Арвн һурвдгч сөөһин келвр

Намаг тенд сурһуль дасхар, сурһульд одхар дәәллдәд йовхла, мини экм энд талдан зурата, талдан шиидвртә мини "сә" хәәһәд бәәҗ...

Бровкас цаасан шуулулад, шил гиҗгәрн түлкүләд, һосарнь девсүләд һарснаннь тускар төрүц негчн күүнд келҗәхшив. Сурһульд йовнав гиһәд, уудан кемлҗәсн намаг тагчг болҗ одхла, мини эк, деернь хаврин нарн мандлсн мет сегән-сергг бәәнә. Михаил Александрович Ермотик хойр нанас юм сурхш, тедн болсн йовдлыг тааһад медҗәх бәәдлтә.

Удл уга Миша Трофимов дадлһнд ирв. Тер Козулькд күүнә патьрт бәәнә, болв бидн долан хонг болһнд харһад, урдклаһан әдл үүрлнәвидн. Мишк ирсн даруһан нанас тер йовулсн зургудын тускар сурад, амр-зая өглго бәәв, намаг күцц хәрү эс өгхлә, һаран саҗчкад, сурдган уурч одв. Бровкин һарһсн, күмнд бичә үзгдтхә гидг өршәңгү уга йовдлын тускар хамгин өөрхн үүртән чигн келҗәхшив. Келсәр тер иткш уга, итксн хөөн комендатурт одад, цүүгә татад, нанд дала чирлдәтә-татлдата җаңһр өгх. Дегд халуч, үннч. Тегәд келҗ бәәхшив.

Төгрәш гидг күүкн манад ирдг болв. Экм, Михаил Александрович келсәр, ус халулдг герт эклҗ көдлв. Тернь гиигн көдлмш. Һазаһас чолун нүүрс авч ирәд, ик беш түлх. Беш деер аһу ик һурвн күв (бак) бәәнә, тер күвтә усн оньдин халунар бәәх зөвтә. Төмр хаалһар хол һазрт йовх улс гүүҗ ирәд, тер уснас савдан кеҗ авна.

Түрүләд күүкн мини экиг дахад ирдг билә. Ода, цааранднь бәәх дутм һанцарн ирәд, мана гер дотркиг арчад, цеврләд, беш түләд, зәрмдән кир-хур уһаһад оркна. Күүкнә һартан бәрсн тоотнь дуулад бәәнә. Шулун-дулун.

Би Төгрәшлә күүндхшив. Хая-хая тер күүкн нүднәннь булңгар нан тал хәләҗ бәәсинь бәрҗ авнав. Тер цагт күүкнә чирә улаһад, түүнә хөөн һурвн-дөрвн хонгт Төгрәш манад ирхш.

Нег дәкҗ экм келҗәнә:

— Төгрәш йир сән күүкн. Көлтә-һарта, келтә-амта...

— Би Төгрәшин келсн үг гиҗ соңсад угав,— гиҗ экән наадлув.

Терчн чамас эмәһәд тиигҗәнә... Өнчн күүкн... Авһ ахиндән бәәнә. Теднь, бәәдлнь, далаһар дурта биш кевтә. Көдлмшәс ирхләнь, герин көдлмш келгәд зархас талдан сән юм үзүлдго бәәдлтә...

— Та, баав, Төгрәшиг бас зарналмт,— гиҗ экән хордханав.

— Би терүг зардгов. Терчнь бийнь эврәннь санаһар кечкнә. Хәрнь, Бадмашк минь, Төгрәш, йир сән чигн, сәәхн чигн күүкн...

— Төгрәш сән чигн, сәәхн чигн... би терүг үзә, медә бәәнәв,— гихләм, экинм чирәнь герлтҗ байрлна.

^— Тер бишв, би көвүһән мини, экиннь седкл медх гиҗ ицләв, санлав. Эс эндүрсн бәәҗв.

— Баав, эндүрҗ кевтәт. Тана санаг би медҗәнәв: та нанд гер авч өгхәр бәәнәт...

Э-э, терчн үнн. Чи ода бичкн бишч, хөр күрч йовнач. Чини дүңгә настадан чини эцкчн гертә-малта билә, болҗ экм мини келҗәсиг таслв.

— Тегәд, баав, та нанд гер авч өгхәр бәәнәт. Тиигчкәд — Төгрәшиг...

— Э-э луһн. Төрүц чик! Төгрәшәс сән күүк чи кезәдчн олҗ чадшгоч, — гиҗ баав сүв-селвг өгнә.

Тиим чигн биз, — гиҗ зөвшәрүв. — Зуг, баав, би төрүц, соңсҗант, төрүц гер авхар седҗәхшив.

— Юңгад? — гиҗ экм сурад, босад ирв.

— Юңгад гихлә, би Зандад дуртав.

— Занда сән күүкн билә. Кемр тадн хойр ханьцсн болхла, эн нарта орчлң деер нанас хөвтә-кишгтә күн уга болх билә. Би тадн хойриг ханьцтха, иньг-амрг болтха гиһәд, кедү дәкҗ зальврсн болхв, — болад, экм нульмс һарв. — Зуг, Бадм минь, ода Зандачн угалмн.

— Танд уга болвчн, нанд бәәнә. Хәләтн, тер сууна,— гиҗ келәд, герин эрст өлгәтә күүкнә зург заавв.

— Терчн, көвүм минь, хоосн зург.

— Хоосн зург?.. Хоосн зург!.. Уга, баав, энтн әмд күн гидг эн. Зандала би өдр болһн күүндәд, болсн тоотыг цәәлһҗ өгдв. Медҗәнт, баав! Занда нанд оньдинд чик сүв-селвг өгнә, — гиҗ би гер дотраһар нааран-цааран йовдңнҗ келҗәнәв.

— Әмдднь дурта биләч. Ода өңгрҗ одсн күүг яһнач?.. Арһ уга, тәвсн хөвтн тиим бәәсн болҗана,— гиҗ экм һашутаһар хәрү өгнә.

— Өңгрсн күүг, тегәд, мартхмб? Кемр күн үкҗ одхла, тер күүнд дурлсн дурн бас үкәд хуурхмб? Уга, баав. Дурн мөңк болх зөвтә. Би Зандаһас оңдан негчн кү медхәр седҗәхшив. Би төрүц гер авшгов. Та терүг батар тодлад авчктн! Би андһаран өгләв. Өвдг деерән өмннь зогсчкад, андһаран өгләв. Цогц деернь андһаран өгләв!

Экм дәкҗ нанла күүндсн уга, нульмсан хувцнаннь хормаһар арчад, хооран һарв.

Сөөни дуусн унтсн угав. Экләһән негчн тиим шүрүнәр күүндәд уга биләв. Тегәд нанд ад гем ирҗәдг болхий? Ода экм ю санҗ кевтдг болхв? Бәәдлнь, зүркнь өвдҗәнә.

— Баав, баава, та унтҗ одвта?

— Уга. Нөөрм күрхш...

— Баав, та мини буруһим тәвҗ хәәрлтн. Би танд невчк шүрүлкҗ оркув.

