Арвн хойрдгч сөөһин келвр

Кесг зун наста шар харһас ораһарн шуугҗ шуукрна. Тевр бөдүн, өндр-өндр хусм модд бас тер шар харһасин шуукрлһнла негдҗ хамтхасарн сарҗңнҗ шугшна.

Шар харһа шуукрна. Хусм модн шугшна. Теднә зөв.

Тедн, көөркүс, кедү әмтнә нульмс, кедү әмтнә зөвүр, кедү әмтнә зовлң үзҗәнә. Кедү сән-сәәхн улсин, кедү ценгтән күрл уга, зуурдын үкләр одсн, элҗр баһчудын, кедү күндтә, ачта әмтнә цогц харад, күмн-әмтнә тәвсн харулчнр кевтә, кедү зун җилин туршарт зогсчадг болх!

Зандаг оршасн һазр шин кевтән. Деернь тәвсн сиврин олн зүсн цецгүд нам хумхарад уга бәәҗ.

Намаг ирхлә, цогц бәәсн нүкн чичрәд одв. Деерк цецгүднь нульмс асхрулад уульцхав. Теднә нульмснас йириндән чиигтә һазр улм-улм норв.

— Цецгүд, цецгүд, бичә уульцхатн,— гиҗ би тедниг хөрүв.

Бидн һурвн өдр ууляд, нульмсан шавхҗ орквидн. Манд ода уульвчн нульмсн һарч өгшго. Эн һазр норһсн нульмснчнь, Бадм, чини нульмсн,— болҗ цецгүд нег дууһар бийүрм заацхав.

"Ду-с, ду-с" гисн ә һарна. Һашута нульмсн дусад одна. "Лу-уг, лу-уг“ гисн дун соңсгдна. Шарклсн зүркн күгдлҗ өрчдм цокна.

Шин оршасн цогц, будн һатцас холас үзгднә. Түрүләд нанд сәәнәр үзгдҗ бәәлә. Ода будңһрҗ одв.

Шин малтсн нүкн. Шин булсн нүкн. Утдан тавн ишкм, өргндән хойр ишкм. Үксн цагт күүнд — дала юмн керго бәәҗ. Утдан тавн ишкм, өргндән хойр ишкм һазр кергтә. Нань юмн керг уга.

Зәрм улс нег насндан дала зөөр зөөхәр седәд, әмт мекләд, худл келәд, хулха кеһәд чигн йовна. Күртсн әмән әрвләд, цевр ухата, цаһан саната әмтиг хар гөрлә харһулад, нуувч цаас бичәд, үклин тамур йовулад, урвач, аюлта, әәмшгтә йовдл һарһна. Наадк улснь наснаннь туршарт талдан улсин төлә бийдән бәәхлә — хувацад, уга болхла, кергтә тоот зөөр зөөһәд, әмтнд белгләд, һартнь атхулхар зүткнә, ноолдна. Зуг үксн цагтан теднь чигн, эднь чигн нег һазр, эн үкәрт кевтнә. Хамгин һундлтань — цуг улсин яснь зергләд кевтнә. Болв теднд үкснә хөөн чигн йилһвр бәәнә. Терүнд эн, кесг зун наста шар харһас болн өл буурл девлтә өндр-өндр хусм модд герч.

Олн-әмтнә төлә чидл-күчән, медрл-сурһулян, әмн-цогцан өгсн күүг өңгрхлә, бүкл өртң, бүкл хотн үдшәҗ ирнә. Кемр күн наснаннь туршарт эврә һанцхн әмнәннь арһ хәәсн, талдан улсин толһад суусн болхла, гер-бүлнь бәәхлә — теднь, гер-бүл уга болхла — хойр-негн үүрнь һарһҗ ирнә. Тер тоотыг шар харһа чигн, цаһан хусм чигн үзәд, медәд, цогц-цогц болһныг чинрәрнь харна, хәләнә, хадһлна...

Шин цогц — Зандан цогц. Адг ядхдан цогцинь эврә һарарн бәрсн болх яһнав. Нам үкснә хөөн чигн аврлт уга тәвсн хөв маниг салһва. Эх, намаг һурвн хонг өмн көдлмшәсм сулдхсн болхнь яһна, эс гиҗ чи, Занда, намаг күләҗәһәд, һурвн хонг хөөн өңгрсн болхнчн. Занда, Занда, Занда минь...

— Занда минь! Би чамдан андһар өгчәнәв: наснаннь туршарт зүркндән һанцхн чамаһан хадһлнав, гер авхшив; чини эс кесиг, эс күцәсиг — би кенәв, би күцәнәв, хойр холвадан көдлнәв; чини нериг эн нарта делкә деер мөңкрүлхин төлә кесн көдлмштән күцәңгүс бәрҗ, тер күцәңгүсәрн чамд, Занда минь, бумблв тәвнәв; эн тоот андһаран күцәхин төлә сурһуль даснав, яһад болвчн медрл авнав, номин өргн замар йовнав. Занда, соңсҗанчи, би чамд андһаран өгчәнәв. Чамас оңдан иньг нанд уга билә, чамас талдан өөрхн күн уга билә... Талдан кишг чигн медхәр седҗәхшив... Соңсҗанчи?.. Сүл әмсхүл күртлән андһаран күцәнәв, эңкр чини нериг зүркндән хадһлнав. Мини дурн — мини әмнлә һарх! Соңсҗанчи, Занда?!. Андһаран өгчәнәв...

Дәкәд яһсн-кегсән медҗәхшив...

Намаг даласм нег күн татад өндәлһв.

— Бос, көвүн, киитн һазр элкдәд кевтдмн биш. Гем авнач,— гисн дун нөр һатцас соңсгдсн мет соңсгдв.

Босҗ ирәд хәләхлә, Зандан наһцх Мәчиһә Дорҗ. Һартан модн тайг түшҗ.

Бадм, менд,— болҗ залу мендлв.

— Мендвт, наһцх.

— Ода, хәәмнь, иим зовлң учрад одв,— гиҗ келәд, Дорҗ саналдв.

— Цогцинь эс бәрсндән һундҗанав.

— Әмнь һартлан чини нер келәд бәәв. Мини һар деер өңгрв. Чамаг төрүц бурута биш гивә, — болҗ Дорҗ намаг төвкнүлв.

— Арднь әмтн му бичә сантха гиһәд тиигҗәнә. Цаглань күрч, нааран нүүлһҗ эс авсн — мини буру.

Сүүлин өдрмүдт Дорҗ икәр хүврҗ одҗ. Үснь цаһаһад, нурһнь бөгчиһәд, деернь ик аца ачсн мет болҗ. Би терүг сүүһәснь авад, гертнь күргчкәд, хәрҗ ирүв.

Өдр болһн, экән, Альмниг уга цагт би герин эрст өлгәтә Зандан зургла күүнднәв.

— Занда, намаг юңгад һанцарһим үлдәвч?— гиҗ би зургас сурнав.

Зург нан тал хәләһәд әрвҗго инәмсглхәс биш, хәрү өгхш.

— Занда, чамд сән, чи унтад кевтнәч,— болҗ би күүкнд бахтнав. — Чамд зовлң чигн, зөвүр чигн, түрү чигн уга. Зүркнчн хорсхш, өрччн өвдхш...

— Чи, Бадм, үксн күүнд үлү бичә үз! — гиҗ өмнәсм Зандан зург керлднә. — Күн орчлң деер әмд бәәсәрн байр кех зөвтә. Күн нарта делкә деер төрҗ һарсн хөөнь, орчлңгиг сәәхрүлх зөвтә, кеерүлх йоста. Мана ээҗ һазр байн. Болв түүнә байн зөөр маншрин көрсн дорас бийнь һарч ирш уга, түүг һарһҗ авх кергтә, олзлх кергтә. Тер тоотыг кен кехмб? Күн, соңсҗанчи, Бадм, күн! Тиигхлә әмд бәәсн күүнә чинрәс үлү юмн уга.

Чи, Бадм, намаг үкҗ одва гиһәд энләд, элкдәд, үрүдәд бәәдг болвзач. Би үкдг болвчн, хамгин әрүн экн болҗ һазрт түңгләд, урдкасн үлү сәәхн урһмл өгхв, җирһл делдхв. Үксн би тиигхәр седҗәнәв, тиигхлә чи, Бадм, әмд бәәх күн, түүнәс үлү күңкл төр өмнән тәвх зөвтәч. Медҗәнчи?

Зург иигҗ келәд, нан тал хәләһәд инәнә, иргчүр дуудна.

Би шиидвр авнав. Тер үнн. Үксн күүнә ардас үрүдҗ үкҗ болшго. Бийән һартан авх кергтә.

"Бадм, сурһуль дасх кергтә",— гиҗ Ермотик нанд кесг дәкҗ сүв-селвг өглә. Би эврән чигн тиим седвәртә биләв. Сурһуль дасх, арһта золхла, олнд туста көдлмш кех. "Бадм, чамд билг бәәнә. Эн билиг цааранднь өргҗүлх, делгрүлх кергтә",— гиҗ Михаил Александрович келнә. Тернь бас сурһуль дас гисн үг болҗ медгднә. Иван Петрович илднь цәәлһв: "Ямаранчн билг, медрлинь эс дасад, гүүнәр уңг-җидхднь эс күрхлә, усллго бәәсн цецгүдлә әдл намчан күцц секлго, хумхарад үлдхмн болҗана. Чамд эрк биш зурачин сурһуль-эрдм дасх кергтә". Зуг экләһән зөвшәлх кергтә. Экм зөв өгхлә — йовнав, сурһуль даснав... Экм зөв өгхий? Кемр намаг сурһульд эдхла, эдниг, мини өрк-бүлиг, кен асрхмб? Экм орс кел медхш, дү күүкм сурһульд орна, Инҗә бичкн. Тедниг яһҗ хайхв? Кенә һарт үлдәхв?

