Хойрдгч әңг шүрүн болн таңсг сивр минь

йисн хонг тууль мет давб. Мини хәрх болзг болҗ одв. Сулдхв) чилв. Арвн хонгар ирләв, арвн хонг өңгрв. Нөкәдүр көдлмштән һар зөвтәв. Болв Бадмин келвриг күцц соңсл уга хәрҗ болшго. Ба< чигн йисн хонг кергтә. Яһсн сән болх? Редакторт суңһуг (телеграмм) өп кергтә. Дәкәд йисн хонг энд үлдҗәнәв гиһәд. Үлдхин төлә зөв-учраг цәәлһх кергтә. Би юн гиҗ редакторт зәңглхв? Бадмин келвр соңсҗана) гиһәдий? Тер Бадмиг таньхш, нег үлү мини үүрин келвр редактор керг уга...

Э, суңһуг (телеграмм) өгчәхәр, телефоһар күүндсн сән болх.

Почтд ирүв. Редакториг дуудчкад, эврән ямаран, юн зөв-учр келдк гиһәд, ухалад суунав.

— Элст, редакц,— гиҗ телефонистк келв.

— Мендвт. Би, Элксә, келҗәнәв. Э. Шулун хәрҗ ир? Нанд.. на-на-нд хәрҗ ирдг арһ уга болҗана... Танас сурҗанав: бас йисн хонг өгтн. Энд ик гүрмтә йовдл учрҗ одв... Юн гүрм?.. Өөрхн үүриннь келвр соңсҗанав... Гүрм биш?.. Э, гүрм биш... болв ик соньн тууҗ.. Э, э... Тертн үнн... Би тууҗ соңсхар ирсн уга биләв... Уга, би танлг зөвшәрҗәхшив. Би амрлһнд бәәх күн тууль соңснув аль ноха көөлднүв мини дурн болҗахгов... Э, э... Тертн үнн... Э, э, зөвшәрҗәнәв. Терть чик... Болв би танас икәр сурҗанав: яһад болвчн учрим хувацтн Йир соньн келвр... Э, э... Соньнд (газетд)?.. Миниһәр болхла, соньнд (газетд) барлж болшго, ирлцш уга... О, э, а... Тәвҗ үзтн, сулдхҗ үзтн... Икәр ханҗанав! Менд бәәтн, көвүдт менд келтн. — Трубкан адһн хәрү тәвәд, телефонистк күүкнд мөңгинь өгчкәд, почтас адһмта һарув.

Чиичнә Цаһан нуурин ар көвәд Җовалгин өндр бәәнә. Бадмин кәдлҗәх тәрән тер толһан өмн, ар кецмүдәр көкрҗ урһна. Урднь нааран ирләв, Бадмин тәрәнд ус өгдг машинә гериг меднәв. Мини үр моторан көдлгчкәд, хара суухш. Тер хүүвин ахуһин (совхозин) талдан машидт кергтә тоот әңгс ухалҗ кеһәд, механизатормудын көдлмшиг гиигрүлх эв-арһ хәәнә. Тер рационализатор болн изобретатель нерәрн һаңцхн эврәннь эдл-ахудан, райондан биш, бүкл областьдан туурна.

Бадм Сталинград балһсна селәнә эдл-ахун күрәлңд нүдн далд дасад, технико-техническ әңг төгсәҗәнә. Дипломан авсна хөөн ах механикәр көдлх күслтә. Тернь нанд таасгдна, зуг урднь бүрн-бүтн, нигт өвстә, камб шарлҗар, зултрһар, йөркгәр болн талдан чигн зүсн-зүүл өвсәр көкрәд бәәдг мана һазр-усн улан элснд хүврәд, урднь тарвс тәрсн зәрм һазрнь халцха халтрт тохрҗ. Сецәр (селитрәр) күчләд ик-ик, хойр хурһн зузан хәлстә тарвс урһаһад, зураһан кесг холва давулҗ күцәһәд, эднә хүүвин аху (совхоз) нер туурна, һардачтнь Алтн од өгхәр бәәдгчн гиҗ, әмтн келнә. Сецәр (селитрәр) болһсн тарвс — хорн, әмтнә эрүл-дорулд саалтган хальдахмн, түүнә тускар хүүвин ахуһин (совхозин) һардач, областин ахлачнр ухалҗахш. Теднд — зуг зураһан давулҗ күцәх кергтә. Ташр деернь, шиминь авсн һазриг хәрү әмрүлх көдлмш төрүц кеҗәхш. Энүнә тускар төв (центральн) соньнд (газетд) бичх кергтә, төрскн һазр-усан үрәлһҗ, басулҗ, тонулҗ болшго...

Намаг үлдҗәхиг соңсад, үүрм байрлв. Тер асхн Бадм келврән цааранднь эклв.

Арвдгч сөөһин келвр

Эврәннь кишгән өргн дорасн алдна гидг — күчр юмн бәәҗ. Тиигхд шуд Шарловк орл уга, зууран Козульк деер хальмг күүнлә харһсн болхла, тиигән йовшго биләв. Тәвсн хөв яһсн өршәңгү уга юмн бәәсмб. Тер асхн би Зандаг үзҗ чадх бәәҗв. Тедниг нарн суусна хөөн авч һарсн бәәҗ. Би дигтә өртң деер харһад бәәх сәнҗв. Муха юмб, муульта заячв?!. Тату хөвби...

