Арвн негдгч сөөһин келвр

Чернореченск өртң — ик хотн бәәҗ. Буудлнь (вокзалнь) Козулькинәс кесг холван ик, шарңху өңгтә ширәр ширдәтә. Буудлын хойр тал тавн эрстә кесг гер бәәнә, бас тиим өңгтә. Деед үзгт бәәсн гериг водогрейк гиҗ нерәднә. Энүнд даңгин буслһсн халун усн бәәнә, һал тергнд, теплушкд йовх деед, дорд үзгүр йовсн әмтн энүнәс ирҗ белн ус авна. Ус буслһврин (Водогрейкин) цаад хаҗуд — үс хәәчлдг (парикмахерск), түүнә дару базр һардг талва, ут-ут ширәстә, ораһинь хавтха модар (доскар) бүрксн сегтә. Эн хамгин шуугата, ниргәтә, сергмҗтә һазр — зүсн-зүүл әмтн хурна, зәрмснь шарсн, нүдсн, арстаһинь чансн боднцг, әрә давслсн хаяр, хавстн, черемша, үс, тос, һахан өөк хулдна, зәрмснь хувц-хунр — киилг, шалвр, беелә, өөмс, махла, девл, фуфайк, хаваста шалвр, салдс өрмг, кирз һос, башмг хулдна, наадкснь хулд кенә, теднә то олн. Үнәс көлтә зүтклдән һарна, нам цүүглдән, ноолдан, бахлур авлданчн болна.

Мишг-дорваннь бүчиг ээмдән татсн, чирәнь хар чолун нүүрснд будгдсн, шулун-шудрмг, түргн-һавц бичкн көвүд, эн шуугата медәтнр дундаһар нааран-цааран шурһлдад, хот-хол хулдҗах гергдиг хулд кеҗәсн күүнлә зүткҗәсиг олзлад, боднцг, эвтәлҗ болһсн һуйр, давслсн хавстн, хаяр — нань чигн тоот һартан харһсиг шүүрч авад, һарад зулна. Базрин цаад хаҗуд кесг көмргүд (складмуд) бәәнә, тедниг пакгауз гиҗ нерәднә. Тер көмргүдин (складмудын) өөр ацата, аца ачҗах, аца буулһҗах вагод олн. Урднь "Заготзернод" аца зөөдгәр көдлсн учрар, көдлмш хәәһәд нааран ирҗәнәв, ахлачнь мини эццн, ярһа цогц үзчкәд, нанла нам күүндсн уга.

Буудлын дорд хаҗуд мастерскоймуд, ур тергнә депо, хаалһин (путевой) яслһна-механическ завод, цааранднь чолун нүүрс хадһлдг ик хашас бәәнә. Чолун нүүрсн шох толһас кевтә зергләд овалһата. Нүүрс буулһдг һазрт Боован Анга, Нәәмнә Арта, Бадан Дөнәкә эдн көдлҗәнә. Теднә көдлҗәсн көмргт (складт) көдлмшт орхар седләв, мини үүрмүд нег дууһар зөв өгсн уга, энүнд көдлмш дегд күнд, дарунь гемтәд экән, дүүнрән өнчрүлхч гиҗ, тедн үнн седкләсн келцхәв. Тернь — үнн. Эмнүлңд кевтәд һарсна хөөн мини шанам шовасн, халхм хавчгдсн, цогцм уйн.

Буудлын хашан үүдәр цааран хотн тал һархла, зүн һарт “Красный уголок" гиҗ дурснд бичәтә, бас шар ширәр ширдсн утулң гер бәәнә, хаҗуднь — төмр хаалһин милиц, өмәрләд — урчуд көдлдг модчин урлдг гер (столярн мастерской), цань — дендәсн өндр клуб, узловой өртңгин партком болн комсомолын зөвлл (комитет) бәәх шар гер. Клубин деед хаҗуд хойр давхр ик сурһуль, дорд хаҗуднь — буудлас өөдлсн уульнц көөһәд бәрсн эмнүлң (больниц) болн поликлиник. Эмнүлң буудл хоорндк трансформаторин өндр бүгнг болн усн хоршдг улан чолун бәәшң дүңгәлднә. Эмнүлңгәс цааран дорд үзгт ОРС-ин контор, хот уудг гер, төмр хаалһд көдлдг әмтн бәәх шар-шар гермүд. Энүнәс авн сер өөдләд, талдан переулкс болн уульнцс эклнә.

Буудлас өөдлсн уульнцин, эмнүлң болн поликлиникин ца, нег хаҗуднь — поссовет, талдан хаҗуднь эмин гер (аптек), сельпо, магазид, сурһулин тус ^— дәкәд нег хот уудг гер бәәнә.

Чернореченск иим ик өртң бәәҗ, зөвәр утулң долан уульнцта, тер уульнцсиг көндлң һарсн кесг переулкс бәәнә. Хотна захар, сер деегүр нернь туурсн Сиврин тракт һарна. Цагтан эн трактар хаана өмнәс боссн декабристнриг, орн-нутгтан "әәмшг" үзүлсн талдан чигн улсиг хол дорд, ар үзгүр, Әрәсән һазрин захур туудг бәәҗ. Цагтан эн хаалһар Чехов Сахалин орхларн йовсн бәәҗ.

Сиврин трактын цаад хаҗуд өндр-өндр цаһан хусм модд дүңгәлдҗ урһҗ. Эн бөдүн шилвтә, сарсхр ацмудта, нигт хамтхаста хусм моддын дор өңгрсн әмтн кевтнә — үкәр бәәнә.

Һурвн өдр көдлмш хәәвв, һурвн өдр Чернореченскиг утднь, өргнднь эргүв, көдлмш олҗ чадсн угав. Могилевин келсн үнн болҗ һарчах бәәдлтә. Дөрвн җилин аюлта дән төгссн, тер түүмр-һалас әмд үлдсн салдсмуд хәрҗ ирҗәнә, хамгин түрүнд тедниг көдлмшт авна. Мана баатр Улан Әәрм немшин фашистнриг хамх цокчкад, ода япона самураймудыг кудҗ йовна.

Нанд өрк-бүлән асрхин төлә өдмгин карточк кергтә. Хәрү һос уйдг мастерской тал ирүв.

— Көвүн, маднд урч кергтә, сурһульч кергто,— гиҗ имтр җөөлн цаһан үстә, өрәсн һарта залу намаг үзәд урднь келсән давтна.

Мини эцк урч болн һосч билә. Һосчар удан көдлсн уга. Һарунь ик болв. Мана хальмг әмтн — ик санамр улс. Башмг, һосан хатхулҗ авчкад, негчн деншг өглго, нам "ханҗанав" гиҗ келлго, "менд бәәтн" гичкәд йовҗ одна. Тер һоснднь тәвсн ул кедү мөңгн болдгинь тоолхш, ухалхш.