Эн сурвр нанд экәршго зовлң үүдәнә.

Ермотик билгшг күн. Нег дәкҗ тер ик өргмҗтә ирв.

— Бадм, тавн хонг болһнд эн мана өртңгин төмр хаалһин учрежденьсин көдлмшин ашлвр кеһәд, өргн щитд терүг арчм үзгүдәр бичәд, тер бәәшң деер хадад бәәхлә яах?— гиҗ, мини көдлдг “улан шуһун” тус, эмнүлңгин наадк трансформатор эргүлҗ делдсн өндр бәәшң зааһад келв.

— Яах билә, сән болх. Кен түрүн нүүрт йовхнь, кен ард хоцрҗ йовхнь ил темдгтә болх, гиҗ би зөвшәрҗәнәв.

— Тиигхләчнь би эндрин бийднь щит келгнәв,— болҗ Ермотик байрлв.— Кедү метр кесн сән болх?

— Эврән медтн.

— Өндртән дөрвн, өргндән хойр метр болхий?

— Болх.

Бидн ода тиим щит кеһәд, көдлмшин ашлвр үзүлх биш, нам урдклаһан әдл хоома, хуурмг, залху көдлдг улсиг шалһад карикатур зурҗ чадҗанавидн. Манд ода дурсн бәәнә. Красноярск төмр хаалһин әңгин ахлач Иван Петрович үгдән күрәд, тавн биш, арвн бәәр ик дурс илгәҗ.

Намаг Красноярскин буудл кеерүләд ирснә дару Михаил Александрович, Ермотик, рабочкомин ахлач Терешков эдн бийим дуудад, тенд өртңгиннь чинр дорацуллго, ахлачнриннь чирә улалһлго, даалһсн даалһвринь тохнятаһар күцәһәд, кизәрин (крайин) цутхлңгин буудлыг сәәнәр кеерүлсндм ханлт өргәд, Иван Петровичин юн дөң кергтә гиҗ сурснд — тавн бәәр дурсн кергтә гиҗ хәрү өгсәрм шог келдҗ инәлдәд, аш сүүлднь өртңгин ахлач Кожевников келв:

— Көмргәс (складас) шин хувц ав. Дәкәд, Бадма, мә, әңгин ахлачин чамд илгәсн белг.

Михаил Александрович дугтута цаас өгв. Секәд хәләхлә, сар хонга өдмгин, тосна, зармин карточк. Энүг үзәд, дегд байрлхларн, келн-амн уга болҗ одув. "Ханҗанав" гиҗ келхән мартад, өртңгин ахлачин кабинетәс адһмтаһар һархар седхләм, Кожевников намаг зогсаһад соньмсв:

— Бадма, чи альд бәәнәч?

— Таньдг хальмгиннь герт.

^— Шахр биший?

— Шахр болснд төр уга, зуг герин эзн гергн мел эким шоодад, керлдәд, зәрмдән хараһад бәәнә. Залунь сәәхн заңта, эс гиҗ гергнь маниг кезәнәһә көөчкх билә.

— Зооглңгин (ресторана) ахлач Фроловиг таньдвчи? Таньдг болхла, хәәҗ олад, нааран дуудад, эврән дахад ир,— гиҗ Кожевников келв.

Фроловиг кесгтән хәәвв: нег — энд, нег — тенд йовсн болҗ һарна, зуг олдхш. Минь ода үзсн улс дала, зуг Фролов — уга. Аш сүүлднь ОРС-ин конторт олҗ авув. Өртңгин ахлач дуудҗана гихлә, тер үкм хурдарн Кожевниковин кабинетд ирв.

Ермотик Терешков хойр йовҗ одсн, ахлач һанцарн бәәҗ. Михаил Александрович Фроловас сурҗана:

— Ефим Лазаревич, чи кабинетдән өдрт кедү частан суудвч?

— Үр ахлач, нанд кабинетд суудг цол уга,— гиҗ Фролов бийән гемшәхәр бәәнә болһад, ик зовлңта күүнәһәр зовньҗ хәрү өгчәнә. Нег ОРС тал, нег туслмҗин (подсобн) эдл-аху тал, негт зооглң (ресторан) тал гүүх кергтә болна.

— Не, тиигхлә, Ефим Лазаревич, ширәһән тоочнрчн суудг хорад тәвәд, кабинетән сулдхад, эн Бадмд өг. Мана зурачд өрк-бүләрн бәәдг бәәрн уга. Медвчи?

— Медвә, үр ахлач.

Өртңгин ахлачас бәәх бәәр сурх санан мини ухана өнцгт уга билә. Михаил Александровичин күргсн ач-тус тер угаһарчн дала: күнд болвчн, хот-хоолнь эләд көдлмшт авла, мини салңгар биш, һосна урн герин багч (бригадир) Дигиль Костян эндүһәр кемҗәнь бичкнәр уйсн покс һосан нанд өңгәр гишң өгчклә, дәкәд Ермотикин нилчәр зурач келә, Красноярск балһсн тал йовулад ик балһс, олн-әмт үзхдм дөңгән күрглә. Хамгин экәршго, хөөн-хөөнән мартгдшго ач-туснь, Михаил Александровичәс көлтә би Занда Мөңкә хойрт таслвр (билет) авч өгәд, һал тергнд суулһад, Красноярскас йовулад, бичкн болвчн тусан теднд хальдалав. Кедү һашута, өвдкүртә болвчн, Зандаг үзҗ чадув, "намаг ухананнь нег өнцгт хадһлҗ йов" гисн сүүлин герәсинь соңсув.

Нанд онц бәәр өгчәхиг соңсчкад, баавин байрллһнд теңкән уга, чирәнь арвн тавна сар мет герлтнә, хара зөңдән инәмсглнә.

Фроловин кабинет ик хора бәәҗ. Көмргәс (складас) нанд нуһлдг нәрхн хойр орндг, нег ширә, дөрвәһәд көнҗл, девскүр, дер бичүлҗ өгв. Орндгнь уутьхн, негнднь би, наадкднь Инҗә унтна, баав Альмн хойр шал деер девскүр делгәд, тенд кевтнә. Ширә деернь Альмн герин даалһвран кенә, би зург зурнав. Хотан бас тер ширә деерән уунавидн.

Онц бәәрн гидг, шаңһа болвчн, ямаран ачурта, болад, баав байрлна.— Хамгин өлзәтәнь — күүнәс керүл соңсхшч.

Манад түрүн болҗ Хоңһр Фекла хойр гиичлҗ ирв. Күүкнь өсәд, келнд орад, соньн, икчүдин уханд оршго үгмүд ухалҗ келәд, маниг инәлһв. Хоңһр байрта зәңг соңсхв:

— Савр Новосибирск балһснд бәәдгчн. Гер-бүләрн нааран, ах талан нүүҗ ирхәр седҗәдгчн.

Урднь бидн Үлмҗин Тархан уутьхн герт хурдг бәәсн болхла, ода Тарха, Надежда Тимофеевна, Хоңһрихн, Бадан Дөнәкә, Боован Анга, Нәәмнә Арта эдн манад хурна, медәтнр кезәңк, эндрк йовдл күүнднә, баһчуд үзсн-соңссан цәәлһнә.

— Кеедә көгшә бәәсн болхла, манд хальмгин тууҗ келҗ өгх билә, — гиҗ би күсл кенәв.

— Тер өвгиг нааран авх кергтә, болҗ Тарха шииднә. Энд, төмр хаалһин узловой өртң, теҗәләр сән, хот-хол элвг. Бровкиг һар тәвүлхәр ирхлә, терүнлә күүнднәв.

— Би Михаил Александровичд келнәв, мини көдлҗәх көмргүд (складмуд) немр харушг кергтә, гиҗ Надежда Тимофеевна Үлмҗин Тархаг дөңннә.

Мини байрт теңкән уга. Би Кеедә көгшәг цань угаһар күндлнәв. Маниг нааран нүүлһәд авч аашхд, зууран хаалһд, Красный Яр хотнд, Козульк өртңд нег герт бәәхләрн, би терүнәс хальмгудын кезәңк бәәдл-җирһлин тускар кедү соньн, берк, өнр тууҗ соңсув. Мана өвкнр цагтан мөрнд һавшун, бәәр бәрлдәнд зөргтә, мануртсн Зүн һар нутгта, Керулен һолас авн Балхаш нур күртл, Ямышлов хагас авн Лоб-Нур күртл дала һазр-ус эзләд, Дөрвн Өөрд цолан дуудулад, ни-негн бәәсн бәәҗ. Түүнә хөөн нойд хоорндан йос булалдад, тедн һурвн үзгтән тарад йовҗ одҗ. Хальмгудыг Әрәсә тал авч ирсн Хө Өрлгиг буульдг, тедниг мекләд, хәрү күчәр тууҗ одсн, Хө Өрлгин җитх Увш хааг харадг билә. Зуг Сиврин җиң-киитнд дулан төрскн теегәсн гиигн хувцта һарсн келн-әмтнь медәтә, баһчуд, бичкдүд гиҗ теңгр хәәрллго, һарунь ик болад бәәхлә, Кеедә көгшә Хө Өрлгиг буульдган уурв...

Ода би өртң клуб хойрт зурачар көдлнәв. Тегәд нанд хойр толһач бәәнә: өртңгин халхас — Михаил Александрович, клубин халхас — Ермотик. Ермотикиг эврәннь көдлмшт орлцна гиҗ клубин һардач Матвеев өөлҗ һундхш.

