәнә:

Һал тергн иртл невчк сергәд йовҗай. Сәәхн асхн. Ямаран цевр аһар. — Офицер чееҗән дүүргәд, серүн аһар киилҗ авб.

Би бас терүг дахад, аһар киилҗәнәв.

Федоренко эклв:

— Бадма, би шишлң чамур ирләв. Кергтә йовлав. Би тана ах комендантв. Шидр ирләв. Эврән зурдг дассн зурачнрин һәәхүл хәләвв. Тер зургуд дунд чини зурсн "Өнр-өргн мини Төрсхн" гидг зург бәәнә. Би түрүләд чамаг хальмг гиҗ медсн угав. Дәкәд нанд Милов келв. Зөвллин (комиссин) хәләвр деер юн болсиг бас цәәлһҗ өгв.

Тер тоотыг соңсад, шишлң чам тал ирсм эн. Бадма, мед. Мадн дунд билг-эрдм һазр деер көлврч бәәхмн уга. Билг гидгчн, Бадма, берк зөөр. Күн болһнд заядмн биш. Кемр чамд тиим зөөр өггдсн болхла, үр минь, тер зөөрән зуурдар хагсал, хумхарулл, үрәл уга, олн-әмтнд нерәдх зөвтәч. Тиим зокал бәәдмн. Терүг кезәдчн мартхмн биш.

Нанла болсн нег йовдлын тускар би чамд келҗ өгсв. Миңһн йисн зун дөчн тавдгч җил билә. Берлин балһсн. Намаг мана командовань нег районд комендант тәвб. Тер мини һарт бәәсн районд нег немш шүлгч бәәҗ. Бидн терүг дуудҗ авад, манд нөкд болтн, тана көдлмшт юн кергтә, тер тоотытн күцәнәвидн гиҗ сурвидн. Тер нанд төрүц юмн керго, зуг бәәх бәәрәр түрүв гив.

Мана районд бәәсн, эздүднь зулҗ одсн гермүдәс хамгин сәәниг шүүһәд, бидн тер шүлгчд ясҗ өгвидн. Немш шүлгч шин бәәдл, дорд үзгәс ирсн цевр аһар немш келн-әмтнд, көдлмшч әңгд (класст), күч-көлсәрн бәәдг харчудт ямаран ач-тусан күргхин тускар кесг үүдәәрмүд бичв. Немш әмтнд шин хаалһд орхднь шүлгч ик тусан хальдав, дөңгән күргв.

Тиигхлә чи, Бадма, медх зөвтәч. Немш орс хоорндан ноолдад, хортн, өшәтн билә. Болв тер ноолданд, тер цусан асхлһнд харчуд, эгл улс бурута биш. Теднә фашизм, теднә һалзу фюрер бурута билә. Тиигхлә бидн, немшин, орсин болн талданчн келн-улсин харчуд, эгл улс нег-негән медәд, нег хаалһар йовҗ, нег байрта, кишгтә, сул җирһл тосхх зөвтәвидн. Түүнә төлә, түүг медүлхин кергт бидн немшин шүлгчд көдл гиһәд, билгән олзлх эв-арһ өгвидн.

Тер шүлгч — немш бәәсмн, урднь мана өмнәс хаҗ йовсн хортн бәәсмн. Тер бийнь зөв диилхин төлә бидн терүнд тиим зөв, тиим чинр, тиим дөң өгвидн. Чи болхла, Бадма, мана күнч. Хүүвин орн-нутгт төрсн, хүүвин бәәдл-җирһләр бийән агссн күнч. Тиигхлә чи кезә чигн бичә март: чини кесн тоот кезәдчн үнән геешго, чинрән баршго.

Цаг зуур күүнә хаалһд ямаранчн күнд, күчр зовлң харһдмн. Түүг күн диилх зөвтә. Өмнән харһсн харшиг эс диилхлә, тегәд бийән юн күн гиҗ санхв, тоолхв. Тер Алексей Мересьевиг хәләхнчн: хойр көл уга үлдсн бийнь, протезәр йовдг дасад, хәрү нисәч (летчик) болҗ һарлалм. Тиим улсас үлгүр авх кергтә. Нам Павк Корчагинә тускар би келҗәхшив, эврән меддг болхч.