Козулькд нүүҗ ирсндән байрлдгм бас учрта. Энд бәәхлә, йовулсн тер улсиг альдаран авч одсиг медхд дөт. Тенд, района цутхлңгас дөчн дуунад, ө-шуһу модн дотр бәәх хотнд кен нанд зәңг авч ирхв, кен нанд дөң-нөкд болхв.

Павел Григорьевичин келсн үнн болҗ һарв: көдлмш гиигн биш. Тавн пуда шар мишгүдиг, ик зууцаһинь буудя кечкәд, шил гиҗг деерән тәвәд, нег көмргәс (складас) талдан, төмр хаалһла зергү бәәх көмргүр (складур) зөөнәвидн. Өрүн нәәмн часас авн асхн тавн час күртл. Өдрин дуусн күләсн вагодыг төмр хаалһихн, һацата кевтә, тавн час өөрдҗ йовтл өгнә. Тер цагт амрлдан уга. Тер цагт йир күчр. Нанд күчр. Күүкд улс энд кесгәс нааран көдлҗәнә. Тедн дасад, тахшҗ одҗ. Нанд ода деерән күчр. Нурһн икәр өвдхш, күзүн өвднә, толһаһан, чон кевтә, эргүлҗ болхш.

Тавн пуда шар мишгт дөрвн пуд шаху буудя орна. Тер мишгиг нег күн амнаснь бәрәд, нөкд болад, ээм деер тәвҗ өгнә. Чи эврән мишгин йоралдк хойр өнцгәс батлҗ бәрәд: "Взяли!" — гиһәд оркхлачн, нөкд болдг күн мишгиг "цеб" гиһәд, ээмд углад оркна. Чи темтрҗ ишкәд, авад йовад однач. Хамгин күчр цаг — чиңглг (вагон) дүүрәд ирхлә. Буудяг өөдән һарһҗ асхх кергтә. Көл цаснд йиврсн мет булхад, һуйин бульчң тасрхдан күрнә.

Павлина гидг немш гергн үдәс хооран даңгин уульна. Өрүһәр уульхш, үдәс хооран уульна. Би алң болнав. Сурхар седнәв, би эдниг ода чигн сәәнәр таняд угав.

Эгч Акулина Хильма хойрин көдлмш нанд таасгдна. Хильма — туугдҗ ирсн финн гергн. Залу күүнлә әдл өргн далта-ээмтә. Мишгтә буудяг угзрад авхларн, негл уутта арһс өргсн мет гиигнәр авад әрлнә. Хильма мишг ээм деерән тәвүлхд кезәдчн күүһәр дөң авхш. Күүкд улс дунд тиим чидлтәнь бас бәәдг сәнҗ.

Эгч Акулина бийнь көдлсн деерән, хаҗудк гергдән үдрдәҗ өгнә. Кенд болвчн цөн амн үгәрн сүв-селвг болна, көшҗ йовсн саамла цаглань амрлһ өгнә.

"Заготзерно" эргәд, өндр модн хаша бәәнә. Түүмрин харулчнр зогсна. Тедн һанцхн түүмрәс биш, талдан чигн юмнас олна зөөр хәрүлнә. Тедн буута. Ордг, һардг үүднд зогсна. Теднә будкла залһлдад лабораторь бәәнә. Көмргүдт (складмудт) овалһата буудян дорас зарм авад, терүнд көдлдг күүкд буудян чинр хәләнә. Кемр чиигтә болхла, хагсадг машинд-сушилкд хагсалһна, кемр өлвр болхла, маднар күрздүләд, нег оваг талдан һазр тал хуралһна.

Байрта зәңг ирв. Тиигхд нүүлһәд авч одсн улс ар үзгүр туугдад, Игарк гидг балһснд күрәд зогсҗ. Патьр өгч, көдлмш өгч. Тер зәңг ирсн өдр би Игарк тал, теднә шишлң комендатурас Зандан хайг сурулад, бичг йовулув. Нанд ода дамшлт бәәнә. Козульк тал бичәд, Шарловкд бәәх хайгинь авлав. Икәр һундл төрнәв. Тиигән Зандад бичг юңгад эс бичсн болхв гиһәд, бийән гемшәнәв.

Игарк тал йовулсн бичгдм хәрү уга. Дегд удан болҗ йовна. Дегд удан?.. Хурһан дарад тоолхла, шиңкән дола хонҗ...

Лабораторьт Клава гидг күүкн көдлнә. Лаборантк. Тер күүкн, намаг көдлмшт ирв чигн, көдлмшәс хәрв чигн толһаһан гекәд мендлнә. Нег дәкҗ көдлмшәсн һарч йовтлм, Клава ардасм күцҗ ирәд келв:

— Бадм, эндр клубд йир сән наадн (кино) һарчана.

— Юн гидг?

— "Свинарка и пастух". Однчи?

— Мөңгн уга.

Би таслвр (билет) авчкнав. Йисн часад. Сәнйи?