Ермотик мини көдлдг улан шуһуһас һархар седв, би терүг зогсавв.

— Нанд танла күүндх төр бәәнә.

Намын зөвллин (парткомин) сегләтр соңсҗанав гисн бәәдлтәһәр ширән өнцг түшәд, оньган өгәд зогсв.

— Та, үр Ермотик, намаг сурһуль дас гиһәд кесг дәкҗ келләт. Би ода тиим шиидвр авчкув,— болҗ нег мөслҗ келҗәнәв.

— Чик! Йир чик шиидвр. Шуд урлгин (художественн) училищд орх кергтә. Тиим училищ хама бәәхиг меддвчи?— гиҗ Ермотик байрлв.

Медхшив.

— Бидн медхвидн. Аштнь медхвидн. Сурһуль гидгчн, Бадм, алтн зөөр, уурхан саң. Чик шиидвр аввч. Бидн чамд аль халхар болвчн дөңнәвидн...

Ермотик йовҗ одв. Намын зөвллин (парткомин) сегләтриг һархла, нанд ик әәмшгтә тоолвр орв. Экм зөвән өгх. Көдлҗәсн һазрм сулдхх. Намаг, тегәд, комендатур тәвхмн болхий? Һацата кевтә, Бровк ахлач орҗ. Кемр Корниенко бәәсн болхла, тер эрк биш дөңнх билә.

"Шишлң комендатурин тоод бәәх улс йоснас зөвшәл угаһар иигән-тиигән йовшго закан бәәнә. Наадк халхарн тадн цуг хүүвин гражданмудын зөв-йостат",— гиҗ Корниенко нанд нег дәкҗ келлә. Тиигхлә, нанд сурһуль дасх зөв бәәнә, зуг комендантын зөвшәл кергтә.

Нег мөслсн шиидвр авад, Козульк темцәд һарув. Бровк хорадан һанцарн сууҗ. Тер нама үзәд, нүднь өвдсн кевтә, буру хандв.

Би үүднә өөр зогсад бәәнәв, Бровк нүдән цәәлһчксн, өөдән хәләһәд, герин ораһас асхрх алт гетҗәх мет тагчг. Күләлһн дегд удхла, тесҗ ядад келҗәнәв:

— Үр лейтенант, танла кергтә йовлав.

— Чернореченскәс Козульк тал зөвшәл угаһар юңгад ирсән цәәлһ,— гичкәд, Бровк толһаһан улм гедәлһәд, көлән нааран-цааран холькв.

— Үр Бровк, би сурһуль дасх санатав.

— Түрүләд мини сурврт хәрү өг.

Танас зөвшәл кергтә. Би зурачин эрдм дасхар седҗәнәв.

— Дас. Чамд кен харш болҗана? Дас, дас, яһҗ медхв, күн боладчн бәәхч, — гиҗ Бровк деерк зовкиннь ца бултулсн көк нүдән буулһад, нан тал хәләчкәд, дәкәд хәрү нүднәннь цецкәг зовкдан бултулҗ оркв.

— Би, тегәд, күн биший?— болҗ комендантын өмнәс, бийән басснд һацад, сөрсәҗ сурҗанав.

Бровк эн үгмүдәс толһа деернь киитн ус асхсн мет һалзурв. Көндәҗәсн көлмүдәрн шал числҗ босад, тарһн цогцарн ширән цаадкиг дүүргәд, бөдүн һарарн ширә цокад хәәкрв:

— Пошел вон!

Терүнә орклсн оркллһнас би, йораларнь цоксн шилин бөглә кевтә, үүднәс хагдҗ һарув.

Нааран ирхләрн, өңгәҗ йовсн уга биләв. Йосни төлә урдаснь келәд медүлчкхәр седләв. Эврән деегшән, дотр-дундын керг-үүлин сәәдт (министрт) бичх бат шиидвр авчклав. Тиигҗ Ермотик сүв-селвг өглә.

Козулькин дорд үзгт зөвәр ууҗмд бәәсн шар харһас, цаһан хусмс тал һарув. Ирхлә, Зандан цогциг нег күн ик оньгта, тохнята кевәр деерк шавринь ясад, цецгүдәс гүрсн титмсәр эргүләд кеерүлчкҗ. Наһцх Дорҗ тиигҗ кеерүлсн болхий? Медәтә күүнд тиим серл орхий? Серл орвчн, иим сәәхнәр, тохнятаһар титмс гүрҗ чадхий? Кен эн цецгүд тәвсн болхв?

"Нанла әдл Зандад дурта күн бас бәәсн болҗана,— гисн һаслңта ухан орҗана.— Кен болхв? Эн күн — цецгүд тәвҗ, би — уга. Эн күн нанас ухата, седвәртә бәәдлтә". Тиим тоолврас нанд өвдкүртә болв.

Козулькин хаҗуһар һооҗдг нәрхн һолын көвәһүр орад, тендәс цецгүд цуглулад, титм гүрхәр седүв. Цуглулсн цецгүдәсн титм гүрүв, зугар тер күүнлә әдл тохнята, соньн сәәхнәр гүрҗ чадсн угав. Титмән авч ирәд, урднь бәәсн титмсин өөр тәвв.

"Кен иим сәәхн титм тәвсн болхв?" — гисн сурвр нанд амр-зая өгчәхш.

Мария Ульянован нертә ортг (артель) тал ирәд, тер ортгин ахлач, буурл үстә эмгнәс үкәрт оршасн цогц деер хаша кех мод сурув. Эмгн бичүлҗ өгв. Теднә урчудас сүк, алх, хадас сурҗ авад, хотна захд бәәсн герин эзнәс күрз, чичүр авад, хәрү Зандан цогц тал ирүв. Бичүлҗ авсн нәрхн моддыг нурһндан үүрәд, кесг дәкҗ зөөвв.

Цогцин дөрвн өнцгт нүк гүүнәр малтад, дөрвн бөдүн бахн булад, эргүләд хаша кеһәд оркув.

Күрз, сүк, алх, чичүр хамгиг күргәд өгчкәд, наһцх Дорҗин тал ирүв.

— Җигтә юмн, шидрәс авн Зандан цогц деер нег күн медмҗән угаһар цецгүд тәвчкәд бәәнә. Бадм, чи ирәд тәвәд бәәдг болвзач?— гиҗ Дорҗ нанас сурв.

"Уга" — гиһәд толһаһан зәәлхләм, күүкнә наһцх улм алң болв. Таньдго тер күүнә әрүн йовдл мини седклд ханлт үүдәв. Тер күүг кенинь, юн күүһинь медсн болхла — көлднь мөргх биләв.

Наһцх Дорҗла ю-бис күүндәд, цә ууҗ авчкад, теднәһәс һарад, авһ ахин талан ирүв.

— Үлмҗин Тарха Кеедә көгшәг Чернореченск тал һарһҗ авхар көөлдҗәнә гиҗ,— Ик Бааҗад цәәлһүв.

— Хамтрлңгин ахлач чик шиидвр авч. Кемр чини келсәр, Кеедә төмр хаалһин көмргт (складт) харушгар орхла, өвгн эмгн хойр теҗәлтә амрх билә,— болҗ Ик Бааҗа Тархан шиидвриг таасв. Үлмҗин Тархаг әмтн ода күртл "хамтрлңгин ахлач" гиҗ нерәднә, тедү дүңгә олн дунд тер тоомсрта билә.— Зуг адһҗ өгх кергтә. Йосн улм чаңһрх зәңгтә.

Сурһульд йовнав гихлә, авһ ахм таассн уга, намаг шоодв:

— Тер экән, хойр дүүһән яахар седҗәнәч?

— Мини кедлҗәсн һазрт баавиг ус халулдг герт көдлмшт авад, йилһлго төмр хаалһин карточк өгх болҗана, гиҗ би цәәлһүв.

— Сурһуль даснав гиһәд, орс болад әрлдг болвзач,— болҗ Ик Бааҗа эрс келчкәд, уха туңһаҗаһад зөвшәрв: — Эн цагт — сурһуль-медрләс даву зөөр уга. Зуг номд йовхин төлә зөвшәл авна гидгнь күчрл юмн болхмн.

Ик Бааҗан келсн нанд ик үүмә татв. Маниг тиигәдчн чаңһар бәрнә, кемр йосн улм чаңһрхла, цааранднь яһҗ бәәхмб? Дән төгсәд, Һурвн җил давб, Саврла әдл фронтур "орһад", фашистнрлә сүл өдр күртл ноолдсн зөргтә хальмгуд шиңкән цергәс бууһад, геедрсн өрк-бүлән хәәҗ йовцхана. Молотовск областьд Половинк гидг өртңгин өөр электростанц тосхҗах, урднь фронтд баатр йовдл үзүлсн хальмг салдсмуд бас Сиврин өнр-өргн һазрар тарсн, геедрсн, салсн өрк-бүлән, элгн-садан олад ирлдҗәнә. Хальмгудыг фронтас дән төгсхәс күсдундур җил шаху өмн ардаран дуудад, хамгин күнд көдлмш келгәд, даҗрсн бийнь, мана келн-әмтнд Делгә Эрднь, Манҗин Лиҗ, Санҗирә Николай, Басана Баатр, Хөөчин Бембә, Городовиков Басан гидг Хүүвин Холван Баатр нер зүүсн, туурсн үрд бәәнә гинә. Городовиков Басан Германя һазрин меҗәг Дорд Пруссьт эврәннь дивизәрн түрүн һатлҗ гинә.