Би чамд иим юм келхәр бәәнәв. Зуг күүнд бичә кел. Цагнь тиим. Тууҗ гидг юмнд эклц бәәсн хөөнь чилгч бәәх зөвтә. Тана ода бәәх бәәдл цаг зуурин юмн, цаг зуурин үүл. Нег цаг ирх, тер цагт чи мини келсн үгиг санхч. Нарн сүүрлсн хөөнь һарл уга бәәдмн биш.

Федоренко келсн тоот мини дотр бийиг үүмүләд, өвдкүрлүләд, байрлулад, һалвлулад бәәнә. Нанла негчн күн иигҗ күүндәд уга. Мини уханд Павел Григорьевич, терүнә шар күмсг, шар чирә тодлгдна, намаг "йоста кү“ кеҗ авхар седҗәсн Могилев сангдна. Михаил Александровичин, Ермотикин зүс-зүркн өмнм үзгдәд һарч ирнә. Би, үнән келхлә, кишгтә күн бәәдлтәв. Кенә һарт көдлвчн, тедн нанд дөң-нөкд болхар седнә, санан-седкләрн сүв-селвг заана. Болв комендант улсас негчн күн нанла иигҗ күүндҗ, сүв-селвг өгч, хамдан зерглҗ йовсн саам уга. Би Корниенког меддг биләв. Тер нанд чадсарн, һартан бәәсн зөвән олзлад, дөң-тус күрглә. Тер бийнь иигҗ зерглҗ йовҗ, иим седклин үгмүд келсн уга билә.

— Мини хамгин эркн селвгм, Бадма, эн, — болҗ Федоренко, мини тохаһас авч келв. — Мана йосн гидгчн хамгин чик, хамгин зөвәнч, хамгин әрүн йосн. Болв зәрм улс һартан бәәсн зөвән чикәр эс эдлсн учрар, мана йосиг хаҗилһәд, эвдәд чигн оркна. Би Бровкин тускар келҗәнәв. Чи терүг сәәнәр меддг бәәсн болхч.

— Йир сәәнәр меднәв, — гиҗ би зөргтәһәр келүв. Бас нег давтҗанав: зөргтәһәр келүв. Ода күртл тагчг, эн офицерин келсиг соңсад, негт әәмәд, негт әәһәд йовлав.

— Бровкин ард үлдсн цаасд дотр чини һурвн бичг олҗ авув. Дотр-дундын керг-үүлин сәәдт (министрт) бичсн бәәҗч. — Федоренко хавтхасн папирос һарһад, нанд өгхлә, би керго гиһәд, авсн угав. Терүг тәмкдән һал кеҗ авх хоорнд цәәлһҗәнәв:

— Би Сталинд бас бичләв.

— Хәрү ирли?

— Ирлә. Намаг Московск Ах урлгин-техническ училищд одтха гисн цаасн ирлә. Тер цаасан авад Бровкд одхлам, тер цаасим шуулад хайчкад, бийим чирҗ һарһад, кирлцә деерәс гиҗгәрм түлкҗ унһала, — болҗ экдән, Мишад эс келсн тоотан эн соньн, урднь таньдг уга, ода зүркндм ирлцсн күүнд цәәлһҗ йовнав.

— Ах, какой подлец! — гиҗ Федоренко уурлв. — Сурһуль дасхд дөң-нөкд болхас уга, хәрү цаасинь шуулад хайчкдг. Яһсн өршәңгү уга зүркмби... Не, Бадма, тиим улсас көлтә бәәдл-җирһлд, йоснд, орн-нутгтан уурта бәәхмн биш. Бровкиг әмт зоваһад бәәсинь медәд, көдлмшәснь көөһәд һарһчкв. Чамд сурһуль дасх дурн-седкл бәәни? Бәәнә. Тиигхлә аштнь дасхч...