Һурвн, дөрвн сар болад, элсн, эвдрсн һосн, башмган дәкәд хәрү авч ирнә. Дәкәд өңгәр авад йовҗ одна. Нег хотна улсасн мөңг сурҗ болшго, сурдг йосн уга. Тер учрар эцкм, нег җил һосчлчкад, эн эрдмән хайчкла. Болв тер нег җилә көдлмшнь нанд зөөр болад үлдв. Би бас һос уйдг, башмг хатхдг дасув. Тиигхд би долата биләв, болв мини эцк намаг бичкнд тоолдмн биш. Хаҗудан суулһад, бийләһән әдл көдлмш келгдмн. Зуг һанцхн көөдг көдлмшнь — беш тавсн цагтан намаг бийүрн шидрдәдго билә. Юңгад тиигдг бәәснь нанд одачн медгдҗ өгхш. Беш тәвлһн, миниһәр болхла, бас чинртә көдлмш, эрдм.

Тер бичкндк цаган санад, би хәрү һос уйдг урна герт (мастерскойд) ирсм эн. Нанд шиңгәвр кергтә биш, нанд өдмгин карточк кергтә. Өрк-бүлән асрх кергтә. Ардм һурвн күн, шовуна һууҗмул кевтә хотын олвр нанас күләҗәнә.

— Намаг урнар автн.

— Һос уйҗ чаддвч?— болҗ имтр үстә, өрәсн һарта залу өврсн бәәдләр намаг хәләв.

— Чаддв, зуг түрүн өдрмүдт та зәрм-зүрм эс медсим заатн. Баһдан уйдг биләв, ода мартгдад бәәҗ,— гиҗ, би арһан барҗ, нег мөслҗ келҗәнәв.

— Ода кедүтәвчи?

— Арвн... өрәл җил болад, арвн дола орхв...

— Баһдан һос уйҗ йовсн болхла... зөвәр медәтә насн,— болҗ наадлад, имтр үстә залу нанар эрлһ бичүләд, күч-көлсни книжким авад йовҗ одв.

Залуг һарсна ард би нег һосч көвүнәс сурув:

^— Одакин нернь кемб?

— Костя... Во, залу!— гиһәд, тер эркәһән үзүлв.— Фамильнь — Дигиль. А чини нерн кемби?

Бадм.

— Мини... Варлам... во!— болад, көвүн инәв.

Ул тат гиһәд, Костя Дигиль нанд хойр валенк өгв. Асхн күртл терүгинь кеһәд өгчкүв. Дигиль кесгтән эргүләд хәләҗәһәд келв:

^— Бадм, чамд һос уйлһ иткҗ болхмн бәәҗ. Йоста урн (мастер) бәәҗч.

Маңһдуртнь Костя, өрәсн һарта бийнь, һосна түрә толһа хойринь машинд эврән уяд, ниилүлҗ өгв. Терүгинь би доскд өмскҗ тәвәд, ардк задһа хаҗукинь нәрхн олсн утц цалмдад, экләд уюв. Һурв хонад һосн белн болв.

Дигиль мини уйсн һосиг авад зөвәрт эргүләд хәләҗәһәд, маасхлзҗ инәһәд, толһа деерән өргәд, байртаһар келв:

^— Залус, һосиг иигҗ уйх кергтә! Батмин һарнь алтн, йоста урн! Энүнәс эрдм дастн.

Һосч залус, көвүд покс һосиг селгәдәр, һар залһҗ хәләлдәд, Костян келснлә зөвшәрәд, намаг гемшәҗ келцхәв:

— Иигҗ уйҗ чаддг күн сурһульчар автн гиһәд, ээрәд бәәснчн сән йовдл биш.

Көк цемгн өрмгтә, ээм деерән кесг одта мөңгн погонта, өргн далта-ээмтә, дундын нурһта, күдр-бадр цогцта күн орҗ ирв. Терүг үзчкәд, Дигиль, негл өңгрсн өвкнь һазр дорас һарч ирсн мет тер залуг эргҗ гүүһәд, өргн дорнь орҗ зуһудад, җиртхлзҗ инәһәд келв:

— Михаил Александрович, тана һоситн әвртә гидгәр уйчкув.

Көк цемгн өрмгтә залу мана багчин (бригадирин) өгсн покс һосиг өмсхәр седхләнь, тернь көлднь багтҗахш. Җирлзҗ гүүһәд, җиртәҗ инәҗәсн Дигиль дор ормдан инәднь унтрад, чирәнь цәәһәд, нан тал зааһад келкәрв:

— Шин ур авлавидн, тер тана һосиг үрәһәд хайчкҗ.

Төвшүн залу негчн амн үг келсн уга. Һосинь хәрү өгчкәд, нан тал өөрдәд келв:

— Көвүн, маңһдуртан арвн хойр часла нан тал күрәд ир.

Эн болҗах йовдлас келн-амн уга, төрүц тагчг болсн һосчнр, мөңгн погонта залуг мастерскояс һархла, цуһар нег дууһар шуугв.

— Патма, хуурвч!— гиҗ Варлам намаг сүрдәв. Эн баахн көвүн, багч (бригадир) нанар эрлһ бичүлҗ авад, контор орсна ард келлә: "Костя, во залу! Чадна!.. Нернчн кемби?.. Патма?.. Аальта нермб?.. Чамаг Пахом гиҗ нерәдхлә яах?.. Уга, яһад? Чамд иим нерн таасгдну? Чамд таасгдна, нанд таасгдхш... Мини нерн — Варлам. Ямаран сәәхн нерн... Чини — Падма, Падло... Би чамаг Пахом гинәв... Юн, юн?.. Амарчн цокад, өргичн ардаран коочилһхв... Мөн, тадниг цус уудг, кү иддг улс гинә... Не, не... наадлҗанав... Костя әвртә залу! Өдр болһн нерсн шилтә әрк авч ирәд бәәхләчн, чамаг ударник, стахановец кех..."

Ода эн көвүн тиигхд нанла зүтклдәд, нерән сольх зөв эс өгснд басгдсн басгдлһан бәрҗ авчана, тер дәкн, дәкн хәәкрҗәнә:

— Патма, тарвч! Толһа уга үлдвч!

Варламар дөң авсн кевтә Дигиль бас нан тал хәәкрҗәнә:

— Чадшго күн — уяд кергго билә. Ода намаг мана ахлач көдлмшәсм көөҗ һарһх. Чамас көлтә...

Костя, яһсн ичр-һутрго күмбч? — болҗ медәтә һосч, дядя Аким багчиг (бригадириг) гемшәһәд, намаг харсв: — Чи бийчн бурутач, хаҗһр кев өгчч. Батмиг һос уйхд бууляд, маниг терүнәс эрдм дастн гиҗ бахтсн бәәнәлмч. Урвач йовдл һарһад керг уга,— Дядя Аким Варлам тал хәләһәд шоодв: — Чи, залху домбр, кү бичә тавл: малтсн нүкндән эврән ундмн. Костя, тер һосна ял өгхәр белдҗә.