— Уга, көвүм. Чини зөв. Мини буру. Медәтә бәәтлән баһчудын хоорнд орхар седәд... Эн цагт баһчуд бийән эврән медх зөвтә... Таднд хаалһ зааһад керг уга. Зуг, Бадм, чамас сургчм: Төгрәшт бичә дурго бол. Терчн бурута биш. Би бурутав. Терүнәнчнь толһаг би эргүлләв...

— Толһаһинь эргүлләв?— Би алң болув.

— Э, толһаһинь эргүлләв... Би чамаг көвүндән авч өгнәв гиләв...

— Төгрәш, тегәд, танла зөвшәрви?

— Чи, көвүн, түрүләд соңсхнчн,— болҗ экм сөөһин харңһуд түңшв,— Мини келсиг соңсхар седхш. Нанд күргн бәәнә гинә.

— Күргн бәәнә гинә?

— Э.

— Тиигхлә йир сән,— гиһәд, би байрлад одув.

Зуг, эгч Байрта, намаг күүкнләһән, Альмнла әдл сантн гинә. Авһ ахиндән бәәлһн өдр ирвәс күндрәд бәәнә. Кемр таниг буру эс гихлә, би тана тал хая-хая ирәд, герән ахулхдтн дөң-нөкд болнав. Тиигҗ бийән амранав. Эс гиҗ... тенд намаг оньдин шоодад һарна... Зүсн-зүүл нер өгнә гиҗ, Төгрәш келнә... Тегәд би тер күүкиг дахулҗ ирәд бәәләв. Дотран санлав: тадн хойр иҗлдәд, хоорндан нег-негән таасад, иньг-амрг чигн болх гиҗ...

— Күргнь яахмб? — болҗ би иим үгмүд келснднь дәкнәс экләһән керлдхәр, шүрүтәһәр сурҗанав.

^— Күргн гиснь — дими бәәҗ...

Мини өрч дәкәд гейүрәр дүүрв. Унтҗ эс чадад, нег бөөрәсн талдан бөөр талан эргәд бәәхләм, экм зовньҗ келв:

— Бадм, яһад болвчн унтҗ үз. Өрүндән көдлмштән одхч.

Мана күүндәг Төгрәш медхш. Тер урдк кевтән мана тал ирнә. Ода дару-дарунь ирдг болв.

Би гертән нег ик зург зурҗанав, өртңд, клубд кедг көдлмш баһ болхла, би эрт хәрҗ ирнәв. Үвлин өдр ахрхн, тер учрар зургиг зурхин кергт өдрин гегә олзлх кергтә. Эс гиҗ ширин өңг шамин герлд кү меклчкнә.

Зурҗах зурган би "Өнр-өргн мини Төрскн" гиҗ нерәдүв. Эн зург эклҗ зурдгм бас учрта. Мана клубин һардач Матвеев нанд келв:

— Бадм, хавртан һарад районд ик һәәхүл болн гиҗәнә. Тер һәәхүлд эврән дассн зурачнр көдлмшән үзүлх зөвтә. Чи бас тер һәәхүлд хойр-һурвн көдлмшән белд.

Матвеевин намраһа келсн үгмүд нанд амр-зая өгдгән уурв. Терүнә хөөн кесгтән ямаран зург зурдм гиҗ ухала йовҗ, аш сүүлднь эн аһулһ (сюжет) шүүҗ авув.

Чернореченскин ар хаҗуд, һолын телтр бийд, ик өндр толһа бәәнә. Тер толһа деерәс би хойр долан хонгин туршарт һурвн-дөрвн судлвр (этюд) зурад авч ирүв. Мини зург иим болх зөвтә: Сивр. Өргн аһу. Өмн нүүрт төмр хаалһ. Электровоз ик ачлһта деед үзгүр, мана хотл Москва балһснур зөрҗ йовна. Тиигхд Сиврин төмр хаалһар электровоз гүүдго билә. Болв соньнд (газетд) түүнә тускар оньдин бичәд һардг билә. Би күсл кедг биләв: мана эн хаалһар электровоз гүүх яһна — ур тергәс һардг, эргндкән харлулдг утан уга, мана хотн ямаран цевр болх билә гиҗ.

Тер күслән би зургтан зурҗанав. Түүнә хөөн кесг җил болад, мини күсл зургт биш, йосндан күцв: ода Сиврин төмр хаалһар электровоз гүүнә. Цань ик хотн. Шин бәәдл. Зүн һарт — тәрән. Тәрәнә нег бийд — дун. Дун. Күүкд дуулад, көдлмшт одҗ йовна.

Зургт би икәр оньган өгч, дуран өгч зурҗанав. Төгрәш хая-хая ардм зогсчкад, кесгтән тагчг хәләнә. Үг келхш, йовҗ одна.

Мана Альмн ода йисдгч класст сурна. Нүүлһнлә харһад, нег җилән эс геесн болхла, арвдгч төгсәҗ бәәх билә. Дү күүкм гертән хая үзгднә. Тенд, сурһульд, олн зүсн дуһруст (кружокст) орлцна, эврәннь соньн, хөвтә җирһләр тер бәәнә. Инҗә эн җил эклҗ бас сурһульд орв.

Би цаһан цааснд маңһдур һарһх “Крокодил" гидг эрсин соньна (газетин) зургуд зурҗ суунав. Экм көдлмштән, Инҗә сурһулясн ирчкәд, эк талан йовҗ одла. Альмн сурһулясн ирәд уга. Төгрәш, урдклаһан әдл мана гер дотркиг ахулчкад, мини ард ирәд зогсв. Би зурдган уурув. Күүкн үүдн тал һархар седв.

— Төгрәш, зогсча, — гиҗ би күүкиг дуудув. Төгрәш зогсв.

— Чи кедүтәвч? — болҗ би Төгрәш тал хәләвв.

Күүкн инәмсгләд, хәрү өгсн уга. Генткн намаг хәләһә бәәтл, Төгрәшин нүдн һал асад, хойр халхднь бичкн нүкн һарад, чирәнь өңгтәрәд, дольгнар келв:

— Та, Бадм, ик деегүр саната күн бәәҗт.

— Юңгад?

— Кү үзхшт.

— Кениг?

— Би дотран сандг биләв: билг-эрдмин көрңлә седкл-ухаһан негдүлсн, терүнд зүркән өгсн улс хәәлңгү җөөлн, өр өвч болх гиҗ.

Эндүрҗәҗв: тана зүркн чолунас хату сәнҗ,— гиҗ күүкн намаг хордхав.

— Мини зүркн хатуһинь чи альдас үзвчи?— болҗ би алң болҗанав.

Зүркнә хатуг медхин төлә түүг хәләһәд керг уга. Тегәдчн темдгтә. Күүкн намаг хойр нүднәннь һалар шатаҗ алхар бәәх мет цәс-цәс гив.

Эн күүндвриг сольхин кергт, би күүкнд генткн ирсн шиидврән келҗәнәв:

— Кемр буру эс гихләчн, би чини зург зурнав.

— Яһад буру гих биләв. Зуртн. Зурчкад, тер зургин хаҗуд өлгчктн! — болҗ Төгрәш намаг дамбрлҗ, герин эрст бәәсн Зандан зург тал заав.