Тегәдчн ода манахс дунд, хальмгудыг хәрү теегүрнь йовулад, таңһчинь шинәс һартнь өгхәр бәәдгчн гисн зәңг дару-дарунь һарна. Зәрмснь һазр-усн талан нүүх болад, хаврт боднцг тәрл уга хоосн үлднә. Үлмҗин Тарха, альдас соңссинь кен меднә, Городовиков Сталинд одад, хальмгудыг Сиврәс хураһад, Хальмг теегтнь бәәлһтн гиҗ төр тәвсн, алдр көтләч (вождь) тер Геройин үг соңсад, Хальмг таңһчиг хәрү босхх болҗ зөвән өгч гинә. Тиигхлә, маниг бәрлһн улм чаңһрх учр уга, удлго нам гиигрх зөвтә. Ик Бааҗа эндүрҗәнә, хар саната күн авһ ахдм хаҗһр зәңг күргҗ... Уга, эрк биш сурһуль дасх кергтә.

Боован Анга, Нәәмнә Арта, Бадан Дөнәкә эднәс талдан нанд бас өөрхн һурвн үр бәәнә: Валя Баранова — дегтрин саңд көдлнә, тер Клавала әдл умшх тоот кергтә дегтрмүд өгнә, эврәннь дегтрин саңд уга болхла, Козулькас эс гиҗ Красноярскас авхулна. Дәәнә өмн барас һарсн "В боях и походах" гидг нертә Ока Иванович Городовиковин, хальмг инрлин бичсн дегтр умшчкад, цань угаһар омгшад, тер дегтриг хальмг болһнд өгәд умшулнав. Үлмҗин Тарха, Тархан эмгн Цаһан, мана баав эднд эврән соңсхад умшҗ өгнәв, экдән утхинь хальмгар цәәлһнәв.

Би Ока Городовиковиг нүдәрн эс үзсн болвчн, терүнә зургнь тер дегтртнь уга бийнь, терүнә дүриг чееҗәр зурад, арнзл мөр унад, ээмдән занч көдрсн, һартан чашкан хүрүлсн, цаһачудын ардас дәврәд дәәллдҗ йовхар үзүлнәв. Цаһачудын офицериг чавчад хойр әңг кесәр, цаһачудын инрлин толһаг чавчад өсргсәр, цаһачудын әәрмиг хөд кевтә хавсрад баглчкад, тал дунднь орад, чашкарн тедниг кудҗ йовхар үзүлнәв.

Валя Красноярск орхларн, тендәс "Очерки истории калмыцкого народа за время его пребывания в пределах России" гидг багштн Н. Пальмовин бичсн, 1922 җил Әәдрхнд һарсн дегтр авч ирв. Дегтр кецәрн нимгн, бичкн болхас биш, утхарн өнр-өргн, мана келн-әмтнә тууҗиг хол арвн доладгч зун җилин эклцәс авн, 1892 җил күртл үзүлҗәнә. Орс муҗгудыг эзнә мухлаһас 1861 җил сулдхсн болхла, хальмгин харчуд нойдын даҗрлһнас шиңкән тәвн тавн җил хооран гетлсн бәәҗ. Валян келәр болхла, хальмгудын тускар бичгдсн дегтрмүдиг дегтрин саңс болһнд бултулҗ оркҗ, негчн күүнд умшх зөв өгдгочн. Валян өөрхн таньдг күүкнь тенд кизәрин (краевой) дегтрин саңд көдлдг чигн, терүнәс мини төлә шишлң сурҗ авч.

Эн дегтриг умшхла, маниг нүүлһәд авч аашхд зуур хаалһд Кеедә көгшән, Зандан наһцх Дорҗин келсн тоот мел чик, үнн болҗ һарв. Зуг Җава баатрин туск домг уга. Би ода хальмг келн-әмтнәннь тууҗиг медәтнрин келсәр биш, барлгдсн дегтрәс тодрхаһар меднәв. Тиигхд, 1771 җилд, хальмгудт ик аюл учрҗ гисн төрүц үнн бәәҗ. Тер нүүдлд "погибло громадное количество людей и скота" гиҗ багштн Пальмов бичҗәнә. Ода кедү әмтн энд, Сиврт, үксн болх? Кедү мал тенд, Хальмгт, һарутсн болх?

Валя Баранова дарунь нанд бас нег соньн дегтр авч ирв. Тер дегтриг Аюка хаана җитх, Дондг-Омб хаана җич Алексей Дондуков-Корсаков бичҗ. Алексейин ах, генерал Дондуков-Корсаков Александр Михайлович болгармудыг цаһан махлата түргин үлмәһәс сулдхлһнд орлцад, икл баатр йовдл үзүлсн сәнҗ; тегәд ода Болгарин хотл София балһснд терүнә нертә уульнц болн бульвар бәәнә гинә. Тер Государственн Хүүвин гешүн бәәҗ. Кавказск дәәнә округин цергин командлгч, Кавказд бәәх олн келн-әмтнә ах толһач бәәҗ. Тер учрар чигн Алексей Дондуковин бичсн дегтр давсн зун җилд Тифлис балһснд барлгдҗ һарсн бәәдлтә.

"Нелегко дался калмыкам их переход в Китай,— гиҗ Дондуков бичҗәнә. В виду крайне бедственного положения калмыков, китайское правительство на первых порах поддерживало их выдачею хлеба и денег, а потом, разбив их по сотням, определило каждой сотне место для жительства в городах или в полях, для приучения их к земледелию, для чего к каждой сотне было приставлено по семи китайских надзирателей. Таким образом, несчастные калмыки, испокони ведущие жизнь кочевую, должны были обратиться к занятию, им вовсе не свойственному".

Маниг бас тер хальмгудла әдл баг-багар салһад, өрк-бүлмүдәр хуваһад, бүкл Сиврин аһуһар тархаһад бүүрлүлв, маниг бас, теднлә әдл шишлң комендантмуд хәрүлҗ харна. Мана таңһч мал өскдг билә, энд авч ирәд, хальмгудыг тәрә тәрлһнә болн мод көрәдлһнә көдлмшт зарна.

"Выгадали от перехода в Китай только наместник и главные владельцы, которые поехали к богдыхану и выхлопотали себе большое денежное содержание", гиҗ Дондуков цааранднь бичҗәнә. Хальмг таңһчин һардачнр болн зәрм сурһульта тоотнь маниг, харчудыг, киитн Сиврт хайчкад, бийснь дулан һазр-ус хәәһәд, Киргизь, Хасгин нутг тал нүүҗ гинә. Түрү-зүдүлә харһсн келн-әмтән үлдәчкәд, эврәннь сә хәәһәд, әрлсн тедниг, мана сәәчүдиг, кениһән гиҗ тоолхв? Тедн Увш хаанас, терүнә өөрхн сөөвңгүдәс юуһарн деер? Кемр келн-әмтнә толһата, ухата, сурһульта тоотнь маниг хайчкад, эврәннь арһан хәәсн болхла, бидн, тегәд, кенд кергтәв?

"Дабы дать полное понятие о том, какое великое бедствие составил для калмыков их переход в Китай, мы приведем почерпнутые из официальных источников данные,— гиҗ Дондуков бичәд, иим ашлвр кеҗәнә:

Прибыло в Россию калмыков кибиток

В 1630 г. с Хо-Орлюком (торгоуты) 50.000

С 1667 г. по 1723 г. (хошоуты и дербеты) примерно 20.000

В 1755 г. с вдовою Бите (хойты) примерно 15.000

В 1758 г. с Джеитом (хойты) 800

В 1759 г. из Зюнгарии (торгоуты) 10.000

Итого кибиток 95.800

ПРИМЕЧАНИЕ. Под словом кибитка у всех кочевых народов, как-то: калмыков, киргизов, туркмен, разумеется не войлочная палатка, а семья, так что каждая семья имеет у себя не одну, а несколько палаток или войлочных кибиток, в каждой же семье, называемой кибиткою, обыкновенно считают по 5 человек мужского пола. Таким образом, можно считать, что в Россию перешло калмыков около 479. 000 душ мужского пола...

Дондуков цааранднь бичҗәнә: "У русского правительства всего калмыцкого войска числилось 70.000 человек. Если считать, что от каждой кибитки, числом в 5 человек мужского пола, брался на войну 1 калмык, то выйдет, что всех калмыков мужского пола должно было быть 350.000 человек, что опять подходит к вышеприведенной нами цифре — 479.000 калмыков, хотя она оказывается менее, на более чем сотню тысяч людей (калмыцкие владельцы зная, что будут требовать войско по числу имеющихся кибиток, намеренно скрывали точный расчет своих кибиток, показав его в меньшем количестве).

Если считать, что в 1767 году всех калмыцких кибиток было 84.214, то, по сделанной 11 августа 1775 г. переписи оставшимся в России калмыкам, их оказалось 11.198.

Значит ушло в Китай 73.016 кибиток калмыков. Приблизительная верность этой цифры доказывается следующим.

Нурали-хан киргизский (тогда, как известно, киргизами называли казахов) преследовал калмыков, имея при себе две партии,— одну в 40.000 киргизов, другую в 20.000 киргизов и с этой силою он был дважды отражен калмыками, так что он писал к генерал-майору фон-Траубенбергу, (посланному с Сибирской линии с большим отрядом для прйостановления калмыков), что "его сил недостает, чтобы одолеть калмыков" (Дело 1771 г. № 18).

С другой стороны мы видим, что отступавшие к Китаю калмыки шли четырьмя отрядами; в заднем отряде находился сам наместник с 20.000 войска, следовательно, в остальных трех отрядах было приблизительно столько же, а потому все войско калмыков могло быть от 70.000 до 80.000 человек, следовательно, едва ли будет ошибочно считать, что всех калмыков ушло в Китай кибиток 73.016 (Дело 1771 г. №№ 397 и 406).