Би бурута бишив, Батма бурута. Батма ялынь өгх.

Эн шууган номһрхла, дядя Акимас сурув:

— Одак юн залуви?

Өртңгин ахлач Кожевников.

Маңһдуртнь, арһ уга, өртңгин ахлач тал одув. Арвн хойр часла терүнә кабинәтд орхлам, Кожевниковин өөр маштг нурһта, хурняста чирәтә эвтәкн залу сууна. Би тер залуг үзчкәд, хәрү һархар седхләм, өртңгин ахлач дуудв:

— Көвүн, ор, ор нааран.

Орхлам, тер нанас нер-усим, өрк-бүлим, эцк бәәх, угаг, хамаһас ирсиг, альд бәәхиг цугтнь тодрхаһар сурад, медҗ авчкад, хаҗудк маштг залудан цәәлһв:

— Дигилин һарт көдлҗәнә. Йир тохнятаһар, кевтә-янзтаһар покс һосим уйҗ. Зуг тер багчнь (бригадирнь) бичкн кев өгснәс көлтә көлдм багтсн уга...

Тенд, урна герт болсн күүндвр тодлад, би бийән засглхас әәһәд, адһҗ келҗәнәв:

— Һоснантн ялыг өгнәв. Зуг түрүләд мөңг шиңгәнәв, тегәд эрк биш өгнәв. Зуг та күләҗәтн...

Кожевников хаңһуртаһар инәһәд, мини камчхр улта, түрәнь шурдсн, нуһласарн эләд, хаһрха һарсн кирз һосн тал хәләчкәд келв:

^— Тер һосн чамд дигтә болх. Ялынь биш, үнинь өг. Үнтәһәр хулдхшив, юңгад гихлә, уйсн күнь — чи эврәнч.

Маштг залу келв:

— Экән, хойр дүүһән асрхд һанцхн күүнд күчр. Михаил Александрович, эн көвүг манд көдлмшт авхла, сән болх билә. Бийнь нәәмн зун грамм, герткснь дөрвәһәд зун грамм өдмг авх билә...

— Үр Ермотик, би эн көвүг көдлмшт авхин төлә нааран дуудлав. Зуг ямаран көдлмш даалһҗ болх?

Стрелкс арчдгар авхмн.

— Мөн, стрелочникәр тәвҗ болхмн, ода деерән дулана цагла гиигн. Зуг үвлдән цасн экләд орхла, күнд болх. Цогцнь дегд уйн.

— Би ямаранчн көдлмш кеҗ чаддв. Козулькд "Заготзернод" аца зөөдгәр көдлҗәләв. Зуг сүүлд гемтәд, невчк чинәһән алдув.

— Аца зөөдгәр көдлҗәсн болхла — чадх. Авхмн, — гиҗ Кожевников шиидв. — Тендәсн, һосна урн герәс һарад, маңһдурас авн манд көдл.

Тиигҗ би шин һоста болув. Тиигҗ би төмр хаалһд орҗ көдлүв.

Намаг стрелкс арчдгар авб. Одак маштг, эвтәкн залу — узловой намын зөвллин (парткомин) сегләтр бәәҗ.

Зандаһас бичг тасрлтан уга ирәд бәәнә. Хойр дәкҗ амрдг өдрлә нуувчар Козульк орад, тиигән мини нернд ирсн бичгүд авув. Сүүлд Клава харһв.

— Мендлл уга юңгад йовҗ одвчи? — гиҗ күүкн мана хоорнд цүүгән эс болсн мет сурв.

— Урвач күүнд тиим тоолвр орсн уга, — болҗ хортаһар хәрүцүв.

— Тадн, дорд һазрин улс, өршәңгү уга болдг бәәдлтәт, — гиҗ Клава намаг бас хордхав.

^— Тиим чигн биз.

— Биз биш... Чиңгс хан, Бат хан, Тимур хан... кедү әмтнә цус тедн асхла...

— Би негчн күүнә цус асхсн уга биләв. Намаг теднлә бичә дүңцүл.

— Чи цус эс асхвчн, күүнә шүүс ууҗанач. — Клава асхрулад уульв.

Мини элкн урсад бәәнә. Не, тегәд, би яахв. Күүкн харм. Болв хәрү цухрҗ болшго.

— Чи бийчн бурутач.

— Чи бас сәнч.

— Чини өмн бурута болхла, буруһим тәвҗ хәәрл, — гиҗ би шүрүтәһәр келүв.

— Чи бурута бишч, би бурутав, би һәргтәв.

— Кен бурута, кен зөвтәг — цаг йилһх.

— Би аштнь хальмг күүнд одхв. Хәләҗә зуг, — гиҗ күүкн арһан бархларн аралдҗ, догшар, һашутаһар келв. — Бийән орчлң деер һанцхн сәәнд бичә тоол.

Күүкнә келсн генн үгәс тесҗ эс чадад, мусг инәвв.

— Дорд үзгин улс өршәңгү уга гинәч. Бийчн хальмгт однав гинәч. Энчн юн аальв?

— Бадм, буруһим тәвҗ өг. Чамаг мендән келл уга, бултад йовҗ одснд һундад, һашудад, харһсн цагтан чирәһичн мааҗхар бәәләв. Түүнә орчд урдклаһан әдл дала болх-болшго юм келчкүв. Гемим тәв. Дәкәд чирәһән шуучуллго, гөңгн һарсндан бурхнд хан, — гиһәд, Клава бийән меклсн инәдәр инәв. — Манаг орий, би чамд кесг дегтр белдҗ орклав.

Эн күүкнд би икәр ханнав, икәр уурлнав. Күргсн ач-тусинь наснаннь туршт мартш угав. Нег дегтр умшад дуусхлам, Клава эс медгчәр талданиг авч ирәд өгчкдмн. Басмҗта үгмүдинь чигн мартшгов. Хальмгудт цецн үлгүр бәәнә: "Малян шарх — эдгдг, келнә шарх — эдгдго" гидг. Тер бийнь зүркн чолун биш. Би күүкиг дахад һарув.

Клава дөрвн-тавн дегтр белдҗ. Нег зузан дегтрин неринь умшхла, "Анна Каренина" гиҗ бичәтә. Би Клавад келҗәнәв:

— Эн дегтричн би бүкл җилдән умшхв. Бәг. Наадкснь нимгн-нимгн — авнав. Эднинь умшчкад, чидлм күрхлә, дәкәд тер зузан дегтричн авнав.

— Бадм, чи нанла дәкҗ харһшгоч. Күчәр дуртад тоолгдхд берк. Тегәд эн дегтрмүдиг чамд салх деерән белг өгчәнәв. Йосндан. Оньдинд. Умшсн цагтан зәрмдән орчлң деер Клава гидг генн нег күүкн бәәлә гиһәд санхч, — болад, күүкн һаслңтаһар инәв.