— Тер зургин хаҗуд зурган өлгүлхәр бәәхлә, түрүләд тиим зөв шиңгәх кергтә,гиҗ би күүкиг хордхавв.

Мини келсн үгин утхиг Төгрәш медсн бийнь, эс соңссн бәәдл һарһад, серглңгәр сурв:

— Тегәд, кезә эклҗ зурхар бәәнәт, тана зергәс?

— Манһдурас авн.

Күүкн йовҗ одв.

Мини экин келсн үнн болҗ һарв. Төгрәш үгтә-күүртә бәәҗ. Хустгла әдл. Цог күрхлә, һал асҗ одн алдад бәәнә. Өнчн күүкн. Авһ ахиндән бәәнә гинә. Бергнь зовадг чигн. Болв Төгрәш зовалһсн күүнә бәәдл уга. Нам терүнә эндрк бәәх-бәәдлинь эс медсн күн энүг эк-эцкдән эркәр өссн, хамгин кишгтә күүкн гиҗ келхмн. Төгрәшин серглңгин, өргмҗин күчн, нуувч юунд болхв? Төрхәрә инәдтә, серглң һарсн күн зовлң, зөвүрт дарг өгдго болхий?.. Эн тоолвр нанд, чикнд дуулсн бөкүн кевтә, кесгтән амр-зая өгл уга бәәв.

Үдәс хооран селгәнд орсн экм көдлмшәсн ора ирв. Эрк алхҗ орн сурв:

— Төгрәш ирви?

— Ирвә.

Асхни хотын хөөн экм дәкәд тер күүкнә тускар эклҗ авад һарв. Шидр келлә: баһчудын хоорнд орад керг уга гиҗ. Терүгән мартчксн болхв аль нам зөрц келҗәдг болхв? Күүг диинрүлхин, авлхин төлә кергтә үгән мел давтад бә гидг. Намаг экм тиигхәр бәәдг болхий?

Сөөнь өрәл болҗ йовтл мана терзиг нег күн арһул-арһул цокв. Экм тагчг кевтнә, би тагчг кевтнәв. Терз цокдг уурч одв. Зөвәр болад, дәкнәс терзин шил, нама цокҗана гиһәд зарһ бәрсн мет уульңнҗ "д-з, д-з" гив.

— Бадмашк, кен иим ора терз цокҗадг болхв? — гиҗ экм нанас арһул сурв.

— Босад үүд тәәлнәв. — Би орнасн босув.

— Түрүләд кенинь мед.

Терзәр шаһахлам, таньдг күн болҗ медгдв. Үүднд ирәд сурҗанав:

— Кембт?

— Бив, Төгрәшв.

— Иим ора яһҗ йовнач?

— Үүдән тәәлтн. Орчкад келнәв.

Би үүд секүв. Күүкн сиинцгәс герт гүүхәрн орв. Шүднь безг бәрҗәх мет таш-таш гиһәд бәәнә.

— Төгрәш, яһвчи? — болад, экм орнасн босад, күүкн тал киисв.

Шам шатавв. Күүкнә халх деер көрч одсн нульмсн халун герт девтәд, ургшан һооҗв.

— Эгч Байрта, амтн тасрҗ одв. Бийән боорлад үкн гихнь, бийән боорлх юмн олдҗ өгхш. Му күүнд үкдг арһчн уга сәнҗ... — Төгрәш экрәд, үгән әрә келнә. — Намаг яһсн төләдм, юн килнц кесндм тәвсн хөвм иигҗ зоваҗ, генүлҗ бәәдг болхв. Эк эцкән әмдәр геевв, хойр ахм дәәнд алгдв, һанцхн эгчм деермчнрин һарар әмнәсн хаһцла. Авхан авб... болад бәәхмн бәәҗ. Намаг бас авхар седҗәнә... Би... би әмд бәәхәр седҗәнәв. Би шиңкән арвн долатав, төрүц җирһл үзәд угав... Әмтнә бәәдл, сәәхн орчлң үзхәр седҗәнәв... Тиигхлә намаг эн җирһл юңгад өршәңгү угаһар зована... Авһ бергм намаг гертәсн көөһәд һарһчкв. Түүнә намаг гемшәсн гемшәлһиг негчн күн зөргшҗ амлҗ чадшго. Һазр деер ямаран му нерн бәәнә, тер нердиг цугтнь нанд ачна. Ю кесндм, яһсндм?..

Би күлтән көдрчкәд тагчг суунав. Мини эк күүкнә толһаһинь иләд, чирәһинь арчад бәәнә.

— Көрәд үкн гихләрн, цань арһ уга болад, тана терз цоксм тер. Нанд нань оддг һазр уга, — болҗ Төгрәш экрв.

— Нааран ирснчн йир чик болҗ. Нанд нег күүкн бәәлә, ода хойр күүктә болхв. Манад бә, — гиҗ мини эк келнә.

Экм цә чанад, күүкнд өгәд, терүнә даарсн цогциг дуладхҗ авб.

Би кевтүв. Нөр күрхш. Орчлң гидг юмн өдр ирвәс мини өмн олн зүсн төр тәвнә, сурвр өгнә. Нег нуувч наадк нуувчасн соньн. Нег йовдл талдан йовдласн җаңһрта. Юңгад тиим болна? Мини дү күүкн Альмн бас арвн долата. Бидн Альмниг одачн бичкнд тоолнавидн. Кемр мини дү күүкн хәрд һарнав гисн болхла, мини эк терүг керлдҗ алх билә. Төгрәш бас арвн долата, мини дү күүкнлә цацу болҗана. Тер Альмнар болхла, йоста гиҗгтә күүкн. Терүг негчн күн, мини дү күүкнлә әдл бичкн гиҗ келшго. Нам мини эк тер күүкиг нанд авч өгхәр седәд бәәнә. Эврәннь һарһсн күүкн эн өнчн күүкн хойрин насиг мини эк дүңцүлҗәдг болхий? Миниһәр болхла, уга. Орчлңгин зокал тиим болхий? Аль эк-эцк угаһар өссн бичкдүд эрт бадмшдг болхий? Эк-эцкән әмдәр гееләв гилә. Терүгинь медҗ авх кергтә.

Орчлңгин бәәдл гидг җаңһрта, оньдин дөрвн цагт нуувчта юмн бәәҗ.

Төгрәшин бәәдл-җирһлин тускар Михаил Александровичд келҗ өгәд, өртң деер бәәсн төмр хаалһин парикмахерскд күүкиг сурһульчар орулув.

Удл уга Чернореченскд бәәсн хальмгуд дунд Төгрәш ман хойрин нерн шуугад одв. Зәрмнь: "Бадм күүкнә авһ ахинд одад, аздлад, ач күүкинь күчәр булаҗ авч", — гинә. Наадкснь: "Төгрәш сөөнь өрәллә, авһ ах бергән унтад, хувц-хунран баглҗ авад, Бадм тал орһад һарч", — гинә. Һурвдгчснь келнә: "Төгрәш Бадмин тал гүүһәд бәәҗ ацата болхлань, Байрта арһ уга болад, күүкиг һуташгон кергт гер талан авч".

Болвчн негчн күн тер өнчн күүкнд санань зовҗ, терүг авһ бергнь зовадг билә гиҗ келхш. Төгрәшәс му, Төгрәшәс андн, Төгрәшәс һута күн эн орчлң деер уга болҗ һарна.