Итак мы знаем, что из России в Китай ушло калмыков, кибиток 73.016. Но мы также знаем (Дело 1772 г. № 12), что в китайские владения калмыки вступили в составе кибиток не более 15.000. Значит в пути погибло 58.016 калмыцких кибиток, что составит (считая на каждую кибитку по 5 человек мужского пола) 0.080 человек одного мужского пола.

Такая громадная цифра убыли людей не должна удивлять, если вспомнить все бедствия, которые претерпели калмыки во время их долгого странствия. Скот и люди умирали в большом количестве от трудных переходов, от болезней, от недостатка корма и воды, от суровой погоды, а как люди и скот испили соленой воды в озере Балхаш, то те и другие умирали не сотнями, а тысячами. Сколько калмыков пало в сражениях с киргизами, сколько их попалось в плен к тем же киргизам, этого, конечно, считать нельзя. Несчастные калмыки дошли под конец до такого бедственного положения, что они своих жен и детей продавали и выменивали киргизам за небольшое количество зерна, чтобы только не умереть с голоду (Дело 1772 г. № 12).

Так, в 1771 году в течение семи месяцев погибло в степях Средней Азии одна четверть миллиона людей. Это был какой-то суд Божий над народом калмыцким. С этого времени он в Азии совершенно исчез, а в России, на берегах Волги, небольшой остаток калмыцкого народа медленно вымирает".

Алдр Октябрь хальмгудыг үкләс гетлгв. Ока Городовиков, Харти Кануков, Василий Хомутников, Арлтан Ангуляев болн талдан чигн хальмгин үрд орсмудла болн Әрәсәд түшсн наадк олн келн-әмтнлә хамдан сулдхврин төлә босад, Хүүвин йос тогтаһад, гражданск дәәнә цагла тер йосан харсад, батлсна тускар би урднь селәнә хүүвин (с/с) ахлач йовсн Мәчиһә Дорҗас тодрхаһар медҗ авлав. Хальмг мөртә цергин тускар кедү ду һарһсн бәәнә! "Хальмг мөртә цергчнрин дун", "Негдгч мөртә цергин дун", "Негдгч мөртә цергин баһчудын дун", "Хальмг баһчудын дәәни дун", "Арнзл күлгүдән тохий", "Оһтр бор мөрн", "Эңкр улан ахнр", "Өндр улан туг", "Улан туг". Цуг дуудын нерд дегд олн. Эн дуудыг мана аавнр, эцкнр мөрнә эмәл деер үүдәсн мөн, үкәд чилҗәсн хальмгудыг һарһсн эклә әдл килмҗән өгәд, харсҗ авсн хүвсхүлин (революцин) һал дотр төрсмн.

Тернь тер! Не, тиигхлә, маниг нааран эн киитн болн догшн Сивр тал юңгад тууҗ авч ирәд, күмн экәршго түрүд, зовлңгд хайв? Маниг эңкр эцк, алдр Сталин эс харсҗ авна? Кемр 1771 җил сайин дөрвнә кесн нег хүв хальмгуд үксн болхла, ода кедү хальмгуд әмнәсн хөөһсн, орн-нутган харсад, олн келн-әмтән харсад, Сивр тал туугдсн маниг харсад, фронтд дәәллдсн хальмгин үрдәс кедүнь әмән диилврин төлә өгсн? Тер Молотовск областьд тосхгдҗах Широковск ГЭС-д чинән-чимгән, чидл-күчән гееһәд, күнд көдлмшәс, өлнәс көлтә кедү хальмгуд әмнәсн хаһцсн? Наркан Хоңһр Борҗин Очр хойр тендәс негнь арсн-ясн, наадкнь өрәсн көлтә ирв, нүдәрн үзсн тоотан келҗ өглә, тер тууҗинь соңссн күүнә зүркн ишкрнә. Иҗл һолын көвәһәс Енисей күртл арвн һурвн хонгин туршарт маниг нүүлһҗ авч ирхд кедү көгшдүд болн бичкдүд, гергд болн күүкд, баахн көвүд болн дәәнәс шавта ирсн залус зуур үкв, темдг уга күүнә һазрт цогцснь үлдв?

Түрүн тавн җилмүдт тосхсн Туркестан-Сибирск төмр хаалһар маниг авч ирв. Медәтә, баһ наста хасг күүкд улсас биш, мадн дундас басчн кедү әмтн тер хасгин һазрт үкәд үлдхнь темдг уга билә! Хасг гергд целвг болһад, буһштан үс кеҗ авад, нам эврәннь көвүд, күүкдәсн идх-уухинь хасад, түрҗ-зүдҗ йовх хальмгуд туугдҗ йовна гисиг соңсад, төмр хаалһин өртңгүр ирәд, тер хот-хоолан манд һар залһҗ өглә. Актюбинскас авн экләд, Семипалатинск күртл, һал тергн зогссн өртң болһнд тедн, мана хасг эгчнр, экнр, ээҗнр бәәсн хотан хальмгудла хувацла.

Дәәнд һурвн көвүһән йовулсн Җолда ээҗәс насарн дү болвчн, зөвәр дуг гисн наста Борлдан, Ар-һуйин эмгд, Шохин Болхан көвүн Хурвч, Баташин Нәдвдә гергн Девәлән күүкн Нәәмн эдн мини нүднд, зуур хаалһд йовад өңгрв. Красный Яр хотнд ирснә хөөн Борлда Ар-һуй хойр харһнҗ үкв. Наркан Хоңһрин уул гергн Коташ һунта көвүһән үүдәр һазаран һарһҗ шивәд, нуһрсинь таслҗ алчкад, бийнь зулад, ө-шуһу мод орад, тенд күзүһән боорлад, дүүҗлгдәд үксиг наснаннь туршарт төрүц мартшгов.

Мана хальмгуд кедү күңкл болн зөргтә, билгтә болн күч-көлсч үрдәсн хаһцв? Терүг кен нанд цәәлһҗ өгхмб?

Тенд, урднь мана бәәсн Иҗл Тең хоорндк эң зах уга хальмг теегт, кедү сай мал хәләмҗ уга үлдәд, кедү мөрн болн үкр, хөн болн темән һаруд һарсн? Кесг зун җилмүдин туршарт мана өвкнрин өсксн, тохминь ясрулсн, зер-цоохр мах өгдг үкрмүд, сүүлдк өөкән эс дааҗ чадхлань, модн тулг кеһәд, дөң болдг шодң хөд, кецәрн баһ болвчн һазр хол гиҗ даңддг уга севгр нооста мөрд, кесг хонгтан усн уга бийнь цаңһҗ үкдг уга, "теегин керм" гисн нер зүүсн темәд тохм тасрл угаһар, бүрн-бүтн үлдхмн болхви?

Тоолвр, тоолвр, тоолвр... Эн тоот тоолврас толһа хавдсн болҗ медгднә, әмд бәәх дурн күрхш. Баав, Альмн, Инҗә эднәс биш... Кемр тедн уга болсн болхла, Зандаһан гееснә хөөн... Дигтә иим күнд тоолврта бәәсн саамлам Валя Баранова нанд "Как закалялась сталь", "Овод", "Мартин Иден" гидг романмуд өгв.

Эн һурвн дегтрин һол героймуд — Павк Корчагин, Артур-Овод, Мартин Иден нанд чидл урһав, урмд өгв, герлтә күсл зүүлһв, эрк биш медрл авх төр өмнм тәвүлв.

Коля Соломанин нанла әдл эцк уга, арвн дөрвтәһәсн авн хаалһин (путевой) яслһна-механическ үүлдлңд эклҗ көдләд, ода слесарь-инструментальщик эрдмтә, эврәннь тасгт (цехд) нүүрт йовна. Эцкнь манахна һазрт, Сталинград балһсна өөр күнд шав авад, дөчн хойрдгч җил август сарла дәәнә госпитальд өңгрҗ. Нанд дү күүкн, дү көвүн хойр бәәхлә, Колян күзүн деер тавн дүүнр үлдҗ, хамгин отхн дү күүкнь эцкән өңгрхд шиңкән негхн сарта бәәҗ. Тер бийнь Коля зовлңгд үрүдлго, түрүд даргдлго, тер олн дүүнрән асрҗана. Экнь, тетя Дуся, мана баавла әдл сурһуль уга, ташр деернь даңгин гемтнә, юңгад гихлә, зурһан үрән асрхин төлә өөд өндәлго көдлнә, һазр малтна, боднцг суулһна, өвс хадна, үкрән тер күүкдләһән әдл арднь орҗ хәләнә — ода деерән үкрин үснәс болн боднцгас ах хот уга.

Орс әмтнә заң-бәәриг өөрхн медх дутм, би улм-улм өврмҗ кенәв: йир буйнч болн түрү-зүдү улст сүзгән өгнә. Коля ман хойриг теднәд ирхлә, тетя Дуся олн күүкд-көвүдиннь хотас нанд хувацна, тернь нанд ичртә-һутрта болна. Терүнәс көлтә теднә тал эс одхла, Коля цухл аңхрна. Мана баав Коляг манад ирхлә, тетя Дусяла әдл бас бәәсн хотарн мини үүриг тоона. Нег цагт Клава бидн хойр экнрән хоорнднь таньлдуллавидн, тер мет ода баав тетя Дуся хойриг таньлдулх кергтә.

Мини эк хальмг цәәг йир тохнятаһар чанна. Тегәд тетя Дуся баавин агч ааһд кеҗ өгсн цәәг экләд уучкад, алң болҗ сурв:

— Энчн будан болвза?

— Толмач уга, гиһәд, баав өмнәснь инәв.

Намаг орчулҗ өгхлә, экм урдклаһан әдл чирәнь инәдәр герлтәд, өргмҗтәһәр келв:

— Җомба.