— Цуһар чамла әдл "генн" болхла, орчлң таралңд хүврх билә, — гиҗ би Клавад үн келүв.

— Бийдм һольшг үгмүд бичә келич, — гиһәд, тер нанд уурлв.

Клава намаг өртң күртл һарһв.

Зууран йовад хальмгар талт-мулт келв:

— Би хальмг күүнд дуртав... Би хальмаг келе меднәв... Би чамде дуртав...

Шиңкән келнд орҗах бичкн күүкд мет өкәрәр келҗәх Клаван үгмүдәс өрчм җөөлдәд, би үнн седкләрн инәвв.

— Не, ямаран? — гиҗ күүкн сурв.

— Асрад авхла — мал болхмн.

— Чини өгсн толь дөң болҗана. Би аштнь тана кел дасхув.

Красноярск — Абакан гидг һал тергн сө арвн хойр часла ирнә. Би тер һал тергнд сууһад һарув. Клава һаран дайлад үлдв.

Клава, Клава... Чини хайсн медрлин буудя нег цагт урһцан өгч гихлә, би хамгин сән зурган зурад чамд нерәднәв. Мини зүркн йосндан девтәд, терүнә келсн хорта үгмүдин ир шантрв.

Төмр хаалһд көдлсн сән бәәҗ. Паекнь ик, дәкәд шишлң хувцн гиһәд, хаваста шалвр, фуфайк, валенк, махла, беелә өгнә. Зуг киитн болад, шуурһн шуурад орксн цагт күчр. Төмр хаалһас һарчах киитн бешин халун мет чирә, һар хәәрнә. Шуурһн көдлсн цагт стрелксиг зогслтан угаһар арчад бәәх кергтә. Кемр хаалһин ниилвр үзүрт цасн хурхла, терүнәс көлтә стрелк хаагдл уга, аюлта йовдлчн һархмн болҗана. Тер учрар, цасн орад, шуурһн көдлсн цагт нег үлү күчр болна, наад бийднь арднь орад арчад бәәхлә, стрелксән йир цевр бәрҗ болхмн.

Зандаһас зургнь ирв. Нанд ода энүнәс ик зөөр уга. Зургинь икдүләд, эврән зурад авчкув. Илгәсн зургинь түңгрцд дүрәд, хавтхдан хадһлнав. Гертән суув чигн, кеер көдлмшт йовв чигн, дурта цагтан һарһҗ авад хәләнәв. Күүнднәв. Асхнд өмнән ширә деер тәвчкәд, нег иигән бултнав, нег тиигән бултнав. Зандан нүдн намаг альдаран эргвчн, бәрәд авчкна — ардасм дахҗ хәләнә. Эн наадн нанд икәр таасгдна, Зандала бийләнь наадснла әдл болҗ медгднә.

Нарта, киитн өдр билә. Нан тал одак маштг залу өөрдәд, һарим атхҗ мендләд, нерән, цолан дәкнәс давтв:

— Ермотик. Эн өртңгин намын зөвллин (парткомин) сегләтрв. Чамла өөрхн таньлдхар ирүв. Не, ямаран бәәнәч? Экчн, дүүнрчн ямаран бәәнә?

Медәтә маштг залу аш сүүлднь сурҗана:

— Бадм, чамаг зург сәәнәр зурҗ чадна гинә.

— Кен келвә?

— Надежда Тимофеевна.

— Надежда Тимофеевна энүнд бәәни?

— Э.

— Шидр Ачинск балһснас нүүҗ ирв. Манд көдлмшт орва.

— Ик байрта зәңг. Танд ханҗанав.

— Мини сурврт хәрү өгсн угач.

— Сәәнәр зурҗ чадхшив.

— Альбом бәәхлә, авад ир — хәләхмн.

Үдин хотан буудлын буфетәс одҗ уунав. Халун цә авчкад, баавин кенчрт ораһад өгсн зүсм өдмг, чансн өндг, шарад хатасн боднцг иднәв. Эн саамд хотан адһмтаһар эдләд, базрин цаад хаҗудк көмргүдт (складмудт) көдлҗәх Надежда Тимофеевнаг олҗ харһхар адһҗанав.

Красный Яр хотнас гер-бүләрн Чернореченск тал нүүҗ ирсн Хоңһр Фекла эдниг үзчкәд, Надежда Тимофеевнала харһснлаһан әдл бас ик байрта болув.

Мини альбомла Ермотик таньлдсна хөөн намаг өртңгин ахлач Михаил Александрович дуудад, зурачар тәвб. Тер өдр би нег бичкн хальмг көвүнлә таньлдув. Көвүн нерән келҗ өгсн уга, хөөннь Боря, Борис... Гаряев болҗ һарв.

Зандаһас һундрхсн бичг ирв. "Хойр долан хонгас нааран чамас бичг авад угав. Юңгад эс бичнәч? Эн бичг күрхлә, шулуһар зәңгән өг", — гиҗ. Би эндәс өдр болһн, өдр өнҗәд бичнәв. Юңгад эс күрдг болхв? Бәәдлнь, намр будта болад, керм (самолет) нисдго болҗана.

Өдрмүд, һәәхүлд ирсн улс бахмҗин дегтрт эврәннь темдгүдән бичдглә әдл күмни тууҗд эврәннь, негт байрта, негт һашута тодрха темдг үлдәһәд, зәрмдән негчн темдг үлдәлго давад нисәд, йиртмҗин аһуд билрҗ одад бәәнә.

Зандаһас ирсн бичг болһн намаг улм-улм зована, өвдкәнә. Хойр сарин туршарт негчн бичг ирхш гиҗ бичҗәнә. Тиигҗ гемшәх дутм би эндәс өдр болһн бичәд йовулад бәәнәв. Һацата юмн, эн өдрмүдт, мини седклән өгәд, дуран тусхасн бичкн көвүм, Борям, көндрсн һал тергн дораһар мөлкәд һарч йовсн бичкн орс күүк харснав гиһәд, көлән дәврүләд, цусан икәр гееснәс көлтә өңгрҗ одв.

Борян үкл, Зандан бичг намаг дегд икәр зована, өрчинм мах барна. Мини бичсн бичгүд юңгад эс күрдг болхв? Урднь күрдг билә. Ода — уга. Юн болҗ одсмб? Эн сурврмуд намаг эзлнә, зуг теднд хәрү өгдг арһ уга. Тиигән Игаркд нисәд күрх седкл бәәнә, болв йовдг зөв уга — комендант тәвш уга.

Зурган сәәнәр, икәр цокулад тәвәд оркув. Бас авсн угань медгдхш.