Федоренко тәмкиннь утаг ховдгар кииләд, зөвәрт тагчг йовҗ йовад, генткн сурв:

— Чи комсомолд бәәдвчи?

— Уга.

— Орх кергтә.

^— Намаг авхий?

Авлго яах билә. Чи мана хүүвин (советск) иргн (гражданин) мөнч. Чи цуг зөвән эдлх йостач. Зуг цаг зуурар иигән-тиигән йовлһнд зөвшәл кергтә болхас биш, чамд хүүвин күүнә цуг зөв бәәнә.

— Кемр манд хүүвин күүнә цуг зөв бәәхлә, тер Наркаева Кермәш Бадаев Дөнәкә хойриг яһад хара зөңдән түүрмд суулһчква? Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцад, хойр өрчәрн дүүрң ордентә ирсн Наркаев яһад зәңг-зә уга одв? Зәрмснь терүг эмнүлңд кевтнә гинә. Зуг бидн терүг Козулькд, аль Красноярскд кевтхинь медҗ чадҗахшвидн. Фекла, Саврин ах Хоңһрин гергн, теднә тускар ниднин зун медхәр одсн, ноха кевтә, Бровк терүг көөһәд һарһчкҗ, — гиҗ би Федоренкон келсн тоотас омг авад, зөргтәһәр цәәлһҗәнәв.

— Кермәшиг хальмгуд туусна тускар даңгин ду дуулна, тедн дунд хутхур татна, Дөнәкәг алдр көтләч (вождь) хальмгудыг Сивр тал туула гиҗ зәңг тархана гисн муудхмҗин цаасн орҗ, ирсн бәәҗ. Тегәд тедниг күнд статьяла харһулад, арваһад җил өгәд, ар үзг тал тууҗ, — болҗ Федоренко нанд илднь келҗәнә. — Наркаев Савриг гергән хәәҗ ирәд, терүг харсхла, Бровк өөрк милиционермүдәрн дөң авад үктлнь гүвдҗ. Ташр деернь, электростанц тосхлһнас орһҗ гиһәд, бас күнд засгла харһулхар седҗ. Зуг Наркаевин эврә цаасинь авад хәләхлә, тер дәәч һурвн орденә күцц кавалер бәәҗ. Тегәд Савриг Бровк зарһла харһулҗ эс чадҗ. Наркаев ода Красноярск балһснд эмнүлңд кевтнә, удлго эдгәд һарч ирх.

Яһсн удан эмнүлңд кевтхмб? Дегд икәр цокҗий?

— Һарч ирхләнь — эврән нүдәрн үзхч, — гичкәд, Федоренко нанд даавртаһар закв: — Би, Бадма, зурач, бичәч, көгҗмч улст ик дуртав. Мана бәәдл-җирһлиг кеерүлх, цецгәрүлх, цеврлх улс — тедн. Цагнь ирхлә, чи чигн теднә зергләнд орад, орчлңгиг хар сананас, хулха-худлас, мек-тахас гетлгхд тусан хальдахч. Тер учрар чамаг иткәд, негчн күүнд келшго тоотыг чини өмн секүв. Мини келсиг чееҗдән хадһлад, холд нисхд эртәс белдәд, күслин хамгин герлтәг бийдән шиңгрәҗ ав. Мини келсиг нуувчар хадһлҗ чадхвчи?

Би толһаһан гекүв.

Һал тергн ирв. Чиңглгт (вагонд) орҗ суухиннь өмн Федоренко мини һариг авад, кесгтән сегсрәд келв:

— Көдл, зур. Сурһульд яһад болвчн йовулхвидн.