Коля урднь хальмг цә ууһад, эн хот ямаранинь меддг учрар, бидн хойр тетя Дусяд җомбан тускиг тохнятаһар цәәлһҗ өгвидн.

— Мана теегт зуна цагт дегд халун болна. Җомба — тер халунас күүг харсна, ундынь хәрүлнә, цаңһлһнас гетлгнә,— гиҗ би келҗәнәв.Үвлин шүрүн салькта, киитн цагт җомба бас тусан хальдана, цогциг халулна, өлг болна.

— Җигтә юмн, келн-әмтн бәәсн-бәәсн һазртан ирлцдг хот-хол, хувц-хунр ухалҗ һарһна, болҗ тетя Дуся ашлвр кенә. — Нанд эн цә таасгдҗана: буданла әдл өткн, нигт, шимтә.

Намаг сурһульд йовнав гихлә, Коля мини шиидвриг таасхш, Ик Бааҗала әдл хөрнә:

Чамаг йовҗ одхла, эдничн кен асрхмб?

— Михаил Александрович баавиг көдлмшт авхар бәәнә. Ода дән төгсәд, әмтн төвкнсн, күн харһнҗ үкшго,гиҗ би зөв-учран цәәлһнәв.— Күн болһн — эврә хаалһта. Чи нертә слесарь болад, зургчн Күндллһнә самбрт өлгәтә бәәнә. Нанд йоста зурач болхин төлә терүнә эрдминь дасх кергтә.

Миша Трофимов — оютн. Тер Иркутск балһснд ик сурһульд, йосчин (юридическ) салврт (факультетд) дасчана. Миша намаг күрәлңд (институтд) ор гинә. Долан класс төгсәсн күүг зуг техникумд авдмн гиҗ, мини медрлин кирцә соңсчкад цәәлһнә. Техникумд орхин төлә нанд шишлң комендатурин зөвшәл кергтә гихлә, Миша уурлна:

—Чи хүүвин (советск) иргн (гражданин) мөнч. Хүүвин күн сурһуль дасх, көдлмш кех зөвтә гиҗ, мана Һол Хуульд (Конституцд) бичәтә бәәнә. Чамд кенәсчн зөвшәл керго, кемр эврәнчн дурн бәәхлә — хамаран болвчн йовад сурһуль дасч чадҗанач!

Бийдән уга зовлңгиг күн медхш гидг — үнн. Трофимов мини келснә утхинь оньһҗ чадҗахш.

— Би шишлң тоод бәәх күмб.

— Хулха-худл келчи? Урвач йовдл һарһлчи?

— Уга. Нанд нам чамла әдл паспорт уга. Нанд зуг иим цаасн бәәнә. — Би хавтхан уудлад, цаасан һарһҗ өгүв. Миша цаасиг авад, соңсхад умшв:

— "Справка для явки на регистрацию. Дана Басангову Бадме Болдыевичу, 1928 года рождения, в том, что он состоит на особом учете в Козульском РО МВД Красноярского края без права выезда за пределы поселка Чернореченска Козульского района Красноярского края.

Обязан ежемесячной явкой на регистрацию в спецкомендатуру Козульского РО МВД. При отсутствии отметки о явке на регистрацию справка не действительна.

Начальник РО МВД лейтенант Бровко".

Миша эн цаасиг умшчкад, җигшүрнь күрсн кевтә бирчиһәд, серглң чирәнь маңсиҗ одв. Үүрм түрүләд ишкрчкәд, цаасим хәрү мини һартм атхулад, халунар келв:

— Берийд бичг бичхмн. Тер, хәләҗә, чини әрүн күсл медхләрн, эрк биш зург зурдг эрдм дасдг һазрур йовх зөвшәл өгх.

Берийәс түрүләд баавас зөвшәл авх кергтә. Баав урднь намаг сурһуль даснав гихлә, келлә: “Эцкчн чамд медрл өгх күслтә билә. Би тер герәсднь харш болҗ чадшгов", — гиҗ. Болв сүүлин цагин эргцд экинм ухань хүврәд, йовҗ сурһуль даснав гихлә, амндан ус балһсн кевтә, ә-чимән уга болҗ одна.

Баавла Миша бидн хойр күүндвидн. Трофимов келҗәнә:

— Мамаша, вот я учусь. Через год юристом буду. Прокурором или адвокатом. Нравится это вам?

Баав көвүнә келсиг соңсад, утхинь эс медсн учрар мел толһаһан гекәд, инәһәд бәәнә. Мишаг келдгән зогсхла, нанас сурв:

^— Ай, Бадмашк, өөркчн юн гиһәд бәәнә?

Сурһуль дасчанав гинә,— болҗ би баавд орчулҗ өгчәнәв.

— Түүнәс сән юмн бәәх билә,— гиҗ экм көвүнә келсиг таасна. Эн цагт мал-аһрусн кергго юмн бәәҗ. Тер мана таңһчин мал-гер ард үлдвшлмн. Сурһуль — әм дахна.

Би цәәлһҗәнәв:

— Миша келнә: ода нег җил болад бәәцәгч (прокурор) эс гиҗ харсач (адвокат) болхв гинә...

— О, пэрк, пуркурур гидгнь күчтә юмн эсий?— гиҗ экм сурна.

— Э, һартан ик йоста күн. Хулха-худл кесн тоотыг засглна.

— Адвакад гидгңь юмб?

— Буру һарһсн улсиг харсдг көдлмш.

— Пө, тернь буйнта көдлмш бәәҗ. Тиигхлә энүг адвакад бол ги,— гиһәд, экм инәнә.

Миша баавин инәд олзлад келнә:

Бадма, как и я, должен учиться. Большим человеком будет.

— Талмач уга,— гичкәд, баав Трофимовин келсиг орчуллһн угаһар медәд, шурс босад, гертәс һарад йовж, одв.

— Эк — эрт ора болвчн медх, зөвән өгх,— гиҗ Миша халунар келнә. Ода ирҗ нанд ца-наадкнь медгдҗәнә. Ик үүл — одак шишлң комендатурт бәәнә. Шуд Лаврентий Павловичд бичхмн.

Трофимов бичгинь бичнә, би зург зурнав. Эн тоотан негдүләд, ик дугтуд (конвертд) тәвәд, Москва тал Берийин нернд йовулвидн. Һурвн долан хонгт хәрү күләһәд, эс ирхлә, дәкнәс бичвидн. Бидн тер бичгүдән почтд өгәд, йовулсн герч цаас авнавидн. Тер бийнь мана бичгүд, салькнд киискәд тәвсн хамхул кевтә, геедрҗ одна. "һундл уга — һурв бичхмн",— гиҗ Миша күчлҗ өгнә. Тер нег эклсн төрән зуурм үлдәхш, җидхднь күргнә. Һурвдгч бичгмдн бас күшл идчксн мет илм-җилм одв. Трофимов нег дәкҗ хәәкрсн, байрлсн, көл-көдлсн манад орҗ ирв.

— Бадма, тадниг нааран нүүлһсиг үр Сталин меддго сәнҗ. Шуд алдр көтләчд (вождьд) бичг бичхмн! Сталин чамд сурһуль дасх зөв хәәрлсн деерән, тана хальмгудыг эндүрәд нааран авч ирсинь медәд, хәрү һазр-усн талтн йовулх!

— Чи альдас меднәч?

— Хәлә, эн дегтр хәлә. — Хар-күрң һадрта зузан дегтр үзүлчкәд, кергтә халхинь секәд, Миша чаңһар умшв: "Ежели мы на Украине совершим маленькую ошибку, это не будет так чувствительно для Востока... Стоит допустить маленькую ошибку в отношении маленькой области калмыков, которые связаны с Тибетом и Китаем, и это отзовется гораздо хуже на нашей работе, чем ошибка в отношении Украины".

— Энчн юн дегтрв?

— Сталинә "Сочинения", тавдгч боть, хойр зун далн нәәмдгч халх.

— Кезә барас һарч?

— Шидрхн, дөчн доладгч җил.

— Хәрнь алдр Сталин мана зовлңгин тускар медсн болхла, хальмгудыг эн киитн Сиврт бәршго билә, болҗ би теңкән угаһар байрлҗанав.— Миша, кемр Сталин тиигҗ келсн болхла, түрүләд хальмгудын түрү бәәдл җирһлин тускар бичәд, маниг хәрү Хальмг таңһчурмдн йовултн гиҗ некхмн...

— Уга, түрүләд чамаг сурһуль дасхд зөв өгхиг сурад хәләхм. Кемр чамд тиим зөв өгхлә, тер цагт тана келн-әмтнә тускар бичхмн,— гиҗ Трофимов ухата селвг өгчәнә. Зуг бичгиг почтд өгхмн биш, Владивосток — Москва һал-тергнә почтын чиңглгт (вагонд) хайхмн.

— Келсн үг — керчсн модн. Эцк Сталинд бичҗәх бичгән сәәнәр бичх кергтә, алдр көтләчд (вождьд) илгәҗәх зурган тохнятаһар зурх кергтә. Хәрнь Сталин медсн болхла, маниг иим ик гүрмлә харһулшго билә.

Талдан хар саната улс бәәсәр маниг тамин йоралд хайв, засглв. Миша бичгиг тавн өдр бичв, би зургудыг арвн хонгт зурув. Урдклаһан әдл ик дугтуд (конвертд) әрүнәр тәвәд, Владивосток — Москва һал-тергнә почтын чиңглгт (вагонд) кинәнәр дүрәд, йовулад орквидн.

Нег амрлһна өдр хойр банк шир авад, Козульк орув. Бровкд бәргдшгон төлә нарнла урлдҗ эрт ирнәв. Зандан цогц деерк хашаг ширдх санатав. Өртңд ирәд буухлам, эргнд негчн күн харгдхш. Шиңкән өр цәәһәд, дорд үзгт нарна толь шарңһутрҗ солңһтрад, шин өдр төрҗәнә.