Дөрвн сарин туршарт Занда намаг бичг бичхшч гиһәд өөләд, һундад, эрәд бичәд бәәв. Дөрвн сарин туршарт би өдр болһн бичг бичнәв, иньг күүкм тер бичгүдим авхш. Мини бичсн бичгүд, уснд хайчксн чолуд кевтә, уга болҗ одад бәәнә. Аш сүүлднь Занда иигҗ бичв:

"Чамаг ухаһан сольх гиҗ би төрүц санхшив. Болв дөрвн сарин туршарт негчн бичг эс ирхлә — му ухан орна, ода тиигҗ сандган уурув. Бәәдлчн дәкҗ харһшгоһан медәд, талдан күүнлә толһаһан холвҗ кевтәч. Нам, миниһәр болхла, терчн нег зүүдән сән. Чик кеҗч. Зуг һанцхн мини һундл: терүгән нанд илднь, залушг кевәр бичхмн биләч. Би чамд хөв-кишг дурдхас биш, зөвүртә, зовлңта бә гиҗ төрүц келш угав.

Орчлң деер юн сән-сәәхн тоот бәәнә, тедниг цугтнь чамд дурдҗанав: хөв-кишг, эрүл-дорул, эңкр иньг. Зуг тер иньгчн чамд нанла әдл дурта болтха!

Би иигәд чамд сүүлин бичгән бичҗәнәв. Чамас бичг иртл, негчн хәрү өгшгов.

Занда".

Эн бичг авчкад, амһалсн эмнг мөрн кевтә, иигән-тиигән уудан кемләд гүүвв.

Эндр өдр күртл эн күүкнә тускар экдән келәд уга биләв. Ода келх кергтә болв. Экин сүв-селвг кергтә болҗана.

Модар кесн нар деер экм Инҗән хуучн киилг хатхҗ сууна. Хаҗуднь одад, юн гиҗ эклхән медҗ эс чадад, кесгтән зогсув. Баав намаг үг келхәр ирсиг медсн бийнь, адһаҗ бәәхмн уга. Би экиннь хаҗуд суувв. Үүл бәрҗәсн һаринь авчкад эклҗәнәв:

Баав, та меднт, би нег дәкҗ танд тарвсин яс авч ирҗ өгләв. Һазртан бәәхд.

— Меднәв. Медлго яах биләв. Тер ясичн би альчурт бооһад дүрчкләв. Ода күртл хадһлад йовнав...

— Үнәрий, баав? — болад, би экиннь келсиг иткҗәхшив.

Экм босад, авдран уудлад, йораласнь бичкн альчурта яс һарһад өгв. Тер альчуринь негл Зандаг шахҗах мет өрчдән шахув.

— Тиигхд күн белглсн ясн гиҗ келләч. Ташр деернь, миниһәр болхла, күүнәс түрүн болҗ авсн чини белг эн билә...

— Баав, тертн төрүц чик!— гиҗ би хәәкрүв.

— Би чамд талдан юм келсв: эн ясиг кен белглсинь меддв.

Кен?

— Занда...

— Та альдас меднәт?— болҗ би алң болҗанав.

^— Эх, Бадм, Бадмашк минь, ээҗин эс медх юмн гиҗ — уга болдмн. Чи нанас зәрм-зүрм тоотан нуудг болвч. Нег үлү — тер күүкнә тускар. Болв би, экчн, цугтнь-цугтнь меднәв. Нүдәрн үзәд, чикәрн соңсад биш, экин седкләр. Чамаг зөвүрләд, гейүрәд бәәсичн чигн медә бәәнәв. Зуг, көвүм минь, чини нуувчин хоорнд би эврән орлцш угаһар седләв. Эрт, ора болвчн чамаг эврән келхичн медләв, кезә келнә гиһәд күләләв. Һурвн җил болад келҗәнәч. Ээҗин седкл һурвн җилд биш, арвн, хөрн җилд күләҗ чаддмн. Экин седкләс әрүн, бат, чадмһа юмн орчлң деер берк мөн...

Нанд ода ирҗ ик ичкевт болҗана. Экиннь өмн. Урднь болхла, мана хоорнд нуувч төрүц уга билә. Зандала таньлдсна хөөн би экдән, һанцхн тер күүкнә тускар биш, талданчн тоот зәрм юмс келдгән уурув. Түүнәс даву юм һарһдг болув: хотнас Козульк тал, Козулькас нааран, Чернореченск тал нүүхләрн, Ик Бааҗала күүндәд, экләһән зөвшәлл уга, эврән шиидәд, эврән күцәһәд, эврән нүүҗ ирләв. Экм түүнә тускар юн гиҗ санҗадг болх?.. Би бийән бадмшсн залуд тоолсн, бәәдлнь, хаҗһр... Болв ода түүнә тускар күүнддг эв чигн, цол чигн уга. Экиннь һариг иләд келүв:

Баав, Зандад би дуртав. Тер нанд бас дурта. Намаг күндәр гемтәд эмнүлңд орхд, Шарловкд бәәсн Савһра Шура намаг өңгрҗ одв гиһәд, Зандад зәңглҗ...

— Тер зәңгчн һанцхн Шарловкд биш, делгү тарсмн билә. Әмд күүг үкснд тоолхла — мөңкрдмн,— гиҗ экм мини үгиг утдхв.

— Занда тер зәңг авчкад, мана Альмнд бичг бичҗ. Тер бичгиг та нанд эмнүлңд авч ирҗ өгләт. Соңснт, би терүг танд умшҗ өгсв?

— Соңсна, соңсна, соңслго яах биләв, — гиһәд, экм һартк үүлән хаҗудан оркчкад, көлән җииһәд суув.

Зандан бичгин үгмүд мини экин зүркнд өвдкүр, байр, өргмҗ өгәд, баав негт инәмсгләд, негт саналдад бәәв. Бичгиг умшад дуусхлам, экм келв:

— Бадмашк минь, би чамаһан иим хөвтә-кишгтә болхичн медләв. Зандад бичг бичсн цагтан намаг менд келүлвә гиһәд бич. Шидрәс арһлад, түүнд нег бүшмүдин эд авч илгәхмн.

Экиннь эн үгәс байрлув. Болв Зандан сүүлин бичгин утх санчкад, экдән цәәлһүв:

— Баав, өдр болһн гишң бичг бичнәв, зуг тер бичгүд Зандад күрхш. Дөрвн сарас нааран нанас бичг авчахш. Та юн гиҗ санҗанат?

— Хар мөртә күүнә һар орад тиигҗәнә,— гиҗ экм Күңкән Алтн Чееҗ мет тааҗ келв.

— Хар мөртә күн гисн?

Хаҗуһин күн орлцад... Миниһәр, чамд тиигән эврән одад ирхлә, сән болх билә. Зуг одак муульта комендант тәвх, угань кен меднә.

^— Игарк гидг балһснтн, баав, дегд хол һазр, мөңгн дала кергтә, гиҗ би мини йовдлд һанцхн мөңгн торвр болҗахар келүв.

— Мөңгн олдх. Би олхв. Хальмг улс — демч болдмн. Намаг һарад келхлә, захан күн зун, хойр зун арслңган өгх,— болҗ экм иткүлв.