Сән мууһинь би медҗәхшив. Күүнә мөңгәр нааднд одҗ болхий? Нааднд би бичкндән ик дурта биләв. Сәәни Экнә клубд хая-хая наадн (кино) һардг билә. Зуг маниг, сурһульчнриг, тиигән орулдго билә. Бидн хәләхәр седәд, терз тал давшад, ардасн клубин һардачас татулад, гедргән унад, мөчән булһлад, көл-көдләд бәәдг биләвидн. Ода эн күүкиг нааднд одый гихлә, нарта орчлң деер түрү-зовлңгас, көдлмшәс, күч-көлснәс талдан, наадн (кино) гидг юмн, нәр-җирһл гидг юмн бас бәәдг бишв гих ухан нанд генткн орв.

— Не, таслвр (билет) авхви?—болҗ Клава нанас дәкнәс сурв.

— Автн.

— Зуг оратл уга ир, сәнйи?

— Сән.

Клава йовҗ одв. Би гер күртлән, цогцм гиигрсн болад, ик байрта, дуулхин нааһар йовв. Бәәдлнь, шин соньн юм үзхән урдаснь медсн күүнд — тиим гиигн өргмҗ үүддг кевтә.

Козулькд ирхлә, Ик Бааҗа манд нег бичкн гер хулдҗ авч өгв. Хош-хора баһ болхла, нег зүүдән, тернь сән бәәҗ. Гер бичкн болвчн, баав, Альмн, Инҗә, ман дөрвнд көндә болҗ медгднә. Эвнь харһад ирхлә, Ик Бааҗад келҗәнәв:

— Красный Яр хотнд Кеедә көгшә үлдв. Тер һанцарн, хәләдг күн уга. Нааран авч болшгойи?

— Медәтә күүнд килмҗән тусхасн сән,— гиҗ Ик Бааҗа мини келсиг дөңнв.— Дуудҗ болҗана. Зуг эврәнчн өрк-бүл дөрвн әмн биший. Асрҗ чадхвчи?

Чадхв,— болҗ нег мөслҗ хәрү өгүв.

Экм эндр үстә цә чанҗ. Зәрмдән цәнь хар чигн болад одна. Зуг би баавд алң болнав. Мини шиңгәсн мөңгиг, мана авсн кемҗәнә теҗәлиг цагаснь цагтнь, болзгаснь болзгтнь дигтә күргнә. Зәрмдән би экән харт бәрнәв: бийнь үдләд төрүц хот уухш гиҗ. Тиигҗ санхларн, би экән ээрнәв:

— Баав, та нег дәкҗ болвчн нанла хамдан сууһад, хот уухнтн.

^— Дәкн, дәкн хот ууһад бәәх нанд гем ирсн биш. Минь одахн чини өмн уучклавидн. Чамаг күләхәр седләв, эн хойр тесҗ күләҗ чадшго болв. Тегәд уучквидн,— гиҗ экм бийән харсна.

Альмн Инҗә хойр намаг көдлмшәс ирхлә, оньдин гертән уга, һаза наадҗ йовсн болҗ һарна. Дәкәд тедн һазаһас орҗ ирвчн, экәсн хот сурҗ, баавиг генүлсиг би негчн үзәд угав. Хоюрн мини эклә әдл уургтан цадсн бәәдлтә.

Баавин тәвсн цәәг ууҗаһад, экдән келҗәнәв:

— Баав, эндр нааднд одҗ болхий?

— Боллго яах билә. Би чамд кесгәс нааран келхәр седәд бәәһәв. Зуг эвнь болҗ өгхш. Зәрмдән чи көдлмшәс ора ирнәч, зәрмдән би кир-нуһдан уһаҗасн болҗ һарнав. Одлго яах билә. Чи тиигтлән көгшн өвгн бишч. Одх кергтә. Көдлмш кесн күн — амрх зөвтә. Чи гертән юн амрчанач? һаза һарч мод хамхлх кергтә. Ө-шуһу мод орҗ үвлин түләһән белдх кергтә. Мел кергтә, кергтә... Эн кергтә гидг юмнчн кезәдчн чилшго,— гиҗ экм нанд зөв өгв.— Мә, тавн арслң. Биләт хулдҗ ав.

Экм авдран уудлад, мини костюм һарһҗ өгв. Би эн костюмиг негчн өмсҗ үзәд угав. Дөчн негдгч җил бааҗаг авч өгхд би бичкн биләв. Эн — бааҗан белг.

Костюм өмсхлә, киилг кергтә. Нанд киилг уга. Өдр болһн көдлмшт өмсдг цергә ноһан өңгтә, ода зүснь цәәҗ одсн киилг костюмла ирлцш уга.

— Не, яһий?— гиҗ экм сурв.

^— Яах билә, көдлмшиннь хувцтаһан йовнав. Тиигтлән би нәәрт одҗ йовхш, наадн (кино) хәләчкәд, хәрҗ ирнәв,— болҗ би экиннь седкл аадрулув.

— Дуран тевч. Зуг баһ күүнд олн хурсн һазрт эвго болвза. Нанд нег цаһан кенчр бәәнә. Би чамд түүгәр маняшк уйҗ өгнәв. Эндр иигәд чигн одад ир,— гиҗ экм зөвшәрв.

Нәәмн часин алднд гертәсн һарчкад, би ямаран үзмҗ уга йовдлла харһсан медүв. Клава кеерәд ирх, би көдлмшин хувцта. Нанд йилһл уга, би үзмҗго хувц өмсәд дасчксн күмб. Күүкнд һутрта болх.