Эн зәңгс соңсх дутм, әмтнә эн ухаг медх дутм, би нег мөслнәв: сурһуль дасх кергтә. Эн тоот хар мөртә хар ухаг әмтнә чееҗәс сөңдлҗ хайх кергтә. Му тоотыг биш, сәәхн хамгиг әмтн үзх зөвтә. Түүнәс үлгүр авч, теднә өрчд, теднә зүркнд, теднә седклд әрүн, җиндмн тоот төрх зөвтә. Ода цагин, өдгә цагин хар ухан, хар тоолвр — цагин аюл, дәәнә үндсн, му үзснә үүл. Күн мууһас сәәниг икәр үзх зөвтә.

Төгрәш түрүн эшндән тер зәңгәс, ховас хордҗ, ичҗ, һутҗ бәәлә, дәкәд цааранднь төвкнв. Шуугад һарч ирсн зәңг, цаг ирвәс үзүрнь шантрад, күчнь номһрв. Тер бас учрта. Маниг Надежда Тимофеевна, Алта Манцыновна эдн харсна.

Михаил Александрович тавн эрстә гер хулдҗ авб. Бийнь шаңһа герт бәәнә. Хөөткән сансн — цецн, хуучан хатхсн — урн гиһәд, Михаил Александрович тер гериг хөөннь тетклһнд (пенсьт) һарсн цагтан бәәхәр, ода хулдгдҗасн деернь авч. Тетклһнд һарх цагнь одачн хол. Өртңгин ахлач намаг дуудад келв:

— Бадма, би ик гер хулдҗ авув. Чи өрк-бүләрн тиигән ор, хаша-хаацинь, гериг бийиннь оньган өгәд хәлә.

— Козулькас Кеедә көгшә нүүҗ ирсн, Үлмҗин Тархан уутьхн герт бәәнә. Теднд дегд шахр, Кеедә көгшәг тана герт бийләһән авч болхий? — гиһәд, би, алг-алг гихлә, — ам долана гишң, цань давулад, бәәдлнь, келчкүв.

Пакгаузд харушгар орсн өвгн болвза? — гиҗ Кожевников соньмсв.

— Э, тер көгшә. Әвртә сән өвгн, цецн болчкад, күңкл ухата.

— "Старый конь — борозды не портит" гидг үлгүр манд бәәнә. Би буру гиҗәхшив. Нам чидхнь улм сән, — болҗ Михаил Александрович инәв. — Тер гер, Бадма, дөрвн өрәтә. Тадн таварн багтхт. Бәәх бәәрәр түрҗәх, цевр-цер, накута-такута наньчн өрк-бүл бәәхлә, нанд келәд орк, би бийләнь таньлдад, кемр чамаг бий деерән орулҗ авхлачн, буру гишгов. Тана келн-әмтн ямаран гүрмлә харһсиг нүдәрн үзҗәнәв, көдлмшт авад, чадсн-чидсәрн дөңгән күргх санатав.

— Новосибирск балһснас Наркаев Савр гидг, дәәнд нернь туурсн баатр дәәч нааран нүүҗ аашна. Экнь маниг нүүлһҗ авч аашхд зуур хаалһд өңгрлә. Энд терүнә ик ахнь бәәнә, — гиҗ өртңгин ахлачин келсн әрүн үгмүдт чееҗм җөөлдәд, Савриг ирхлә, терүг бас бий талан авх санатаһар келҗәнәв.

— Ахнь кемб?

— Хоңһр... Наркаев Хоңһр. Макоевд трактористәр көдлнә.

— Меднәв. Андрей Кириллыч терүг икәр таасна, — болҗ Кожевников келв. — Тер салдсиг ирхлә, өртңд көдлмшт авхмн, манд вагод залһдг залус кергтә.

^— Тертн салдс биш, офицер. Хальмгудыг дәәнәс сулдхад, Молотов тал көөҗ авч ирәд, электростанц тосхлһнд көдлгәд түрҗәсн цагла Савр өөрән хойр хальмг дәәчтә фронт тал зулад, фашистнрлә сүл күртл ноолдад, дән төгсснә хөөн цергәс бууҗ ирҗ.

— Манд дигтә тиим залус кергтә.

Савр дәәнә өмн мана хамтрлңд хөөнә тасгин (фермин) залач билә. Вагод залһдгар көдлҗ чадшго.

— Тиигхлә, мана туслмҗин (подсобн) эдл-ахуд залач тәвхвидн, — гиҗ Михаил Александрович инәв. — Бадма, чи бидн хойр — әвртә улс бәәдлтәвидн. Нүүҗ ирәд уга күүг, терүнә зөвшәл угаһар, альд көдлмшт тәвхиг урдаснь шиидҗәнәвидн.

Макоев Андрей Кириллович гисн — Хаалһин (путевой) яслһна-механическ үүлдлңгин (заводын) һардач. Тер, Кожевниковла әдл, бас көдлмшчнрт оньган өгнә, терүнә һарт Хоңһр трактористәр көдлнә, үүлдлңгин ик хаша дотраһар ю-бис зөөнә, төмр хаалһар ирсн аца үүлдлңд күргнә. Мини үр Коля Соломанин тер үүлдлңгин слесарн-зевсгин (инструментальн) тасгт (цехд) көдлнә. Тедн Андрей Кирилловичиг таасна, күн болһнд оньган тусхана, килмҗән өгнә гинә.

Фроловин кабинетд патьрлҗасн манд, Михаил Александровичин хулдҗ авсн герт орсн, шин бүүр — хаана өргә болҗ медгдв. Дөрвн ик, сарул хора, негинь мана өрк-бүл, наадкинь Кеедә көгшә Өлзәт эмгтәһән эзлв. Деед бийдк хорад баав Төгрәшиг бәәлһв. Тер бийнь үлү нег ик хора үлдв.

— Җирн җилд нарта делкә деер әмд-менд йовнав, зуг иим терзнь сарул, орань өндр, хораснь элвг өргәд нег цагт бәәхв гиҗ ухананнь өнцгт санҗасн уга биләв, — болҗ Кеедә көгшә, у өргн герин хора болһниг эргҗ һәәхәд, шин наадһа хулдҗ авч өгсн бичкн күүкдшң бахтна, байрлна, алмацна. — Орс әмтнәс, тегәд, элвг седклтәнь берк, му сән гиҗ кү йилһхш.

Кеедә көгшән келсиг соңсад, би дотран ухалнав: Михаил Александрович, бәәдлнь, маниг, хальмгудыг, бәәх бәәрәр яһҗ түрҗәхиг нүдәрн үзәд, седкләрн зовад, манд дөң-нөкд болхар эн гериг шишлң хулдҗ авч кевтә. Күмн алң болхмн, тиим ик узловой өртң һардҗах чинртә ахлач нанла, нуснь күцц хагсад уга хальмг көвүнлә, медәтә, наста, дамшлтта, бөдүн күүнлә әдләр иләр, итклтәһәр, тевчңгүһәр күүнднә.