Михаил Александровичәс сурад, би маңһдуртнь Козульк орув. Мини тату хөвәр, Корниенко талдан һазр тал көдлмшт һарч. Ормднь шишлң комендатурин ахлач болҗ Бровк үлдҗ. Зөв-учран күргәд келхәр седхләм, лейтенант намаг соңссн уга, көөһәд, түлкәд һарһчкв.

Арһ уга. Бичг бичхәс талдан эсв уга. Экм дөрвн метр эд хулдҗ авч. Балта, шикр хоршулад, тер эд деерән немәд, баав Зандад илгәц (посылк) йовулв.

Тер бийнь Зандаһас бичг ирсн уга. Үвл давад, хавр болв. Москвад Деед Хүүвин (Советин) дәәнә хөөтк түрүн сүүр болв. Дәәнлә эвдрсн олн-әмтнә эдл-ахуг хәрү өндәлһҗ, босхҗ авхин төлә мана орн-нутг дәәнә хөөтк тавн җилин түрүн зура авб. Тер зура — хүүвин олн-әмтнә ик күсл билә. Төвкнүн бәәһәд, төрскән өргҗүлх — түүнәс үлү байр әмтнд бәәхий?

Нанд көдлмш дала болв. Тавн җилин эргцд мана орн-нутгт ямаран хүврлт һархин туск диаграмм, плакат, панно зурад, өртң эргнд хадх кергтә болв. Би өдр сө уга гишң көдлҗәнәв. Көдлмшин хөөн үлдәд, эн тоотан шулуһар ке гиҗ, нанд негчн күн заксн уга билә. Би эврән, сән дурарн кеҗәнәв.

Ермотик асхнд мини өөрәс һархш. Тер кергтә цагт цань уга туста селвг өгнә. Аш сүүлднь бидн мини зурсн зургудар, диаграммсар, плакатсар, панноһар мана өртңгиг кеерүләд орквидн. Буудл, буудлын эргндк гермүд, сән өдрт ончта хувц өмссн күүкд мет кеерәд, сәәхрәд одв.

Красноярск төмр хаалһин әңгәс ирсн нег ахлач мана өртңгин кеерүллһиг икәр таасҗ. Нег дәкҗ намаг Михаил Александрович дуудҗ авад келв:

— Чамаг сар хонгар Красноярск тал дуудҗана. Тенд мана хаалһин әңг кеерүлх кергтә болҗана.

— Би буру гиҗәхшив. Зуг намаг комендатур тәвшго, гиҗ би генәртәһәр хәрү өгүв.

— Түүнд бичә зов. Тер халхинь бидн эврән зөвшлхвидн,— болҗ намаг өртңгин ахлач тогтнулв.

Михаил Александровичин эн зәңг намаг икәр байрлулв. Зандаһас букл җилдән бичг ирәд уга. Би урдклаһан әдл өдр болһн бичг бичхшив. Болв сард хойр, һурв бичнәв, теднә негнь күрәд одхмн болвза гиҗ ицнәв. Кожевниковин келсиг соңсад, дотран санҗанав: кемр балһснур йовулхла, шуд кизәрин (краевой) шишлң комендатурт күрәд, генералла харһад болвчн, Игарк орх зөвшәл авч чадхв. Тер цагт Зандад күрәд, кен зөвтә, кен бурутаг йилһх биләв.

Дола хонад Михаил Александрович нанд шишлң комендатурин зөвшәл, төмр хаалһин таслвр, өдмгин немр карточк өгәд келв:

— Не, Бадм, менд йовад, сәәнәр көдләд ир. Мана өртңгин нер бичә һута, билгтәһәр зур.

Красноярскд ирхләм, төмр хаалһ деер күн йовдг чиңглгт (вагонд) нанд бәәх бәәр өгв. Өдртән нәәмн частан көдлнәв. Көдлмшин хөөн балһс эргҗ хәләнәв.

Зуна цаг. Зәрмдән би буудлд орнав. Буудлд әмтн чикәтә. Эн әмтн альдаран йовад бәәснь нанд медгдҗ өгхш. Чиңглгин (вагона) дөрә, ора деер суулдад, милицәс көөгдәд, зәрмснь бәргдәд, зәрмснь зулҗ һарад, көл-көдләд бәәнә.

Красноярскд мини һурвн дола хонсн цаг билә. Нег дәкҗ көдлмшин хөөн базр орхар шиидүв. Тиигхд базриг "барахолк" гиҗ нерәддг билә. Ирхлә, энд бас күн дала. Хот-хол чигн хулдна, селән, хотн һазрас ирсн улс бөөлҗрһн, теңгрин ки, үс, тос, мах хулдҗацхана. Дәәнә киртә шар киилг, шалвр бәрчксн доһлң-дөрв улсчн үзгднә. Шинҗләд бәәхнь, хулха-худл чигн һарна. Эн олн улс дунд зәрмстнь түлкгдәд, зәрминь түлкә йовтлм, нег күн мини нер келәд дуудв:

— Бадм!

Энд-тендән хәләхлә, күн үзгдхш. Иим бигшҗәх улс дунд, күүнә таньдго балһснд намаг медх кен бәәхв, талдан кү дуудсн,— гиҗ санад, цааран һархлам, дәкәд дуудв:

^— Бадм, күләҗә.

Түлклдҗәсн әмтн дундас генткн Мөңкә һарад ирв. Нан тал өөрдәд, дурго бәәдлтәһәр мендлв:

^— Не, сән залу, менд!

— Мендвт, Мөңкә? Та альдас һарч ирвт?— гиҗ би байрлув.

Маниг әмтн түлкәд, салһад авад йовҗ одв. Би Мөңкәг һараснь көтләд, базрас әрән гиҗ мөлтрҗ, хашан һаза һарув.

— Альдас ирҗ йовнат гинәв,— болҗ би давтҗ сурув.

— Альдас болх билә... Тадн маниг иршго гиҗәсн һазрас, гиҗ Мөңкә уурлв.— Йовий, би чамд нег кү үзүлнәв.

Күүкн намаг дахулад һарв. Залу күүнәһәр холд-холд алхад, шудрад йовна. Энчн яһҗ йовхмб? Нанла эс күүнднә? Би юн гем һарһсн болхв? Яһад уурлҗ йовхмб? Эн тоолврмуд, сурврмуд мини толһан экиг бурһудна. Урднь сәәхн зүстә-зүрктә, җөөлн заңта Мөңкә ода иигтлән хүврҗ, шүрүн, догшн, хатханчг болҗ одҗ. Очриг өрәсн көл уга ирсиг меддг болхий? Бичг авдг болхий? Эдн ханьцхмн болхий? "Болхий", "болхий" — гисн үгмүд мини толһаг алхдна. Мөңкәг Игаркд бәәсиг би меднәв, Занда бичгтән бичлә. Һәрг, зөнг толһа, Зандаһас бичг эс ирхлә, Мөңкәд бичг эс бичсн болхв, а? Муңхг, махн толһа, эврәннь үүрин сурсн сурвриг эс күцәҗв. Очр дәәнд һарад йовҗаһад, нанд келлә: Мөңкәд нүдн-амн болад хәләҗә. Нүдн-амн болх биш, нам негчн бичг эс бичҗв. Һәрг, зөнг! Мөңкәһәс эвлүнәр сурҗанав:

— Мөңкә, Игаркас ирҗ йовнта?