Клава намаг холас үзәд, һаран өргв. Ирхләм, буру һарһсншң цәәлһв:

— Арвн доладгч эрәдәс хәләхлә, сән. Бәәрн уга сәнҗ. Хөрн негдгч эрәдт авув.

— Нанд йилһл уга, гиҗ күүкнд хәрү өгүв. — Кемр медхәр седҗәхләтн, би төрүц наадн (кино) үзәд угав.

— Үнәрий? — болҗ Клава алмацв.

— Терзәр үзләв, клубин терзәр...

Күүкн инәв. Эн саамла экм адһҗ аашснь харгдв. Зүркм кирд гиһәд одв. Хойр дүүһинм негнләнь үүл учрсн болҗана гиҗ санад, экиннь өмнәс тосад гүүвв.

— Яһҗ йовнач?— гиҗ Клава ардасм сурв.

— Бәәдлнь, гүрм учрҗ одҗ...

Экм өөрдәд ирв.

— Баава, юн болҗ одва?

— Ик Аак киилг өгвә. Дәәнд әмән өгсн мана Мерднин¹ киилг бәәҗ. Түүгән чамд белглвә. Сәәхн иньгм, хәрәд селвәд өмс,— гиҗ экм әмсхҗ келв.

Баавиг теврәд, эн олн-әмтн дотраһур эргәд биилх дурм күрв. Баавм, хәәртә экм... Экм минь, зүркм минь. Гүрмтә йовдл эс учрснд би дегд байрлад, ташр деернь экиннь седклд ханад, инәһәд бәәвв. Баавиг Клавала таньлдулхар шиидүв.

— Баав, би таниг нег күүкнлә таньлдулнав.

— Кенлә?.. Әрлһич цааран,— гиҗ экм ичв.

Клава!гихләм, маниг хәләҗәсн күүкн өөрдв.

— Мини эклә таньлдтн,— болад, би баав тал заавв.

Күүкн һаран өгч мендләд, нерән келв:

— Клава.

— Карошо,гичкәд, мини эк инәмсглв.

Эдн хойр нег-негнәсн ичәд-эмәһәд, хоюрн нан тал хәләцхәв.

¹Мерднь — Эрднь гисн нериг хадмлад тиигҗ нерәднә.

Мини экин нерн — Байрта,— гиҗ би күүкнд цәәлһүв.

Экм йовҗ одв.

Наадн (кино) нанд чигн, Клавад чигн йир икәр таасгдв. Сиврәс одсн һаха өскдг күүкн, уулас ирсн хө хәрүлдг көвүн хойр Москвад таньлдна. Тедн хөөннь ханьцна. Цөн үгәр келхлә — наадна (киноһин) утхнь тер. Иир инәдтә наадн (кино) бәәҗ.

Иим соньн наадна хөөн келх үг олдхш. Онц-онц зургуднь, йовдлмуднь, үгмүднь чееҗд тодлгдад, оньдинд шиңгрәд, зүркнд үлдв. Зөвәрт тагчг йовҗ йовад, Клава келв:

— Бадм, чи намаг гер күртлм һарһнч?

— Тана гер хама бәәнә?

— Чини бәәсн уульнцар.

— Намаг альд бәәхиг та яһҗ меднәт?

— Өрүн болһн үзнәв, асхнд көдлмшәсн хәрсичн үзнәв. Тернь — тер. Ода чамас эрҗәхм: бийим бичә "та“ ги, би эмгн бишив, — Клава цеңнәд инәв. Би бас дахад инәвв.

Күүкн генткн өөлсн дууһар сурв:

— Экчн юңгад ирсн бәәҗ?

— Йирдән.

— Йирдән биш. Нанла нааднд одснд чамаг шоодви?

Клаван эн генн үгмүдт хәрү өглго бәәҗ болшго болад, би цугтнь илднь келүв. Мини келвр соңсчкад, күүкн һарим чаңһар агтхад, башрдҗ сурв:

— "Капитанская дочка" гидг дегтр умшлч?

Тиим дегтр бәәнә гиҗ соңсхас биш, умшад угав, тегәд хәрүднь келүв:

— Уга.

— Түүнд хальмг тууль бәәнә. Тер тууль нанд икәр таасгдна. Һәрд керәд келнә: үкснә мах идәд, һурвн зун җилд әмд бәәхәр, әмдин мах идәд, һучхн җилд әмд бәәнәв гиҗ. Тер туулин утхинь медҗәнчи: ик гүн утхта тууль. Умшнчи? Умшх болхлачн, би чамд авч ирнәв. Маңһдур авч ирнәв. Не, маңһдур күртл, менд бә. Мини гер эн. Бәәҗәһәд, чамаг гиичд дууднав, ирнчи?— гиҗ Клава инәһәд сурв.

— Медҗәхшив.— Би хавтхдан бәәсн тавн арслңган күүкнд атхулув.

— Энчн юмб?— гиһәд, Клава алң болв.

— Таслврин (билетин) мөңгн.

— Һәрг!

Клава мөңг авлго, герүрн гүүһәд орҗ одв.

Өрүнднь намаг һардач дуудулҗ. Тер цагт ахлачнр өмсдг ноһанкительтә, ноһан галифетә һардач, дәәнд шавтад, матиһәд эдгсн ахр барун һартан папирос бәрчксн, кабинет дотраһарн нааран-цааран йовдңнад бәәнә.