Бровк ирәд, цуг хальмгудас, шишлң тууврла харһсн улсас кемр йос эвдәд, нег селәнәс талдан селән тал комендатурин зөвшәл угаһар йовхла, тер йос эвдснд тоолгдад, зарһ-зерг угаһар хөрн җиләр каторжн көдлмшт туугдҗ цааҗла харһхмн гисн цааснд һар тәвүлснә хөөн эн болсн тоотд тер, Михаил Александрович, бурута кевтә, мана бәәдл-җирһлиг невчк болвчн гиигрүлхәр зүткнә.

Шин герт орсна хөөн би Төгрәшин зург зурув. Төгрәш нанд эврәннь бәәдл-җирһлин тускар келҗ өгв. Терүнә һашута болн күмн сүрдм тууҗ соңсад, мини зүркн ишкрнә, өрч хорсна, седкл салврна.

Дөчн һурвдгч җил үвләр хот-хол дегд хатяр болад, әмтн, нег үлү бичкдүд, экләд хавдрлхла, хамтрлңнь тедниг яһад болвчн әмд авч үлдхин төлә камарчаг цокх баг (бригад) бүрдәҗ. Тер багд (бригадт) Төгрәшин эцк багч (бригадир) болад, эмгән, хойр күүкән, наадк гергдлә, берәдлә, бичкн көвүдлә хамднь дахулад, Көвцгин Бөөрг орҗ. Хагханчгта камарчаг өвс хураһад, девскүр делгәд, модар цокхла, иләснә дүңгә бичкн-бичкн идән ишәсн мөлтрәд, делгсн кенчр деер хурна. Тиигхд арвн негтә Төгрәш медәтнрәс ард үлдлго камарчаг цокад, хатханчгта өвснд һаран шаалһад, керчүләд сөрв авад, көдлмшин амт эклҗ медҗ.

Үвлин өдр ахр, тер учрар Босхмҗ, күүкнә эцк, гергд, берәд, көвүдиг бүрң-барң гиһәд, гегән орснас авн асхни гегән тасртл көдлгнә, юңгад гихлә, арднь хамтрлңднь теднә цокҗ авч ирх камарчаг күләҗәх өлн улс олн. Күүкчә, Төгрәшин эк, цугтаһаснь эрт босад, өдрәһә хурасн җиигндәһән түләд, хот кенә. Берәд, көвүд, гергдт хотынь өгчкәд, тедниг дахад бас камарчаг цокна. Тер хоорнд, һазр һазрарн зегснлә әдләр эрслҗ урһсн җиигндәг хадурар хадад, хошдан авч ирәд, үдин хот кенә. Нег сәнь, уланд усн һазрт өөрхн бәәнә. Һурвн-дөрвн тохад нүк малтхла, цегән усн бәәнә. Дәкәд уланд хотхрмуд дала, тер учрар үвлин шүрүн салькнас хорһлад, нигтәр урһсн җиигндән немрт хошан эдн тәвлә.

Тавн хонгт өөд өндәлго хөрн тавн күүнә цоксн камарчагиг хойр мишгт кеҗ авад, Босхмҗ темән тергәрн хамтрлңдан күргхәр йовҗ одв. Докаҗ, Босхмҗин ик күүкн, селәнә хүүвд (с/с) сегләтр көдлнә, эцкләһән әдл бат бәрцтә, шүрүн заңта. Әәдрхн-Кизләр хоорнд төмр хаалһ тосххд, эн хамтрлңгас тер тосхлтд одсн әмтиг толһалад, сәәнәр көдләд, эдл-ахуннь нер һуталго, Докаҗин баг (бригад) Улан тугар ачлгдад ирлә. Ода эцкән хотн тал теҗәл күргәд йовҗ одхла, Докаҗ арднь үлдсн гергд, берәд, көвүдт амрлһ, сулдлһ, санамрллһ өглго, Босхмҗас чаңһар эдниг көдлгҗәнә.

Үдин алднд зөвәр тедүкнд, улана нег довң деер мөртә күн харгдв. Багин (бригадын) улс терүг үзәд, эн эҗго теегт мөртә һанцхн күн альдас тенҗ йовдг болхв гиҗ хоорндан күүндәд, терүн тал гердв. Мөртә күн зөвәрт нег ормдан, бас тедн тал ширтәд зогсв.

— Маниг дурнавар хәләҗәнә, — гиҗ Докаҗ келв. — Кемр нааран ирәд юм-күм сурхла, ам аңһадг болвзат...

Көвцгин уланд дәәнәс орһсн деермчнр үзг болһнас хурҗ гисн зәңг урднь һардг билә. Немшнриг дөчн хойрдгч җил үкр сарла Хулхтын өөрәс эклҗ шамлад, хәрү деед үзг тал туухла, тер деермчнр бас нарн сүүрлх үзг хәләҗ, зулҗ гисн, зәңг һарла. Түүнә хөөн, Докаҗ меднә, салад үлдсинь мана милиц бәрҗ авад, зарһла харһулхинь зарһла харһулад, күчәр бандд көөҗ орулсинь — дәәнд йовулҗ гисн зәңг һарла. Ода эн мөртә юн күн болҗахмб? Довң деерк мөртә залу, шаһаҗасн дурнаван нүднәсн авчкад, һаран дайлв: цааһаснь дөрвн мөртә күн һарч ирәд, тедн камарчаг цокҗасн баг (бригад) тал довтлад аашна.

— Деермчнр мөн, — гиҗ Докаҗ нег мөслҗ келв. — Тадн цуһар тагчг бәәтн.

Нурһндан винтовк үүрсн, белдән чашк зүүсн залус камарчагин баг (бригад) бәәсн һазрт довтлад ирв.

— Твоя шоловек видал? Калмак. Дорт башка. — Хар девлтә, сагсг махлата, күзүндән дурнав өлгсн, хальмг күүнә бәәдлтә уутьхн нүдтә, сарсхр хамрта, догшн бәәдлтә, киитн хәләцтә залу талт-мулт келәр сурв. Тер маңнадан цаһан төөлтә хар аҗрһ унҗ.

— Эн эҗго уланд манас талдан улс уга, — гиҗ Докаҗ орсаһар хәрү өгв.

— Твоя большой ханум? — болҗ тер залу соньмсв.

— Ханум — это кто?

Совсем, совсем большой баба, — гиҗ сарсхр хамрта залу цәәлһв. — Твоя большой башка?

— Ты кто? — болҗ Докаҗ эрс сурв.

Моя корош шоловек, — гичкәд, дурнавта залу киитн дууһар закв: Твоя калмак кажи. Два ноч тута була. Твоя корош баба була. Моя твоя баба взял...

— У меня свой муж есть, — болҗ Докаҗ зөргтәһәр худл келв.

Краснай? Жигит? Война стреляй?

Да, фашистов бьет! Скоро их в Берлин загонит!

— Твоя так говорай нет. Сталин капут! Гитлер мунда була! Твоя калмак давай. Два ноч тута була, — гиҗ сарсхр хамрта залу сүртәһәр келәд, түрүләд барун һариннь хойр хурһ, дәкәд дөрвн хурһ шовалһҗ үзүләд, шүдән хәврв: — Два ноч моя тута пришла. Дорт калмак тута була. Нет — секир башка.