Күүкн ардан эргҗ хәләлго, шүрүлкҗ хәрү өгв:

— Уга, Көк теңгсин көвәһәс!

Би Мөңкәг тохаһаснь авад, күчәр татад зогсавв.

— Занда ямаран бәәнә?

— Занда гинчи? Неринь мартад угавчи?— Мөңкә нан тал төгрг хар нүдәрн ширтәд орҗ одв.

— Би яһад неринь мартх биләв?

— Бичг юңгад эс бичнәч? Нег болвчн зәңгән эс өгнәч?..

— Теңгр цокг, эн ормасн көндрлго һар-көлм тәкрг... би... би... өдр болһн гишң бичәд бәәләв. Занда бийнь бичдгән уурч одла...

Эврән күрхәр седәд, комендантас зөвшәл сурлав — өгсн уга. Ода... ода эн көдлмшән дуусчкад, кизәрин (краевой) шишлң комендатурт одхар бәәнәв. Нанд тер аштнь Игарк орх зөвшәл өгх... Кемр эс өгч гихлә, зөвшәл угаһар чигн эн җил күрнәв,— болҗ би халунар, келсн үгим күүкн таслчкх гиһәд, адһҗ келүв.

Мөңкә генткн бир тәвәд уульв. Дал-ээмнь чичрәд, улан хооласнь нәрхн дун шиигәд, күүкн уралан шудрад йовна. Би ардаснь дахад хатрнав. Мөңкән догшн бәәдлиг, бийдән дурго боллһиг җөөлдүлхин төлә терүнәс сурҗанав:

Очрас бичг аввта?

— Уга. Кемр Очр дәәнәс эрүл-дорул үлдсн болхла, тер нанд эрк биш бичх билә. Очр чамла әдл чолун зүрктә биш.

— Очр әмд-менд ирлә.

— Худл бичә кел!— Шудрҗ йовсн Мөңкә, шилглә харһсн мет дор ормдан зогсв.

Ниднин ирлә.

— Үнәрий?

— Манаг Козулькд бәәхд, манад кесг хонгт бәәлә. Тана тускар даңгин сурад, альд йовхитн медҗ авла.

Җөөлдсн Мөңкән чирә урдк кевтән маңсиһәд, догшар келв:

Эх, тадн, залус, йоста күүнә шүүс шимәчнр бәәҗт. Эр киистнрин то цөөрсн, бийсән нухмр алтнд, берк юмнд тоолҗах бәәдлтәт. Эндүрҗәнәт, көөркүс. Түрүн дуран меклсн хөөнь тамин йоралд тусхт.

Мөңкән эн хорта үгмүд нанд харал болҗ медгдв. Тегәд уурм күрәд, китрм оралдад, күүкн маниг "залус" гиснд эрс хәрү өгхин төлә Очриг чигн, бийән чигн харсув:

— Күүкд күүнә — үснь ут, ухань ахр гидг үнн бәәҗ. Занда кемр ахр ухата эс болсн болхла, мини өдр болһн гишң бичәд бәәсн бичгүдт хәрү эс өгвчн, баавин илгәсн илгәц авчкад, хойр амн үг бичх зөвтә билә. Бичсн уга. Өршәңгү уга, ахр ухата болад хәрү өгсн уга.

Эн үгмүдәс Мөңкән зүркнь девтсн кевтә, тер ардан эрглго сурв: — Очр ода альд бәәнә?

— Эк-эцкдән. Красный Яр хотнд.

Нарн сүүрлҗ одв. Мөңкә намаг буудлын тус бәәсн хаша тал дахулад орв. Хашан булңд нимгн көнҗл деер нег күн кевтнә. Энд-тенднь талдан улс бәәцхәнә. Тедн хоорндан орс, ууһр (украин), хакас келәр күүндлдәд, шууглдад бәәцхәнә.

Кевтсн күүг Мөңкә түлкәд босхв.

— Эн күүг таньҗанч?

Кевтсн күн — эмгн бәәҗ. Босҗ ирәд, толһаһан, чирәһән бүтәһәд орасн ик шалян әрвҗго хооран кечкәд, ширгҗ одсн нүдәрн намаг ширтҗ хәләв. Генткн тер күн коң-коң гиҗ ханяһад, чееҗнь давхцад, кииһән авч ядад, цәәлзәд, нег һарарн аман бәрәд, нег һарарн элкән бәрәд унҗ одв.

— Занда, Занда, эн эмән уучк, —гиҗ келәд, Мөңкә ааһта шиңгн юм өгв.

Занда! О теңгр, Һазр!.. Занда! Занда — эмгн. Занда, Занда... Би өвдглҗ киисәд, күүкнә һариг шүүрч авад, түрүн болҗ, медҗәнт, түрүн болҗ, хамгин түрүн болҗ күүкиг теврәд үмсхәр седүв.

Занда эццн һарарн мини өрчәр түлкәд, бәәсн чидлән хураҗ келв: — Бадм, керг уга. Би садв гемтәв. Бичә өөрд. Оратҗ одвч.

Күүкн усн-цасн уульв. Мөңкәд бас теңкән уга. Мана эргнд шуугҗасн улс цуһар тагчг болҗ одцхав. Эн тагчгт, эн дүүрәнд Зандан эңсҗ уульлһн, көшҗ ханялһнас талдан дун соңсгдхш.

Мөңкә Зандаг наһцхднь күргҗ йовсн бәәҗ. Тедн һурвн хонгас нааран таслвр (билет) авч эс чадад, эн хашан иргд, нанас тәвн ишкмд бәәцхәсн бәәҗ.

Өрүнднь эрт босад, пассажирск службин ахлачд одад, зөв-учран күргҗ келәд, хойр таслвр (билет) Козульк күртл авад, хойр күүкиг һал тергнд суулһув.

Чиңглгт (вагонд) орчкад, би Зандаһас сурув:

Баавин өгүлсн илгәц аввчи?

— Уга,— гиҗ күүкн хәрү өгәд, хоолднь бүлкн тееглгдсн кевтә, сөөлңкә дууһар соньмсв: — Баавчн мана хоорндкиг медни?

— Меднә. Медх биш, тиигхд, Сәәни Экнә клубд чини белглсн альчурта ясиг хувацад, өрәлинь экдән өгләв. Баав тер ясиг кенчрт ораһад, ода күртл хадһлад йовҗ. Тер цагас нааран чи ман хойриг кишгтә болтха гиһәд, зальврад йовҗ...