Орҗ ирхләм, "су" гиһәд суулһв, бийнь бас суув.

— Не, үр Басангов, көдлмш ямаран?— болҗ һардач соньмсв.

"Юңгад иигҗ сурҗадг болхв",— гиж, дотран күчңдҗ тоолад, көдлмшәсм көөхәр бәәдг болҗана гиҗ харлад, серглңгәр хәрү өгчәнәв:

— Таасгджана.

— Акулина Семеновна чамд буудя зөөлһн күнд болҗана гинә. Үнний?

"Намаг көдлмшәсм һарһхар седҗәнә. Кемр һарһсн цагт альдаран одхв?— гисн тоолвр өрчим керчәд, зүрким хорсхав.— Эгч Акулинаг сән күн гиҗ санад, оньдинд күндлдг биләв. Хәләһит, намаг мууһар көдлнә гиһәд, һардачт зарһ бәрҗ. Күүнә эрәнь — дотрнь, моһан эрәнь — һазань гидг эн болҗана".

— Юңгад эс хәрү өгнәч?— болҗ һардач намаг тоолврасм серүлв.

— Эгч Акулина келсн хөөн — тиим болҗана.

^— Тер келнә: баһ күүг тиигҗ күнд көдлмшт көдлгҗ, әмдәр алҗ болшго, наснаннь туршарт цогцдан гемтә үлдх гинә. Медҗәнчи?

— Медҗәнә, үр һардач. Зуг дасад уга болад тиигҗәнә. Дасхла — күнд болхн уга.

— Тегәд бидн энүнд мана технорукла күүндәд,чамаг Куряков урчд сурһульчар өгхәр шиидвидн,— гиҗ һардач нанд цәәлһв. — Манд урч кергтә. Чадхвчи?

Чадхв гиҗ санҗанав. Мини аав, мини эцк урчуд билә.

— Тиигхлә дигтә. Чадхч!— гиҗ һардач итклтәһәр келв.— Ода Куряков өвгиг хәәҗ ол. Территорь дотр көдлҗәнә. Могилев илгәвә гиҗ кел, медҗәнчи?

— Медҗәнә.

Үүдн тал һархлам, һардач ардасм сурв:

^— Өрк-бүлчн кедү күн?

— Эк, хойр дү бәәнә.

Экчнь көдлни?

— Уга.

Могилев намаг дахулад, кабинетәсн һарад, "Бухгалтерия" гиҗ бичәтә хоран үүд секәд, тенд суусн күүкд улсин негнднь келв:

— Надежда Петровна, һардачск фондас Басанговд нәәмн килограмм һуйр бичҗ өгтн. — Нан тал эргәд цәәлһв: — Орад, талон ав. Сәәнәр урчин көдлмш дас, манд урч кергтә.

Куряков гидгнь, Максим Горькин сахлта, җөөлн хәләцтә, ик тогтун, болһамҗта бәрцтә өвгн бәәҗ. Тер сурв:

— Сүк бәәнү?

— Уга.

Куряков намаг дахулад, ахулачд (кладовщикд) ирәд, олн сүкәс шүүһәд, негиг, нимгн иртәһәснь йилһәд авб. Терүг царт хоюрн кесгтән хурцлвидн. Би цариг эргүлҗ өгнәв, өвгн алцаһад суучкад, иринь нааран-цааран гүүлгәд бүлүднә.

— Бритвлә әдл болв. Сахлта болсн болхла, сахлан хусҗ авх биләч,— гиһәд, Куряков инәв.

Утдан зун, зун тәвн метр йисн көмрг (склад) бәәнә. Өвгн теднә ора сольна, пол ясна, үүдн бүркә хойрин хоорнд, хурин усн гүүдг җолв модар кеҗ тәвнә. Көдлмш дала.

Үдин хотдан ирхләрн, экәсн дорва сурув:

^— Дорваһар ю кенәч?— гиҗ экм алңтрв.— Урчар орсн күүнд дорва кергтә болдви?

^— Һардач нанд өрәл пуд һуйр бичҗ өгв.

Бадм минь, күүнәс бичә юм сурҗ дас. Бидн авсн кемҗәнә һуйрарн яһад болвчн тесхвидн,— болҗ экм намаг хөрв.

Би сурсн угав. Бүлчн олн гиһәд, бийнь бичҗ өгв.

Көдлмшин хөөн Клава нанд одак дегтрән өгв. Тернь түрүн халхасн авн намаг авлв. Гертән умшсм баһдад дегтриг бийләһән көдлмшт авад һарнав. Куряков тәмк татхла, би тер дегтрән умшнав. Орс келәр бичсн дегтр удан умшгдна.

Игаркас зәңг-зә уга. Хойрдад эрлһ тәвәд оркув.

Козулькд нүүҗ ирснәннь маңһдурт нег ик альбом хулдҗ авлав. Тер ода чилв. Ик зууднь Зандаг зурнав. Сәәхн-сәәхн күүкд болҗ һарна, зуг негнь чигн Зандаг дураҗ өгхш. Нам зәрмдән хальмг күүкнә орчд сәәхн орс күүкнә чирә чигн зургдҗ одна. Үлдсн нег бәәр цааснднь Клаваг зурхла, йир сәәхн дурав.