Сагсг махлата залу маляһарн цаһан төөлтә маңната хар аҗрһан шавдад орксн, тернь дор ормасн довтлад һарв. Түүнә ардас туулан арсн махлата, шуурха-буурха девлтә залус дахад, довтлад йовҗ одв.

Дөрвн хальмг хәәҗ йовна. Теднь бас деермчнр бәәдлтә, — гиҗ Докаҗ цәәлһв.

Чонмуд үзәд, нег-негнләһән дарцсн хөд кевтә, шахлдад зогссн бичкн көвүд, берәд, гергд, генткн нөөрәсн серсн мет, шугшҗ уульлдад, цугтаһаснь икәр Төгрәш мундаслв:

— Шулуһар хотн талан йовхмн! Би одаксас әәҗәнәв.

— Хәрхмн!

— Адһҗ өгхмн!

— Хойр хонад дәкәд ирнәвидн гивә...

— Тер дөрвн хальмгиг эс олҗ өгхлә, толһаһитн керчнәв гивә...

— Манахс, арһулдтн, — гиҗ Докаҗ тедниг хөрәд зогсав. — Негдвәр, эн уланас яһҗ һархиг меддг негчн күн мадн дунд уга. Хойрдхла, өрүндән мана эцк ирх. Бааҗа дәәнәс шавта ирсн салдсмуд дахулҗ ирх болла. Теднәр эн уланд манд бара кехәр бәәнә, һурвдхла, дәәнә цагин диг-дара бидн эвдҗ чадшговидн. Хавдрлад үкн гиҗәх өлн улсиг харһнлһнас гетлгхин төлә маниг колхоз нааран йовулла. Герәдән хәрнә гидг — тер өвгд, эмгд, бичкдүд, нилхсиг хәләҗәһәд, алснла әдл юмн. Альков, әәмтхәһән ардан хаяд, экләд камарчаган цуглулхмн.

Арһ уга, дәәнә цагин йосн чаңһ, гергд, көвүд, берәд Докаҗин заквр соңсад, дәкнәс хатханчгта өвс таслад, хураһад, зөөһәд, хош талан авч ирәд, чидл иктәнь суха модар савадад, камарчагин нимгн хәлсн буудяс девскүр кенчр деер унһаҗ, хатханчгта бүчрәснь цеврлнә.

Маңһдуртнь хотнас залус авч ирх болад, камарчаг күргҗ одсн Босхмҗ хәрү ирсн уга. Хойр хонад ирх болсн деермчнр бас зәңг-зә уга одв. Докаҗ багин (бригадын) улсан һардад, тавн, долан, арвн өдртән камарчаган цокв, зуг багч (бригадир) Босхмҗ, худгт унсн мет геедрҗ одв. Күүкчә өвгән өрүн босад герднә, асхн кевтртән ортлан күләнә — өвгн уга. Төгрәш эцкән эс ирхлә, нааһаснь йовад хәәнәв гиһәд, шууга татв.

Өдрмүд ирәд давх дутм гергд, берәд чигн үүмәд ирв, бичкн көвүд Төгрәшин келснлә зөвшәрәд, бас хотн талан йовнавидн гиҗ буцв. Зуг тедн дунд эн Көвцгин Бөөргин өргн уланас, эврә колхоз бәәх һазр тал цугтаһинь дахулҗ, чик үзгүр һарх негчн күн уга. Багч (бригадир) Босхмҗиг күләхәс нань арһ уга. Эң зах уга адрг, уланас һарна гидг — күчр юмн, зууран төөрәд, усн уга цаңһад, теҗәл уга харһнад үкҗ одхмн. Үвлин өрәл давад, Зулан кечксн цагт, тер бийнь уланд цасн уга, шүрүн салькнд җиигндә уульҗ гииннә.

Күләснәс чилвртә юмн уга. Һурвн долан хонгин туршарт багин (бригадын) әмтн зөвәр камарчаг цокад, саван цугтнь дүүргәд, ода нам цааранднь хамаран кехән медҗ чадҗахш. Докаҗ оһтр хар үч дотран давхрлҗ өмссн хойр бүшмүдиннь негиг тәәләд, терүгән удрад, ик дорва кеҗ уяд, үлү камарчагиг терүнд дүүргҗ оркв.

Үдәс хооран дәкәд мөртә улс довтлад аашна. Тиигхд ирсн мана бәәдлтә орһдулмуд хәәҗ йовсн хальмг деермчнрән олҗ авч. Тедн дунд орсмуд бас йовна. Бор өрмгтә, һартан автомат бәрсн хальмг мөрнәсн һәрәдҗ бууһад, багин (бригадын) әмтнд зәңглв:

— Хальмг таңһчиг уурулад, цуг мана келн-әмтиг киитн үзгүр тууһад авад йовҗ одв.

— Худл! — гиҗ Докаҗ иткҗәхш.

— Худл, эс худлынь удлго медхч, — болҗ талдан нег өздң залу шүдән хәврв. — Чи, тегәд, партийц болвзач?

— Мини кенм чамд керг уга, — гиҗ Докаҗ игзәрлҗ келв. — Зуг чамла әдл деермч бишв!

— Келн ут болхла, толһад сава, — гиҗ өздң залу догшрхв. — Альков, Хашат, тер азд баавһаг Саңһҗга хоюрн бәрәд, нанур авад ирлт. Келинь ахрдулнав, — болад, залу хальмгудт закв.

Это мой баба, — гиҗ шидр ирсн деермчнрин толһач келҗәнә. — Корош баба. Секир башка йог. Моя брал.

Чамд, Хашжан, иим сәәхн күүкн деер шиңгх, — болҗ өздң залу келәд, карҗңнад инәв: — Эн шивгчн цугтаднь күртдгәр кетн. Дееҗинь нанд бәртн.

Саңһҗ-һәрә, тиим андн йовдл бичә һарһтн, — гиҗ хальмгудыг нүүлһснә тускар зәңглсн баахн залу хөрҗәнә.

Нарн, би чамас нег өөмс үлү эләләв. Ю кеҗәхән эврән медҗәнәв. Мини хоорнд бичә хавчгд.

— Экиннь һарлцсн дү, наһцх Опушиг немшнрт бәрүлҗ өгәд, әмнднь суулат.

— Чи бас Өлңгә Опушла әдл улачудт орҗ өгсн болвзач? Чамаг бас, Опушла әдл дууна моднас дүүҗлхмн болвза? Чамаг алдр фюрерин бийиннь даалһврар Хавчка Номт, Арбака Дорҗ, Конока Санчр, Му Көвүнә Шиндә, Хаҗһра Бадм, Немгүрә Сергей, Балдра Азд эдн, мана хальмгин сәәчүд, шишлң ярпланд суулһад, хара зөңдән Днепр һолын көвәһәс нааран аһарар авч ирсн болһҗанчи? Уга, дү минь, эн үмкә Хүүвин йосиг дотраснь үүмүләд, әәлһәд, зад татад, тедниг хәрү дәврәд орҗ иртл, әмтнд амр-зая бичә өгтн гисн даалһвриг күцәх зөвтәв. Тиим эсий, господин Ворон-Мартынюк?