Көк сарсхр бүчрмүдтә, һо иштә шар харһас, зүркнә бәәдлтә элҗр хамтхаста өндр хусм моддур өөрдәд ирхләм, Зандан цогцин хаҗуд хар хувцта нег күн цааран хәләһәд сууна. Мини зүркн бульглҗ цокв, өрчм байр, гейүр хамгар дүүрв. Одак күн — эн болҗана. Кен нааран цецгүд зөөһәд, Зандан цогциг харад-хәрүләд бәәснь — ода медгдх. Өөрдхләм, тер күн генткн нан тал эргв.

— Бадма,— гиһәд, терүнә нүднь ормав.

— Клава?!.

— Эн хашаг чи кевчи?— гиҗ күүкн нанас сурв.

— Цецгүд зөөһәд бәәсн чи болвзач?

О, орчлң, о, нуувч!.. Клава, Клава — мини үр, мини өшәтн, мини байр, мини һаслң. Тиигхд бийим басад, келн-әмтим дорацулад келсн үгмүдичн ода тәвҗ өгчәнәв: хордад келҗч.

Хашаг күрң өңгтә ширәр ширдҗ оркҗ.

— Кен иим бүтңкү ширәр ширдвә?

— Дядя, Дорджи, гиҗ күүкн хәрү өгв.

— Серглң өңгтә, цеңкр ширәр ширдх кергтә, — болад, би ширтә банкин ам секүв. Клава нанд нөкд болв. Селгәдәр көдләд, хашаг дарунь ширдҗ орквидн.

— Чи дару-дарунь нааран ирдвч? — гиҗ би күүкнәс сурув.

— Өдр болһн.

— Кесг дәкҗ нааран ирләв. Негчн харһсн угач. Юңгад?

— Би өрлә, көдлмшт одхинь өмн ирдв. Дәкәд өрүһәр цецгүд серглң, сәәхн болна.

— Ю хәәҗ нааран ирәд бәәнәч?— гиҗ күүкиг сөрҗ келүв.

— Ю хәәҗ?.. Чини иньг болсн хөөнь ^— мини иньг... Дәкәд чи эн күүкнә тускар нанд оньдин келдг биләч... Нам зәрмдән, нанд ямаран өвдкүртә болҗахиг медлго, халҗ одсн келмрчлә әдл зогслго келдг биләч. Би чамаг эн күүкнд ик дурта бәәсиг меднәв. Тегәд Зандаһас ирҗ би сүв-селвг сурдв: яһсн күүг тиим эңкрәр дурлдв гиҗ Занда нанд хәрү өгхш, болв түүнә санан-седклиг, түүнә келхәр бәәх хәрүг эн моддын бүчрмүд нанд шимлдҗ келнә, — гиҗ Клава хусм моддын бүчрмүд тал заав.— Би бас намаг тиигҗ дурлхиг эрҗәнәв...

Күүкнә эн үгмүд намаг икәр соньмсав. Әмд күн үксн күүнәс ирҗ сүв-селвг бас сурдв? Тиигтлән, әмд улс дунд сүв-селвгән күргх, дөң-нөкд болх күн уга болхий? Бәәнә, дала бәәнә. Зуг энүнд талдан учр бәәҗ. Терүг би кесг олн җил болад, хөөннь одҗ медүв. Зандан тускар мини келәд бәәсн тоот романтическ бәәдл-бәрцтә Клаван зүркнд, чеежд цань уга цевр, әрүн чинртә буудян эк үлдәһәд, тернь батар түңгләд, тер Зандаг бурхнд тоолҗасн бәәҗ. Нам нег зүүдән тернь чигн сән. Әмтнә зүркн, чееҗ, санан-седкл цевр, әрүн болх дутм, мана олн-әмтнә бәәдл-бәрц, ухан-седкл, сувсн мет туңһлң, итклтә, үнч болх зөвтә. Не, тегәд, би эврән чигн, Зандаг гееснәннь хөөн терүнә зургла күүндәд, сүв-селвг сурдго билив? Сурдг биләв, күүнддг биләв.

Шүтсн, итксн, дурта күүһән өңгрснәннь хөөн чигн иткх кергтә, терүнд шүтх кергтә, дурлх кергтә.

Гертм намаг ик байр күләҗәҗ. Сталинд бичсн бичгин хәрү ирҗ. СССР-ин Сәәдин (министрмүдин) Хүүвд (советд) бәәдг Билг-эрдмин керг-үүлин Зөвлл (комитет) иигҗ бичҗәнә:

"Сталинәр дамҗулад бичсн бичгитн авад, бидн Танд хәрүһинь өгчәнәвидн.

Танд өөрхн бәәх урлгин (художественн) училищмүд Свердловск болн Иркутск балһсдт бәәнә. Хайгудынь илгәҗәнәвидн.

Болв бидн, зурсн зургудытн хәләчкәд, Танд бийдтн иим селвг өгчәнәвидн: Московск Ах урлгин-техническ училищд ортн".

Москва! Ах урлгин-техническ училищ! О теңгр, һазр минь! Би Москвад одхмн болхий? Москва!!! Тенд сурһуль дасна гидг — ямр ик хөв, ямр ик кишг!

Ода үр Сталинд мана хальмгудыг һазр-усн талнь хәрүлтн гиҗ бичҗ болҗана. Миша мини эн үгмүд соңсад, гүүнәр саналдад, илднь цәәлһв:

— Медҗәнчи, Бадм, Сталинд бичсн бичг бийднь күрдго сәнҗ. Хәләһич, эн бичгт Сталин биш, СССР-ин Сәәдин (министрмүдин) Хүүвд бәәдг Билг-эрдмин керг-үүлин Зөвлл (комитет) хәрү өгчәнә. Тана келн-әмтнә тускар бичх бичгиг невчк күләҗәһәд, хәләҗәһәд бичхмн,— Трофимов иигҗ келчкәд, дәкнәс гүүнәр саналдв. Тер нег нуувч медсн бәәдлтә, нанд келхәр бәәхш — тернь иләр медгдҗәнә. Күләх кергтә. Мини хамгин өөрхн үүрм тиигҗ келсн хөөнь, нег угаһар келҗәхш.

Зурсн зургудасн Миша Трофимовта хоюрн сән-сәәнәснь шүүҗ авад, тиигән, училищ тал йовулад орквидн. Сурһуль эклх долан хонг үлдсн цаг билә. Миша келҗәнә:

Оратув гиҗ бичә сан. Кемр чини зурсн зургуд таасгдхла, теднчн йилһл уга дуудҗ авдмн.

— Амнчн тоста болтха.

Миша Трофимов Иркутск орад сурһульдан йовҗ одв. Зуурасн бичг бичҗ. Терүгинь тииг, энүгинь ииг. Тиим хәрү ирхлә, "одак һазрт" иигҗ күүнд, кемр иим хәрү ирхлә, тиигҗ күүнд гиһәд, дөрвн халхиг дүүргәд, сүв-селвгүд өгчәнә.

Удсн уга, училищәс хәрү күрч ирв. Миша, нүр үздгт хәләснлә әдл, үн келсн бәәҗ. “Сурһуль эклчксн болвчн, Тана зурсн зургудас иштәһәр, бидн Таниг шүүвр угаһар училищд орулҗ авх шиидвр һарһвидн. Арһта болхла, шулуһар ирҗ үзтн",— гиҗ тендәс ирсн дуудвр цаһан цааснд хар үзгүдәр машинкд барлсн бичәтә.

Байрлсн байрас мини көл һазрт күрчәх угань медгдхш. Җивр урһсн мет нисәд бәәнәв. Михаил Александрович Ермотик хойр тер бичгиг умшчкад, намаг һарим атхҗ йөрәв.

Өртңгин ахлач келҗәнә:

— Өрк-бүличн дөңнхин төлә бидн, урднь үгцсн кевтән, экичн ус халулдг һазрт орулҗ авнавидн. Маңһдуртан көдлмшт һартха.

Экм зөвәрт буцлһ татв, ууляд чигн авб. Аш сүүлднь нульмсан арчад, урдк кевтән чирәнь чилгрләд, ээлтәһәр, цань уга ээлтәһәр (тиигҗ зуг һанцх эк күн келҗ чадна) келв:

— Ода яахв, Бадмашк. Йовсн хаалһ деерчнь сар-нарн мандлтха.

Өрүнднь экм көдлмшт һарв, би СССР-ин Сәәдин Хүүвд бәәдг Билг-эрдмин Зөвлләс ирсн бичг болн Московск Ах урлгин-техническ училищәс ирсн дуудвр авад, Козулькд ирүв. Ода иим хойр күчтә цааста йовх нанла эн саамд Бровк чикәр, күн кевтәһәр күүндх гисн ик ицлтә йовнав.

Намаг орад ирхлә, лейтенант мел тер кевтән, тиигхд намаг ирснлә әдләр нүдән галылһчксн, көк цецкәһинь зовкдан бултулчксн, герин өрк хәләһәд сууна. Бәәдлнь, намаг орҗ аашсиг терзәр үзҗ кевтә. Урдклаһан әдл мини мендд хәрү өгсн уга.

Ик омгтаһар хойр цаасан түүнә ширә деер делгәд, альхарн иләд, нуһласинь тинилһәд, тәвәд оркув. Мини тәвсн цаасиг эс үзсн, намаг орҗ ирсиг эс медсн бәәдлтәһәр зөвәрт сууҗаһад, Бровк генткн өмнән бәәсн цаасиг шүүрч авад умшв.