Өртңгәс һурвдгч уульнцд бәәсн гер күртлән ууляд, инәһәд, арһул йовад, гүүһәд, һәрәдәд күрүв. Федоренко. Комендант. Бровк. Бас комендант билә. Хоорндан теңгр һазр хойрла әдл оңдан. Федоренко нанд җивр зүүлһвә. Бровк нисхәр бәәсн җиврим цокад хамхлҗ оркла. Мана шишлң тоод бәәх улсин йоснд хүврлт һарсн уга. Урдк кевтән. Болв... болв йоснд биш, тер йосиг һардҗах, бәрҗәх күүнд үүл бәәдг сәнҗ. Бровкиг бәәхд эн сәәхн, у-өргн орчлң альхн дүңгә болҗ медгддг билә. Теңгр оньдин хар үүләр бүркәтә болҗ медгддг билә. Ода?.. Федоренкола нег дәкҗ харһсн бийнь чееҗ уудад, нарта делкә деер дегд җигтә сәәхн болҗ медгднә. Сө, харңһу сө, тер бийнь деерм нарн мандлсн болҗ медгднә. Нам Кермәш, Дөнәкә, Савр эднә тускар келсн һашута үнн седклд нәәлт үүдәнә, теднә зовлң чилх, мана хәләвртә бәәлһн уурх, юңгад гихлә, Федоренко келв: "Нарн сүүрлсн хөөн шинәс һарлго бәәдмн биш", — гиҗ. Тиигхлә, цагнь ирхлә, мадн деер, хальмгуд деер, нарн мандлх, герләрн күцц халулх.

Мана герин өөр Миша Төгрәш хойр һаза бәәсн ик бахн деер сууцхаҗ. Күүкн намаг таняд, герүрн орхар седв, Трофимов һараснь татад тәвсн уга.

Бидн һурвн кесгтән күүндәд сууввидн. Баһ насна күслин җивр гидг — әвртә күчтә юмн бәәҗ. Түүг би эн асхн медүв.

— Тер бәәсн герлтә одн — мини одн, — гиҗ Төгрәш келв.

^— Уга, терчн эндр күртл мини одн билә. Ода түүг би чамд белглҗәнәв, — болҗ Миша инәв.

— Кемр нанд тер одыг белглҗәхлә, күрәд авч ирҗ өг, — гиҗ күүкн эрклв.

— Намаг авч ирҗ чадшго гиҗ басҗанчи? Би аштнь күрәд авч ирхв, тер цагт дааҗ чадхан мед.

— Одн тиим ик болдви? — гиҗ Төгрәш өргмҗтәһәр сурв.

— Мана һазрас миңһн, сай холван ик.

— Юңгад бичкн болҗ үзгднә?

— Хол болад.

— Тиим хол болхла, чи яһҗ күрч авч ирхмч?

Миша агчмин зуур тагчг болчкад эклв:

— Әмтн однд күрхәр седәд ики кезәнәс нааран ухалата. Кибальчич түүрмд суусн бийнь, түүнә тускар күсл кеһәд, тоолад-дигләд, тиигән нисх ракетин зург зурсмн. Мана цагин гүн номт Циолковский түрүн болҗ ээҗ-һазрасн ямр кевәр талдан һаргдт (планетмүдт) нисҗ күрх то-диг кесмн.

Трофимов тер асхн Төгрәш ман хойрт, шин соньн дегтр умшҗ өгчәх мет урднь мана медх биш, соңсад уга өврмҗин тускар келҗ өгв. Сурһуль гидг тер болҗана. “Эн тоотчн, Миша, альд бичәтә бәәнә?" — гиҗ үүрәсн сурх дурм күрв, болв Төгрәшәс эмәһәд бәәвв. Эс медсн тоотан медхәр седсн күсл, тоолвр, шиидвр намаг шатахар бәәх мет бийим хәәрв, хуухлв.

Валя Баранова Красноярскин дегтрин саңгас Суриков, Репин эднә туск дегтрмүд нанд бичүләд авхулҗ өгв. Тер алдр зурачнрин билг-эрдмин көрңгүр ишкҗ орсн хаалһ чигн бас амр биш бәәҗ. Хойр сар нәәмн хонгт Красноярскас Петербург күртл йовһар йовад чигн, мөрәр чигн, төмр хаалһар чигн йовад ирхлә, Василий Иванович Суриковин зурсн зургудыг урлгин (художественн) Академин инспектор Шренцер хәләчкәд келсн бәәҗ: "Иим зургуд зурдг таниг Академин хаҗуһар йовдгитн уурулх кергтә", — гиҗ.