— Кемр цагин селгән ирәд, һазр-усндан күрч гихлә, тер ясиг тәр. Һанцхн тарвс биш, олн зүсн өңгтә бамб цецгүд бас суулһ,— гиҗ Занда, хурняста чирәнь тиниһәд, агчмин хоорнд герлтсн болад, улм аярхнар шимлдв.

— Бидн тер ясдыг хамдан суулһхвидн!— болҗ би халунар хәрү өгүв.

Һал тергн көндрәд һархла, Занда үлдсн арһан агсҗ, әкрмдн бәәҗ гейүртәһәр, һаслңтаһар, һашутаһар келв:

— Бадм, менд-амулң бә... Намаг ухананнь нег өңцгт хадһлҗ йов...

Красноярскин буудл кеерүлх даалһвран адһҗ күцәһәд, Зандан ардас шулуһар йовхар седәд, өдр-сөөһин кемҗә мартҗ, шунҗ көдләд, зургудан дуусув. Төмр хаалһин әңгин ахлач келсн үгән эс мартҗ. Көдлмшән дуусад, шуд хәрхәр адһхлам, буудлын ахлач Глотов намаг дахулад, әңг тал авч ирв.

Не, Батма, көдлмшичн цуһар хәләввидн, таасгдҗана. Чамд юн дөң кергтә?

— Юн дөң? — Уха туңһаҗаһад келҗәнәв: — Тавн бәәр дурс өгтн.

— Дурс? — болҗ отделенә ахлач тачкнад инәв. — Түүгәр ю кехмч?

— Манд өртңгән басчн кеерүлхин төлә тавн бәәр дурсн күрчәхш. Михаил Александрович үр Ермотик хойр делгү хәәвә, олҗ чадсн уга. Манд иигҗ кергтә, — гиһәд, би һарарн күзүһән керчснлә әдләр ирәд үзүлүв.

Әңгин ахлач улм хаңһуртаһар инәһәд, ширәннь ардас босад, төмр хаалһд көдлдг улс өмсдг мөңгн погонта кителин хорас шатр эрәтә альчур һарһҗ авад, инәднәс нүднәсн һарсн нульмсан арчв. Буудлын ахлач бас элк хатҗ инәһәд, нан тал хәләһәд, барун һариннь нерго хурһарн толһан барун цохиг бурһудад, намаг наадлҗахнь аль наад бәрҗәхнь медгдлго гемшәв:

— Калмычонок, ты, я гляжу, чокнутый.

"Чокнутый" гисн үгин утх нанд медгдҗ өгчәхш, болв тер үг әңгин ахлачд таасгдсн уга:

— Товарищ Глотов, коль ищете чокнутого, то не Батма, а вы что ни есть — чокнутый...

— Дорогой Иван Петрович, я к слову брякнул. А так калмычонок дюже любопытный.

— Батма, чамд бийдчн юн кергтә? Хувц-хунр, хот-хол бичҗ өгхмн болвза? Эс гиҗ талдан кергтә тоотыг?— гиҗ Иван Петрович, буудлын ахлачиг цааранднь төртән авлго, мини ээм деер һаран тәвб.

— Тавн бәәрн дурсн кергтә.

— Арваг өгхлә, үлү болхн угай?

— Йир сән болх билә,— гиһәд, би цань угаһар байрлҗанав.

Иван Петрович ормдан одҗ сууһад, хаҗудк ширә деерк кесг аппаратын негнәннь трубк авад, җиңнүләд келҗәнә:

— Алло, алло... Михаил Александрович?.. Менд! Эн чини зурач көвүн ик байн күн болвза?.. Яһна?.. Дөң-нөкд кергтәй гихлә, тавн бәәр дурс сурад, эрәд бәәнә... Хувц-хунр, хот-хол бичүлҗ өгхмн болвза гихлә, дәкәд тавн дурсан сурад зогсхш. Тадн дурсар тиигтлән түрҗәнт?.. Э, арваг өгчәнәв... Буудлыг яһҗ кеерүлвә? Ирхләрн — эврән нүдәрн үзхч. Көвүнд юуһар дөңнхнь хоорндан күүндхмн. Э, э...

Иван Петрович трубкан аппарат деер тәвчкәд, дәкәд нан тал өөрдәд, эцкинәһәр һарим атхад, ээлтәһәр сүв-селвг өгв:

— Батма, чамд заячин заясн билг бәәнә. Зуг ямаранчн билг, медрлинь эс дасад, гүүнәр уңг-җидхднь эс күрхлә, усллго бәәсн цецгәлә әдл намчан күцц секлго, хатад үлддмн. Чамд эрк биш зурачин сурһуль-эрдм дасх кергтә.

— Бидн шишлң комендатурин һарт бәәнәвидн,— гиҗ би үнән цәәлһүв.

— Хм, да,— гихәс талдан үг Иван Петрович келсн уга, намаг у-өргн кабинетиннь үүдн күртл үдшәв.

Угатя күүнә ухан — үдәс хооран гинә. Зандад тус болх эм олҗ өгтн гиҗ Иван Петровичәс сурхмн бәәҗ. Тегәд Зандад ямаран эм кергтә? Э, садв гемтәв, бий талм бичә өөрд гилә...

Эн саамла нанур нег баахн лейтенант өөрдәд, мини цаас сурв. Нанд цуг хальмгудла әдл паспорт уга. Паспортын орчд өгсн кииһс хар татаста цаасан һарһад өгхлә, лейтенант шүрүтәһәр келҗәнә: Красноярскд бәәх болзгчн өцклдүр чилҗ, чи шишлң туугдсн улсин йос эвдҗч, намаг дах.

^— Удлго һал тергн йовхмн, би таниг дахҗ чадшгов. Нанд энд үлдҗ болшго. Гертм гемтә... эгчм, уга, дү күүкм... тьфу, уга, иньгм гемтсн күләҗәнә...

— Чи йос эвдсн деерән, йоста худлч бәәҗч, намаг меклхәр седҗәнәч. А, ну-ка, со мной — арш! — болҗ лейтенант улм уурлв.

— Би хаҗ алвчн энүнәс көндршгов. Һал тергәс үлддг арһ нанд уга.

— Йоснла бичә наад! Һар цаас өгсән мартҗ орквчи?!

Маниг әмтн бүсләд авб, тиигх дутм лейтенант чинрән, чидлән үзүлхәр һалзурв. Мини хөвәр, дигтә Глотов, буудлын ахлач ирәд, намаг лейтенантын һарас алдулҗ авад, һал тергнд суулһад йовулв.

Хәрҗ ирхләм, Занда мини өмн өңгрҗ одсн сәнҗ. "Бадм, менд-амулң бә!“ гисн үгмүднь сүүлин герәсн болҗ медгдв. "Намаг ухананнь нег өнцгт хадһлҗ йов",— гилә.

Би цогц талнь одув.