Көдлмштән ирхләрн, күүкнд зургинь өгхләм, хәләчкәд, бичкн күүкд кевтә, альхан ташад инәв:

— Би-ив, мөн, би-ив, йоста мини бәәдлтә! Кен зурва?

— Мини нег үүрм.

Зургим альдас аввч?

— Юн зург?

— Иигҗ сәәхн дуралһҗ зурхин төлә мини цокулсн зург кергтәлмн.

А-а... Би үүртән Клава тиим-тиим бәәдлтә гихләм, зурад һарһчкв...

— Үнәрий?

— Үнәр.

Көдлмшин хөөн Клаван үр күүкд тер зурач үүрәрн зургимдн зурулҗ өг гиһәд, бийим ээрцхәв.

Терүнд төрүц цолго,— болҗ би күүкдиг хөрүв.

— Түүнләчн, Бадм, таньлдҗ болхий?— гиҗ Клаван үр Таня гидг күүкн тачкнҗ инәв.

^— Боладчн бәәх.

— Дахулад авад ир,— Таня урч Куряковин күүкн бәәҗ.

Игаркас хәрү уга. Клаваг үзх дутм, Зандан зүс-зүркн урдк-урдкасн тодрхаһар барлгдад һарч ирнә. Муульта юмн, авад зурхла — дураҗ өгхш. Тиигх дутм зүркн шарклна, өрч урсна. Һацата кевтә, зүүднд орҗ өгхш. Гринев Маша хойр бас салсн бәәҗ. Пушкинә героймуд нанд икәр таасгдад, зүрким бульглулад, өрчим үүмүләд, седклдм ицл үүдәһәд, герлтә болн һаслңта сана зүүлһәд, медрл тату мини чееҗд мөңкинд бәәр олад, төөнрәд, тодлгдад, тиизлгдәд үлдв.

Җалван авч ирәд, экдән өгәд, мөңг сурув:

— Юунд кергтә?— гиҗ баав соньмсв.

— Нег альбом хулдҗ авнав, дәкәд... нааднд однав.

Иигән һарчкад, санҗ йовнав: экәсн дәкҗ мөңг сурҗ болшго. Наадн (кино) хәләсн — сән. Инәдтә. Сергмҗтә. Цогц амрна. Седкл талвана. Өргмҗтә күсл орна... Болв... баавин зовлңгиг бас медх кергтә. Намаг нааднд мөңг һарһхла, экдм күчр болх. Тиигәд чигн хумс-хурһан тәәрәд әрвлнә. Уга, дәкҗ нааднд одҗ болшго. Тиигхд Клава таслвр (билет) авсн, ода би авнав... дәкәд — уга, нааднд одхшив.

Клубд афиш хәләхлә: "Она защищает Родину" гиҗ бичәтә. Хойр таслвр (билет) авув. Арвн дөрвдгч эрәдт. Клаваг хәәһәд, гертнь одув. Үүд цокхлам, өмнәсм Клава һарч ирв.

— О, Бадм, һәәһә юмн болва. Ор нааран, ор,^— гиһәд, күүкн байрлад одв.

— Би орхшив,— болад, көдлмшин хувцан хәләвв.

— Гемго, ор, ор. Мини эклә таньлд. Би чини эклә таньлдсн бәәнәлмн.

Орҗ ирхләм, табуреткд суусн буурл үстә күүкд күн босад, өлгҗәсн сернҗлән табуретк деерән тәвчкәд, нанла һар авч мендләд, нерән келв:

— Ефросинья Петровна.

— Мама, эн Бадм,— гиҗ Клава экдән мини нер келчкәд, нанур эргв: — Бадм, эндр йир сән наадн (кино) һарчана. Би хойр таслвр (билет) авчкув...

— Би бас. Арвн дөрвдгч эрәд.

— Мини бас арвн дөрвдгч эрәдт. Альков, таслвран өглч?

Клава хәләчкәд, нег мөслҗ келв:

— Хойр экән дахулҗ одхмн.

— Бидн үзхән үзләвидн,— гиҗ Ефросинья Петровна инәмсглв.

— Мини эк орс кел медхш.

— Келәрн биш, нүдәрн хәлән гиҗәнәлмн,— гичкәд, күүкн тачкнад инәв.

— Клава, үгән болһаҗ кел. — Ефросинья Петровна күүкән хөрв.

Клава намаг сүүһәсм авб:

— Бадм, сууһад нанла хот у. Би хотан уучкад, тана тал одхар седҗәләв. Су, су... Не, бичә ачрх...

— Намаг цаглаһан эс ирхлә, экм әәх, би хәрнәв, — болҗ үүдн тал цухрув.

Болшго болад, Клава сурв:

— Одак дегтрән умшҗ дуусвчи?

— Баахн юмн үлдв. Би удан умшдув.

— Хәрнь, экән эрк биш дахулҗ ир,— гиҗ Клава намаг хашан үүдн күртл һарһад, генткн һарасм авад келв: — Бадма, би хальмг кел дасхар шиидүв. Нанд толь олҗ өглч.