Тиигхд Суриков хөрн негтә бәәҗ. Би ода бас хөрн негтәв. Седклән тәвсн хөөн би чигн зурач, йоста зурач болҗ һарч чадхв.

Комсомолд орнав гиһәд, намаг эрлһ өгхлә, узловой комсомолын зөвллин сегләтр Валерий Клементьев байрлад одв. Бийнь даавр өгв. Дәкәд Коля Соломанин Миша Трофимов хойр бас даавр бичв.

Райкомд нанд наадк көвүд, күүкдәс икәр сурвр өгв. Аш сүүлднь комсомолын райкомин негдгч сегләтр Лебедев сурв:

— Хөрн нег күртлән комсомолд орлго юңгад йовлач?

— Энтн зөвәр медәтә күн бәәҗ, — гиж, бюрон нег гешүн келв.

Би Лебедевин сурврт хәрү өгчәнәв:

— Урднь хойр дәкҗ эрлһ орулҗ өгләв. Шишлң тоод бәәнәч гиһәд, авсн уга билә. Тоод бәәсн улсиг комсомолд авдго болһлав.

— Тиим болхла, ода яһад орхар бәәхмч? — гиҗ баахн күүкн сурв.

— Мини көдлҗәх сурһулин һардач Хромов Василий Андреевич — намын (партин) гешүн, комсомолд орх зөв чамд бәәнә гиҗ нанд келв.

— Шишлң тоод юңгад бәәнәч? — болҗ Лебедев мис шар нүдәрн намаг бурһудв.

— Түүнә тускитн би йирдән медҗәхшив. Нанд бийдм һарһсн буру уга. Эцкм дәәнд алгдла, — гиҗ цәәлһҗәнәв.

— Тегәд кен медхмб? — Лебедев улм киитн нүдәр хәләв.

— Би медҗәхшив. Кемр та, комсомолын негдгч сегләтр меддго болхла, шишлң комендатурас суртн...

Мини махмуд хал-хал гиҗ чичрв, сүүлин сурврмудт әрә чидлм күрч хәрү өгүв. Һарч ирхләм, нанла товчанд (бюрод) ирсн баһчуд сурв:

— Не, яһвчи?

— Юн болва?

— Намаг авшго, — болҗ би һаран саҗув.

Клементьев һарч ирәд, хаҗудм суучкад, намаг төвкнүлв:

Бичә ә. Авлго бәәдг арһнь уга. Авх.

Папирост һал кеҗ авчкад, Валерий толһаһан нәәхлв:

— Негдгч сегләтр тиим сурврмуд бас өгдви...

Намаг комсомолд авб. Тернь нанд ик байр болв. Ода, бийим сольчксн мет нертә, туурмҗта йовдл һарһх дурн күрнә. Эн тоолврас, һазртан бәәһәд, Зандад сән нүднд үзгдхин кергт, кедү цагин эргцд баатр йовдл үзүлх, һарһх күслтә бәәсн сангдна. Дамын Амнас Җоңһаг яһҗ бәрҗ авсн бас тодрхаһар нүдндм үзгднә. Тиигхд тер орһдул залуг меклхин кергт, дадмгар Җоңһаһас сурлав: "Та юңгад эн әәмшгтә, олн-әмтн өөрхн һазрт бәәнәт?" Җоңһа келлә: "Эҗго һазрт төвкнүн сән, зугар гесн гидг юмнчн хот сурад, амр-зая өгхш. Тегәд эн күүтә, тарвсин тәрән, өвснә баг (бригад) бәәх өөрхн, һазр эргнәв". Тиигхд би юңгад комсомолд эс орсн бәәсмб? — гиҗ ода һундрхнав.