Арднь зогсҗасн, шин оһтр цаһан девлтә орс залу уралан алхад, зуһудҗ хәрү өгв:

— Тиим, тиим, тана зерг Огдонов!

Альков, тер амта күүкиг эднә җолмд орултн. Партийц баавһала ноосан харһулҗ үзәд угав, — гиҗ Огдонов Саңһҗ-Һәрә заквр өгв. — Наадкстн мини ардас селгәдәр орад ирхт.

Тиигҗ ичр-һутр уга келҗәх үгәс камарчаг цокҗ йовсн багин (бригадын) әмтн биш, Огдоновин һардҗ йовх деермчнр менрәд, әмн-шир уга болҗ одв. Зуг эн тагчгиг Хашжан эвдв:

— Корош баба. Твоя мой баба. Ты первая, я потом...

Ода күртл, җигтә юмн, тагчг бәәсн Докаҗ эн саамла "андна келсн үгмүд тодлҗ ав" гиһәд Төгрәшин чикнд шимлдчкәд, дор ормасн җиигндән цаад хаҗуһар, эң зах уга улан элсәр һарад зулв.

Огдонов Саңһҗ-Һәрә дүүһиннь һартк автоматыг шүүрч авад, адһм угаһар төвләд хасн, цааран хәләһәд гүүҗ йовсн Докаҗ, шарлҗна түңгд бүдрсн кевтә, уралан түргүр унад, хойр һарарн бийән теврәд көлврҗәһәд, әмн-шир уга болҗ одв. Күүкчә Төгрәш хойр нааһаснь гүүҗ одад, Докаҗиг босхҗ авхар седхлә, тернь әмнь һарч одсн, мөнт хар нүдәрн эн нарта сәәхн орчлңгиг, кедү догшн, өршәңгү уга болсн бийнь, дәкн-дәкн һәәххәр бәәхшң, галыһәд бәәнә. Күүкчә ик күүкнәннь секәтә нүдинь хойр эркәһәрн хумҗ хааһад, бийнь цогц деернь элкдҗ киисәд, ухан-сегәһән алдҗ уульв. Төгрәш бас эк эгч хойран теврәд усн-цасн эңсв.

Энд-тенд винтовк, автомат, пулемет хасн дун соңсгдв, тер әәһәс, тер халданас, тер дәәллдәнәс теңгр һазр негдсн болҗ медгднә. Генткн Төгрәшин нурһар, күн утхар шаасн мет чис гиһәд, чиигтәрәд, сумн тусснь аль җидәр шааснь медгдсн уга — күүкн цааранднь сегән-серлән геев.

Кедү хонгтан, кедү сардан, кедү җилдән ухан-сегән угаһар кевтсән Төгрәш медхш. Серл орад, нүдән секәд хәләхлә, эмнүлңд кевтнә. Күүкн чидлән күчләд, кевтсн бәәрнәсн өндәһәд, экән, эгчән, эцкән хәәһәд, энд-тендән хәләхлә, эргнд мел таньдго улс.

— Баав, баав минь, альд бәәнәт?! — гиһәд күүкиг хәәкрхлә, коридорас цасн цаһан хувцта күүкд күн адһсн орҗ ирәд, Төгрәшин маңнаг җөөлн һарарн бәрәд, чирәнь байрар герлтәд, ээлтәһәр келв:

— Сәәхлә, ах эмч ода ирх. Санаһан бичә зов, цуг әәмшгтә тоот ард үлдв.

Эх, хәәртә медсестра, тиигхд Төгрәшин хамгин әәмшгтә тоот ард үлдсн биш, өмн терүг күләҗәхиг чи медсн болхнчн!

Ах эмч, медәтә залу күн, нүдән сексн Төгрәшиг серл орсинь эврән үзәд, Төгрәш биш, тер бийнь хөөтин орн-нутгас, Эрлг хаана гөлмәс алдрҗ һарснла әдләр байрлв.

— Не, баатр күүкн, чи бидн хойр эндрәс авн — мөңкрсн улсвидн! Маниг ода һал чигн, усн чигн, бууһин сумн чигн шатаҗ, чивәҗ, алҗ чадшго! — гиһәд, багштн (профессор) тасрлтан уга келәд бәәнә.

— Мини баав альд бәәнә? — Төгрәшин тер сурсн сурвр багштниг ду тасрулад, келинь татад авчксн бөкүн кевтә, тодрха биш үгмүд җиигүлв.

— Эким, эгчим, эцким шулуһар дуудтн, гиһәд, Төгрәш цалд нульмсан асхад уульв.

— Хм, да... Сәәхлә, чи бидн хойр...

— Нанд та кергтә бишт, нанд эк эцкм кергтә. Тедн альд бәәнә, тедниг альд бултулчквт?

— Хм, ну, да... — Минь ода бичкн күүкдлә әдл байрлҗасн ах эмч, һурвн долан хонгт ухан-сегән уга кевтсн, күүкн тал эк-эцкнь, негчн яһад эс ирҗәхмб гиҗ, ухананнь өнцгт авсн уга билә. Дәәнә цаг, өнчрәд, һанцарн үлдсн нилхс, бичкдүд, медәтнр эргндән дала. Тер учрар багштын седклд, кемр эн цааран хәләсн күүкн серл орад, нааран хәрү эргәд, нарта орчлң деер орман эзлхлә — тернь багштнд ик байр, диилвр, күцәмҗ болх мөн. — Хм, ну, да, чини эцк, экиг бидн хәәҗ олад, эрк биш нааран дуудад авч ирхвидн. Чамаг үзәд — эк-эцкчн байрлх, теднән үзәд — чи, мана сәәхлә, байрлхч.

Багштн, гүн номтнрин авъясар, зокалар, тасрлтан уга көдлмштә болсн учрар эргнднь юн болҗахиг сәәнәр меддг, соңсдг, йилһдг цол уга. Хальмг таңһчиг уурулад, теегт бәәсн әмтиг дорд үзг тал, Сивр орулад туучксиг медхш. Эмч күүнд терүг медәдчн керг уга. Бүкл келн-әмт тууснас даву һашута, әәмшгтә, сүртә тоотыг өдр болһн үзнә. Күмн-әмтнд — күүнә зөвүр-зовлңгас ах юмн уга берк, тер учрар, багштн кенчн күүг тер гүрмәснь, тамаснь, үкләснь гетлгхәр зүткнә.

— Мини экм яһла? Мини эцк намаг хәәҗ ирсн угайи? — гиҗ Төгрәш уульҗ сурна.

Хамдан нег палатд кевтсн күүкд улс терүг эвлнә, тогтнулна, хамгин җөөлн үгмүд келнә. Медәтә күүкд күн хаҗуднь цаһан табуретк тәвәд, толһаһинь иләд, экин седкләр цәәлһнә:

— Күүнд — әмнәс дота, ах, үнтә юмн уга. Чи, хәәмнь, әмд үлдсндән, тәвсн хөвдән хан, эмчин көлд мөрг, бурхнд зальвр. Ямаран күнд биләч, һурвн долан хонгт ухан-сегән уга, чишкәд ууляд, тенәд-мунад, зүүләд-бурад һарвч. Тогтн, көөркү минь, экчн чигн, эцкчн чигн, эгччн чигн ирх...