Экм йовш угаһар кесгтән буцв, зуг мини ээрлһн даву болад, зөвән өгв. Маниг һарад йовхла, Инҗә нам төртән авсн уга, зуг Альмн дахнав гиһәд уульв. Дү күүким Кеедә көгшә эвләд, авад үлдв. Өвгнд Козульк тал һарх зөвшәл цаас Ик Бааҗа шишлң комендантас авад илгәсн, Павел Григорьевич Кеедә көгшәг района цутхлң тал кергәр ирсн парторг-завхоз Зыряновин көлгнд суулһад тәвҗ.

Ефросинья Петровнаг мендләд, эрүл-мендтн ямаран гиҗ сурхла, баав инәһәд келв:

— Талмач уга.

Наадна хөөн хәрҗ йовад экм келв:

— Зург наадн гидгчн йир сән юмн бәәҗ.

Эндр көдлмш урдк өдрмүдлә әдл цаглаһан эклв. Зуг күн болһна чирә байрар герлтнә, һартан бәрҗ кесн көдлмшнь эрвлзәд бәәнә, цуһар чикән, буудлын туск талвңд өндр бахнд өлгәтә, ик төгрг хар репродуктор тал зөрүлнә. Әмтн дөрвн җилин туршарт күләҗәсн байрта, күслтә, сетрә зәңгән соңсхар белдҗәнә.

Баатр Улан Әәрм Дорд Пруссьт дәврлһ кеһәд, апрелин 9-д Кенигсберг гидг балһс орулҗ авб, Польшин һазрин ик зууһинь фашистнрин үлмәһәс гетлгв. Венгриг бас бүклднь сулдхад, Австрин һазр-уснур дәврҗ орад, апрелин 13-д эн орн-нутгин Вена балһс дорацулв. Ода мана церг Одра һолыг һатлҗ һарад, немшнрин хотл балһсн Берлин тал дәврлһ бүрдәһәд, апрелин 21-д эн балһсна захар орад, хортна кевтрт күчтә ноолда кеһәд, май сарин Нег шинлә — делкән күч-көлсчнрин седкл ханьцсн байрин өдрлә рейхстаг деер Улан Туг өлгәд, Гитлерин болн түүнә алач-махч нохасин һол нурһнь удлго хамх тусхиг бүкл нартд зәңглв.

Совинформбюрон зәңгиг бидн хаврин харадала әдләр күләһәд, Левитана келсн үг болһиг аршан мет хавлнавидн. Эндр Левитан алдр көтләч (вождь) үг келхмн гиҗ зарлв.

"Теперь мы можем с полным основанием заявить, что наступил исторический день окончательного разгрома Германии, день великой победы нашего народа над германским империализмом... Отныне над Европой будет развеваться знамя свободы народов и мира между народами...",— гиҗ Сталин келв.

Май сарин 8-д 22 час 43 минут сө Берлинд Германь капитулировать кесн цааснд һар тәвгдҗ, май сарин 9-н өдр Диилврин Өдр гиҗ зарлгдв. Бидн кеҗәсн көдлмшән хайчкад, буудлын тус бәәсн талвң тал гүүлдҗ ирхлә, энүнд әмтн дүүрң, тедн нег-негән, таньдг эс таньдг болвчн, теврҗ үмснә. "Ура!", "Диилвр!", "Гитлер капут!" гисн үгмүд делгү соңсгдна, байр болн зөвүр, инәдн болн нульмсн, ицл болн һашудлһн холю. Тиигҗ Диилвр ирв. Диилвр яһҗ ирхиг эрк биш үзх күслтәв гисн Королев Пантелейин күсл күцв.

Куряков ман хойрин көдлмш улм икдв: удлго шин буудя, шин урһц орҗ ирн гиҗәнә. көмрг (склад) болһн хойр талан зурһаһад, арваһад үүдтә. Теднә деер хурин усн һооҗх җолвс кех кергтә. Җөөлн цаһан модыг шуулад, хойр әңглчкәд, сүкәр һолынь чавчад, җолв кенәвидн.

Өцклдүр би "Герой нашего времени" гидг дегтр умшад дуусчкад, терүнәс өргмҗ авад, хара бәәхәр гиһәд, Куряковиг чееҗәр зурлав. Өвгиг зурхд амр. Сахлнь алдр бичәчин сахлла әдл, нүднь булгин уснас цегән, чирәһәснь оньдин инәдн хөөһхш. Өргн чирә деерән, хальмг күүнлә әдл сарсхр, зуг невчк моңхгр хамрта. Уралан зөрсн өргтә, нигт күмсгтә. Өвгн зурган үзчкәд, инән бәәҗ, толһаһан зәәлв:

— Ай, Батмашка, ай, Батмашка. Кен намаг иигҗ зурва, а?..

Бидн зөвәр удан көдлвидн. Өвгн һанз татнав гиһәд, ахулач (кладовщик) тал йовҗ одв. Зурган бийләһән авб.

Нанд кедг керг уга. Би тәмк татхшив. Клаваһас талдан дегтр сурҗ авх кергтә гиҗ ухалҗанав. Дегтр бийләм йовсн болхла, ода умшҗах биләв. Ю хәәҗ хара суухв.