Суриковин нертә Красноярск урлгин (художественн) сурһульд илгәсн зургудасм хәрү ирв. "Һахан сарин (сентябрин) нег шинәс авн сурһульд сурһуль (занять) эклҗәнә. Терүнәс эрт ирхитн эрҗәнәвидн", — гиҗ бичҗ.

Цаасан авад Федоренко тал ирүв. Тер мини цаасиг умшчкад, бийнь тиим дуудвр авсн кевтә байрлҗ, сергмҗтәһәр келв:

— Тер бишв, Бадма, би чамд келә билүсв, аштнь сурһулин хаалһан олхч гиҗ. Ода болад бәәснь тер. Би эн дуудвричн тәвәд, кизәрин (краевой) комендатурас чамд тиигән йовх зөвшәл сурулнав.

Ода нанас ик байрта күн уга. Би хойр җилдән төмр хаалһин дундын сурһульд көдлҗәнәв. Сурһулин һардач Хромов, өртңгин ахлач Кожевников, намын зөвллин (парткомин) сегләтр Ермотик эднлә әдл эрк биш зурачин эрдм дас гиһәд, даңгин сүв-селвг өгнә. Красноярскас ирсн дуудвр цаас үзчкәд, нанас тату бишәр байсна.

Бидн урдк кевтән Михаил Александровичин герт бәәнәвидн. Намаг сурһульд йовхла, баав, Альмн, Инҗә эднд баран болх Кеедә көгшә, Өлзәт ээҗ, Төгрәш бәәнә. Экм урдк кевтән өртң деер ус халулдг герт көдлнә. Кеедә көгшә төмр хаалһин көмргүд (складмуд)тан харушгар бәәнә. Өвгнд ода гиигн: нег хонгт көдлчкәд, хойр хонгт гертән амрна. Төгрәш үс хәәчлдг йоста урч (мастер) болсн, өртңгин ахлачнр терүнд үсән хәәчлүлхәр зүткцхәнә. Тернь хаҗудк үс хәәчләчдтнь (парикмахермүдтнь) таасгдхш.

Августын өрәләр генткн Савр ирв. Нигт хар үснь цасн орсн мет цаһаҗ. Лигдһр цогцнь дегд мах бәрснәс көлтә маштгрсн болҗ медгднә. Герт орҗ ирчкәд, кенләчн мендллго, урднь Кермәштәһән бәәсн хорад орад, герин эрст өлгәтә зургуд дундас гергтәһән Новосибирск балһснд цокулсн зургиг йилһҗ авчкад, һарар кесн, көлмүдинь кирсләд хадсн ширә деер тәвчкәд, терүг ширтәд сууна.

Кеедә көгшә, Өлзәт ээҗ, баав эдн цуһар гертән бәәцхәлә. Баав цә чанв, Кеедә көгшә хот у гиһәд, Савриг дуудв. Тер дун-шун угаһар һарч ирәд, ааһд кесн цәәг авад уув. Кеедә көгшә ю-бис сурна, зуг Савр келинь татад авчксн мет тагчг, негчн сурврт хәрү өгсн уга.

Дүүһән ирсиг соңсад, асхнднь Хоңһр гергн күүкн хойран дахулсн ирв. Савр теднә мендд чигн, хәрү өгсн уга. Орс күн ил үгтә болна: Фекла Кермәшин тускар сурв. Савр суусн ормасн босад, урдклаһан әдл Кермәшлә цокулсн зурган ширтәд тагчг суув.

— Савр, эндрәс авн манад бәәхмч, — гиҗ Фекла келв.

— Кермәшиг үлдәҗ тана тал одҗ чадшгов, — болҗ Савр генткн ду һарв. — Эмнүлңд кевтхдм Кермәш мел нан тал ирәд, хәрсн цагтан намаг зуг Бадминд күлә гив.

— Тегәд, Кермәш ода альд бәәнә? — гиҗ бергнь дәкнәс сурв. — Кермәшлә сүүлд кезә харһвчи?