— Эгчм иршго, — гиһәд, Төгрәш генткн Көвцгин Бөөргин уланд болсн аюлта йовдлыг тодлад, тер әәмшгтә болн сүртә үүлиг нүдндән тодрхаһар үзәд, эңсәд-энләд улм чаңһар уульв. — Эгчим деермчнр алчкла...

Хаҗуднь кевтсн эмгнд, гергдт, күүкдт хот авч ирхлә, тедн юмна түрүнд хальмг бичкн күүкнд хувацҗ өгнә. Бичкн күүкнә цогцд хаҗудк улсиннь асрмҗар, килмҗәр, ноһа зуусн хурһн мет дарунь чидл орв, зуг багштн күүкнд орндгасн босх зөвшәл өгхш.

Госпиталин ах эмч Төгрәшиг эмнн бәәҗ, нөкд эмчнрәрн терүнә эк-эцкиг, элгн-садыг хәәлһә бәәҗ, Красноярск кизәрт (крайд) авһ ахнь бәәх хайг олҗ авб. Болв күүкиг тиигән йовулҗ болшго, шавнь сәәнәр бүрлдҗ бәәхш. Кемр Төгрәшт хаҗуһин күн хавчг болад, терүнә элҗр седклд, бадмшад уга цогцд экәршго өвдкүр, зөвүр, зовлң эс үүдәсн болхла, тер кесг сар хооран көл деерән босад, йосндан эдгх билә.

Хамдан нег палатд кевтсн күүкд улс, ах эмчин келлһн, заавр угаһар Төгрәшиг оньган өгч хәләһәд, сүүлин тасрха зүсм өдмгән, чанад авч ирсн заһсан, шарад болһсн боднцган хувацна. Эдгәд хәрснь даңгинд терүнд хот-хол авч ирәд, төрүц һанцардулхш, даңдулхш, өринь җөөлдкнә.

Аш сүүлднь дөрвн җилин күләвр — Алдр Диилвр ирв. Күмн-әмтнд күзүцә зовлң өгсн, күүнә цусар һазрин көрс улалһсн андн Гитлер күүкд күүнә хувц өмсәд зулҗ одҗ гиһәд, соньн (газет) бичв. Дарунь талдан зәңг ирв: уга, тер хор ууһад үкҗ гинә. Яһдг-кегдг болвчн, нарта делкәд, эн сәәхн орчлңд күмн-әмтнә мууляр төрсн алач-махч, һалзу Гитлерин амн-нурһнь тасрв, уңг-тохм уга одв.

Диилвр — диилвртән, байр — байртан. Олн-әмтнә, нег үлү, күүкд улсин хамгин ик зовлң — диилврин хөөн ирв. Дән болҗах цагла күн болһн ицлтә бәәлә. Яһҗ медхв, зәңг угаһар геедрснь әмд-менд күрәдчн ирх. Кен медхв, үкҗ одла гиснь чигн дәәнә нег захд хортнла ноолдҗчн йовдг болх. Зугар тер күсл, тер нәәллт — бийән мекллһн болҗ һарв. Күләсн салдсмудын ик зунь ирсн уга. Эн һундл, эн зөвүр, эн һашудлһн күн болһна зүрк эзлв. Нег үлү — Төгрәшин.

Багштн Иванов эврән дотр-дундын керг-үүлин әңгд одад, Нохашкиева Төгрәш Босхомджиевна, 1932 җил төрҗ һарсн, Әәдрхн балһснас Красноярск кизәрин (крайин) Козульск район тал йовулгдҗана гисн цаас авч өгв. Зуурнь идх хүүрә хот-хол, мөңг өгв. Төгрәшиг һал тергнд суулһхла, һанцхн багштн биш, күүкиг түрүн өдрәснь авн асрад, нүдн-амн болад, хәләһәд, бәәсн эмнлһнә сүвчн (медсестра), урднь хамдан нег палатд кевтсн эмгн, гергд ирҗ үдшәв...

Төгрәшин эн һашута, өвдкүртә, зүркн ишкрм догшн келвриг зогсахар, би һаран саҗад, цааранднь келүлшгоһар седнәв. Зуг Төгрәш келнә:

Бадм, негчн күүнд һарһҗ келәд уга тоотан, чамд секҗәнәв. Өрчдән һанцарн хадһлад йовхд ик күнд ацан, чамд келснә хөөн яһҗ медхв, чееҗм невчк уудх, ээмм невчк гиигрх. — Төгрәш тәвсн хөвдән тахшад хуурсн бәәдлтә, күүкн эн тоотан келхләрн, негчн нульмс һарһсн уга. Бәәдл-җирһлән улм цәәлһҗ өгв: — Мини авһ бергн намаг һәәләд бәәдг учрнь: баавиг әмдәр геедрсиг меднә, Докаҗиг деермчнр хаҗ алсиг бас меднә. Терүнә ахр ухаһар, Докаҗиг тер анднрла залһлдата бәәснд тоолна. Мини эцкиг Әәдрхнд хаҗ алснь, аль бас тер деермчнр токрачкснь медгдхш, терүнәс көлтә намаг гертәсн көөҗ уга кехин төлә өршәңгү угаһар зарва, хәәрлт угаһар даҗрва...

— Тер авһ ахчн залу биший? Шалврта баавһа болвза? — гиҗ би уурлнав.

— Авһ ах бийнь “бааста" бәәдлтә, — болҗ Төгрәш цәәлһнә. — Баав келдг билә: дән эклхин өмн мана хотнас кесг залус суусн бәәҗ. Муудхмҗин цаас орулҗ өгәд бәәсн күн — мана авһ ах болхдан шаху. Хәрнь, Бадм, мини авһ ахас җахн-җахн холаһар йов. Күн медҗ болшго, йосна һарар хагдсн Нохашкин Босхмҗин күүкиг гертән бәәлһҗәнә гиһәд, чини тускар муудхмҗин цаас бичәд, орулад өгч чигн оркх...

— Чи терүнә ач күүкнь бәәнәлмч.

— Хар саната күүнд эврә, күүнә йилһл уга, зуг йосна хәәрнд багтснь олз, — гиҗ Төгрәш, шиңкән арвн долата бийнь, өтрл наста күншң цецн, күңкл, нигт үгмүд келнә.

Төгрәшин келвр соңсад, мана хальмгуд дунд тиим анднр — деермчнр бәәсиг медүв. Тедниг немшнр Днепр һолын көвәһәс мана теегт ярплаһар авч ирҗ буулһад, олн дунд үүмә татх, ар һазрар бәәсн хотн, селәдин залусиг, көвүдиг әәлһәд, күчәр тоодан орулҗ авх даалһвр өгч. Тиигхд хулсн дотрас мини нилчәр бәрҗ авсн Җоңһа гелң юмн биш болҗ һарчана. Тер фашистнрт тушҗ йовсн анднрас көлтә мана таңһчиг уурулснь, мана хальмгудыг нааран, Сивр тал авч ирснь медгдҗәнә. Тиигх дутм тер урвачнрин уңг-тохмд кезәдчн амр-зая өгшго, эн нарта делкә деерәс теднәс үлдсн салтрмудыг уга кех андһар дәкнәс давтгдҗ авгдв.