Түрүн цаасинь умшчкад, Бровк һалзурҗ одв. Тер урдклаһан әдл ширә цокад, ширән цаадкиг тарһн цогцарн дүүргәд, алцаһад зогсв.

— Чи нам цань давад, алдр көтләч (вождь) Сталинд бас бичсмч, а?!. Чамд тиим йос кен өглә, а?.. Тер Берийд бичсн һурвн бичгчн мини хавцнд (папкд), мини сейфд дүрәтә бәәнә. Кевтҗ бәг. Бидн чамла тер бичгүдин тускар шишлң күүндхвидн... Медҗәнчи?.. Нанд ода деерән көдлмш ик болад, һарм күрч өглго бәәнә... Һарм күрсн хөөн би чини күзүнәсчн базһад авхв... Медҗәнчи, андн!..

— Би яһад андн болҗахмб? — гиһәд, китрм оралдад одв.

— Ду таср!— Бровк дегд ууртан бүтхләрн, шал девсәд авб. Чаңһар хәәкрлһнәс көлтә бахлурнь, дуулҗах меклән бахлур кевтә, күвкәһәд һарч ирв. — Ду таср гинәв! Мини өмнәс негчн үг бичә кел, медҗәнчи?! Мини сурвр уга бичә ам аңһа, медҗәнчи?! Ода, ода чи, андн, келҗ ас: манд ирл уга, юңгад Лаврентий Павловичд бичвч, а?! Келҗ ас!

— Би тан тал ирләв, та намаг көөһәд һарһчклат...

— Тиигхлә кизәр (край) тал юңгад эс бичвч?

— Тенд мини таньдг күн уга, — болҗ би тогтунар хәрү өгчәнәв.

— Лаврентий Павловичиг чи, тегәд, таньдвчи?

— Эврән эс харһсн болвчн, зургарнь таньнав. Тегәд бичләв...

— Ду таср!.. Сталинд бичх зөв кен чамд өглә?

— Би эврән бичләв. Берий нанд хәрү өгсн уга, тегәд Сталинд бичләв...

— Чи бичә ду һар гисиг меддг күмбч, аль угавч?— болад, Бровк нүдән үкҗәх үкринәр галылһәд, цәәлзәд одв.

— Ду эс һархла, танд яһҗ хәрү өгх биләв, — гиҗ би алң болув.

Бровк ширән ардас гүүһәд һарч ирәд, ахр көлмүдәрн алцаһад, намаг цокад унһахар бәәх мет һаран хүрүләд зогсв. Тер хәәкрҗәнә:

— Чи кенән меддвч?

— Меднәв. Хүүвин иргнв (гражданинв).

— Чи, чи...— Бровк келх үг хәәв,— Чи... деермчч.

— Үр лейтенант, та үгән болһаҗ келтн. Эс гиҗ таниг хазарлх хазар бас олдх,— гиһәд, би комендант тал өөрдәд, ширә деер бәәсн цаасдан авхар седүв.

Бровк мини седвәриг медәд, ахр көлмүдәрн көг ишксн мет һәрәдәд, тер цаасдыг нанас түрүләд шүүрәд авб. Авчкад, гер дотраһур алцң-алцң ишкәд, эргәд гүүв.

— Чи, андн, намаг әәлһхәр бәәнчи? Чи намаг засглхар бәәнчи?.. Чи кенлә күүндҗәхән медҗәнчи!.. Би минь ода акт кеһәд, чамаг бийим шааҗ алхар седвә гиһәд бичәд, орулад өгчкхлә, чи альд одҗ туһл хәрүлхән медҗәнчи, деермч, а?!

Би цааранднь тесҗ чадсн угав. Бровк тал дәврәд, цаасан булаҗ авад, эн харалта герәс зулҗ әрлхәр седҗәнәв. Намаг цаасан булаҗ авхар бәәхиг комендант медчкәд, сәәртән бәәсн нагаһан һарһҗ авад, нан тал зөрүләд хәәкрв:

— Бичә өөрд, бичә көндр! Көндрхләчн, хаһад көлврүлчкнәв!

Бровк нег һарарн нан тал нагаһан шовалһад, наадк һарарн ширә деерәс шүүрч авсн мини цаасдыг шүдәрн хазҗ шуулад, шал деер цацҗ хайв. Тер хәәртә, әрүн, сетрә цаасд дахад, мини күсл, мини ицл бас шу тусв, өңгәлт уга болв.

— Мә, чамд! Мә, сурһуль! Хәләһич үүг, ю ухалсинь?! Би чамд зурач болдгичн, медрл авхар седдгичн үзүлсв, деермч!

— Тер тасрхасинь болвчн өгтн,— гиһәд, би бийән хаҗ алхас сүрдлго, шал деер энд-тенд цаһаҗасн цаасна тасрхас шүүрәд, шал элкдҗ киисүв.

Комендант, хар шовун кевтә, нан тал һәрәдәд, шил күзүнәсм хавчҗ атхад, толһаһим өөдән кеһәд, чирәһим герин эрсүр түлкәд орклв:

— Урвач, умш өөрк әвртә цаасан! Умшад, сәәнәр таньлдад, тодлҗ авчкад, шишлң цааснд һаран тәвҗ өг!

Бровк мини күзүг сулдхад, нагаһан ширә деерән тәвәд, "чинртә" бәәрән эзләд, күвкәһәд суув.

Герин эрст "ТОГТАВР" гиҗ ик-ик үзгүдәр барлгдсн, үрглҗ өргн цаасн наалһата. Басмҗ, һундл хамгас усрхсн нүдндм тер цааснд бичәтә үгмүд сәәнәр үзгдҗ өгчәхш. Зуг "Тогтаврин" деер "Молотов" гисн таньдг нерн харгдв.

— Не, деермч, ода ямаран күүһән сәәнәр медҗ аввчи?— гиһәд, Бровк басмҗтаһар инәв.

"Тогтаврт" юн гиҗ барлатаг нульмсн һатцас умшҗ эс чаддг болвчн, Ик Бааҗан тиигхд келсн үгмүд тодлад, мана бәәдл-җирһлд экәршго харалта хүврлт һарчахиг тааһад медүв. Медәд, нанд сурһуль дасх күслм унтрад, тер Москваһас ирсн хойр цаасна тасрха булалдад амтан барсндан бийән гемшәһәд, үүдн тал йовув. Ардасм Бровк хәәкрв:

— Шишлң цааснд һар тәв гисиг күцәхәр бәәхшвчи?!.

Юн цаасн? — гиһәд, генткн серл орад, хәрү Бровкин ширә тал өөрдүв.

— Эн цаасн, — болад, комендант өмнән бәәсн барлата дөрвлҗн цаас өгв. — Чернореченскд ирәд, тадниг цугтаһитн хураһад, хург кеһәд, цәәлһҗ өгәд, тегәд һар тәвүлхәр бәәләв. Чи, шоһл, эврән хавхд торсн учрар, цугтаһаснь түрүләд чамар һаричн тәвүлҗ авнав. Ямаран чинртәд бийән тоолҗахиг бичә март.

Бровкин өгсн цаасиг авад, терүнә закврар соңсхад умшув:

"РАСПИСКА. Я, выселенец..."

Комендант келв:

— Өвкиннь, эврәннь, эцкиннь нердиг эврән һарарн бич.

Би Бровкин өгсн бичүриг авад, нер-усан биччкәд, дәкнәс соңсхад умшҗанав:

"Я, выселенец Басангов Бадма Болдыевич, состоящий на учете в спецкомендатуре Козульского района Красноярского края РСФСР, даю настоящую расписку в том, что Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 ноября 1948 года о том, что я выслан навечно и за самовольный выезд (побег) из мест обязательного поселения подлежу привлечению к уголовной ответственности и осуждению к 20 годам каторжных работ, мне обьявлен".

Эн цааснд бичәтә ахр үгмүдиг умшад дуустл, мини маңнаһас киитн көлсн сарҗңнад, нарта делкә деер хамгин ик андн йовдл һарһсн болҗ медгдәд, бәәдл-җирһләсн цөкрәд, Бровкин өмн ширә деер кевтсн нагаг шүүрч авад, бийән хах тоолвр орв. Болв комендант, мини тер киитрхсн тоолвриг медсн кевтә, нагаһан ширә деерәс авад, гертнь дүрәд, нанд догшар закв:

— Ода һаран тәвәд, эндрк то бич.

— Иим цааснд һар тәвшгов,— гиһәд, би төмр хаалһд көдлдг улсин өмсдг көк цемгн өрмгиннь ханцар сарҗңнсн киитн көлсән арчад, Бровкин өмн цергә күүнәһәр һордаҗ зогсув.

— Һаран тәвхшив гисн?

— Чернореченск тал ирсн цагттн, наадк әмтнлә хамдан һаран тәвнәв. Олнас түрүлҗ ончрхар седҗәхшив.

— Кишва ноха, андн! Һаран тәв!

— Би келхән келчкүв...

Тиим гинчи?! Би чамаг хөрн җиләр каторжн көдлмшт туунав!

Бровк йосндан теслтнь тасрад, зууһач ноха кевтә, нан тал һәрәдәд, гиҗгәсм авад, кирлцә тал чирҗ һарад, үүдн деерәс төмр хадаста улта һосарн суудг һазрарм чаңһар девсәд орксн, би һазр элкдәд, дөрв көлдәд тусув.

Хотнд бәәтл, гемтә намаг нег дәкҗ тиигҗ Борҗин Найта кирлцә деерәс түлкҗ унһала. Тиигхд би җөөлн цасн деер унлав, ода хату һазр деер унув.

Араһан зууһад, нудрман атхад, унсн ормасн босад, хувцан саҗҗ авад, өртң хәләһәд һарув.