— Альд бәәхинь медҗәхшив. Зуг бидн хойр өдр болһн харһад, күүндәд, инәлдәд, җирһәд бәәввидн.

Эн үгмүд соңсад бидн цуһарн Савриг — һазаһаснь хәләхлә, эрүл бәәдлтә болвчн, толһадан дәкҗ эдгшго гемтә болсиг күцц медвидн. Федоренкон келсиг эднд цәәлһдг арһ нанд уга: Кермәш Дөнәкә хойриг, Бровкин некврәр, хальмгуд дундас нуувчин муудхмҗ цаас орулҗ өгдг күүнә бичсн цаасар гемшәһәд, киитн ар үзг тал туучкҗ. Цагнь ирхлә, миниһәр болхла, терүнә тускар Федоренко эврән Саврт келх.

Федоренко цергә комиссариатар дамҗулад, Наркан Саврт теткүлһ (пенсь) һарһулҗ өгв.

Нанд сурһульд йовх зөвшәл сурсн цаасн Красноярск тал йовулгдад, сар давб. Ирү-хәрү уга. Һахан сарин (сентябрин) нег шин ирв. Цааснас зәңг-зә уга. Һахан сарин (сентябрин) арвн болв. Зөвшәл одачн уга. Мини өмн сурһулюр секгдсн хаалһ дәкәд темдгго болҗана. Ода нанас ик зовлңта күн берк.

Йовхд экм, дү күүкм, Кеедә көгшә, Төгрәш, нам даңгин тагчг бәәдг Савр — цуһар зөв өгв, зуг... кизәрин (краевой) шишлң комендатурас зөвшәл уга.

Нег асхн Федоренко манад ирв. Комендантыг үзәд байрлад, өмнәснь тосҗ сурув:

— Хәрү ирви?

— Уга, — гичкәд, Федоренко мини дал цокад келв: — Бадма, хош-хораһан багл.

— Мини хош-хора белн, — гиһәд, би герин эрст шахад, босхад тәвсн чемодан тал хәләвв.

— Тиигх дутм йир сән. Би чамаг эврән күргнәв.

Баав мини маңнаһас үмсв, нүднәснь заядар нульмсн асхрв. Бийән һартан авад, әрүнәр келв:

— Йовсн һазртчн оньдин сар-нарн мандлтха.

Кеедә көгшә хавтхасн эркән һарһад, мини маңнад һурв дәкҗ әдс өгәд, һартм дална цаһан мөңг атхулв:

— О, лам мәәдр туслҗ, хаалһчн цаһан болҗ, далн мөңгнлә әдл далн нас эдлҗ, деернь Бурхн Багш бас арвн, хөрн җил немҗ, сансн сананчн күцҗ, олн-әмтндән тусан хальдах өлзәтә үрнь бол.

Төгрәш баавла әдл бас намаг халхасм үмсв.

• Тер ик балһснд Кермәш харһдг болвза. Намаг күләҗәнә гиҗ кел, — болад, Бровкин көләрн девслһнәс толһань эргдг гем авсн, әмтнәс онц, һанцарн тагчг бәәдг Савр һашутаһар келв.

Төрскнәннь төлә әмн-җирһлән өгәд, нер туурад ирсн Савр энд, ар һазрт әмән хорһлад суусн күүнәс гүвдүләд, иим бәәдл һарсиг зөргшҗ хәләҗ эс чадад, Альмн Төгрәш хойрт закҗ келүв:

— Экән, дүүһән сәәнәр хәләҗәтн.

Федоренко намаг Красноярскд күргәд, һурвн частан балһсна шишлң комендантла күүндәд, терүнд һар залһҗ өгв. Тернь баһ кевтә, урлгин (художественн) сурһульд дахулҗ ирв.

Зун җирн дуунад бәәсн балһснд Федоренко намаг эврәннь мөңгәр авч ирсиг тиигхд медснго биләв. Тер йовдл ики хөөннь илдкгдв.