Би сүкән авад босув. Сүкм, өвгнә келснлә әдл бритв мет хурц. Эврәннь хүв җолван кечкәд, дәкҗ шуулсн модн уга болад, Куряковин чавчҗ йовад үлдәсн модыг экләд кевлүв. Җөөлн цаһан модыг кевлхд йир урмдта. Цаһан һолнь, шудрсн зорһснла әдл, хурц сүкин үзүрлә харһад, тоһшрад унад йовна. Шин хаһлсн тарвсин үнртә. Би эн үнрт йир дуртав. Эн үнрәс тарвс тәрән, һазр-усн сангдна. Модна Зах, Сәәни Экн, Дамин Амн... Тарвс тәрән, өвснә бригад... Очр, Мөңкә, эгч Шура, Занда... Занда, Занда, Занда... Игарк... Тернь ямаран балһсн, ямаран һазр болхв? Ар үзг, үвлд киитн болх... Занда...

Генткн барун көлм чис гиһәд, өвдгм нуһрад одв. Хәләхлә, мини һартк сүк хальтрад... о дәрк, теңгр, һазр!.. Цусн гүрә хаһлсн мет хагдад шольгҗана. Тендәс аашсн Куряков намаг үзчкәд, көгшнән мартад, үкн хурдарн гүүҗ ирв. Хавтхдан бәәсн нүүргс түркәд, доскд һо утр орулдг дееснәсн керчҗ авад, мини барун көлиг өвдгин деерәһәр кирәд, бооһад оркв. Дарунь цусн шольгдган зогсв, болв чиихәд, һарад бәәнә.

Өтрлҗ "Орел" гидг аҗрһ тергнд татад авад ирв. Эмнүлң төмр хаалһин ар хаҗуд бәәнә, хаалһ ик эрглһтә. Куряков җолачип — "Шулуд, шулуд! Цуснла күн наадҗ болшго!"гиһәд адһана.

Долан хонгт эмнүлңд кевтәд һархлам, Игаркас хәрү ирсн бәәҗ. Секәд умшхла — Зандан хайг. Дегд байрлад, биилҗ чаддго бийм биилнәв гиһәд, шавта көлән көндәһәд, тарҗ одн алдув.

Нег өдр хойр бичг бичәд, йовулад оркув. Нег бичгтән Шарловк яһҗ орснаннь болн теднлә мөчлдәд харһлго һарснаннь тускар цәәлһәд, наадк бичгтән Зандан болн терүнә эк-эцкин эрүл-менд сурад бичүв. Арһта болхла, зурган илгәтн гиҗ сурув.

һурвн долан хонгт гертән бәәвв. Һурвн долан хонгт бичг күләвв. Һурвн долан хонгт почтальоныг тосув. Бичг чигн уга, зәңг чигн уга.

Көдлмштән һархлам, дәкәд Могилев дуудулв. Һардач сурв: — Көлчн эдгви?

— Эдгвә.

Тәрә хуралһн эклчкв. Шин урһц ирҗәнә. Удлго бидн едр сө уга көдлхвидн. Чамаг көмргүдт (складмудт) ахлачар (заведующар) көдлдг Елисеевад чиңнүрчәр (весовщикәр) өгхәр бәәнәв. Чи юн гиҗ санҗанач?

— Би тер көдлмшитн медхшив.

— Экәсн төрхләрн, бидн төрүц хоосн төрнәвидн. Нам келн-амн уга һарнавидн. Тер мет — көдлмш. Экләд кетлән күнд, әәмшгтә болҗ чедгднә. Цааранднь дасгдҗ одна. Ода көдлмш баһ деер, шиңкән эклҗәсн цагла дасх кергтә. Зуг, Бадм, саг-сергг бол. Өдр болһн чи кесг зун центнер буудя орулҗ авхч. Чиңнүриг дару-дарунь хәләһәд, шинҗләд бәәх кергтә. Кемр иим-тиим юмн учрхла, нан тал күрәд ир. Хамдан йилһхвидн, медҗәнчи? Тенд хамгин сәнь — көл чавчдг сүк уга,— гиһәд, һардач наадлад инәв.

Елисеева намаг өдрин дуусн хаҗудан дахулад, буудя яһҗ чиңнүрдхиг, ордер яһҗ бичҗ өгхиг, амбарн дегтриг ямр кевәр дигтәдагтаһар бәрхиг цугтнь-цугтнь зааҗ өгнә.

Алдр хойр бичәчин дегтрмүд умшсн нанд медрл авх күсл нарн тал зөрсн цецгинәһәр цецглв. Тер учрар, эн күүкд күүнә келсн тоот, шин хаһлсн тәрәнә һазрт хайсн буудя мет хөөннь урһцан өгхәр, батар чееҗдм түңглнә.

Куряков харһчкад, мусг инәв:

Весовщик тәвхинь медсн болхнь, би бас көлән чавчхмн бәәҗ.— Дәкәд җивр сахлан имрчкәд немв: — Үнән келхлә, ямаран весовщик болхичн медҗәхшив, зуг сән урч болх эрдм чамд бәәнә. Үр Могилевла түүнә тускар күүндәд ядув, весовщик кергтә гиһәд зөвшәрхш. Миниһәр болхла, захан бичдг, тоолдг күүһәр весовщик тәвҗ болхмн. Терчн дадмг залу. Чамаг йоста кү кеҗ авхар бәәнә. Чикәр, седклән өгәд көдл. Э-э, мини эмгн одак зургичн үзчкәд, тер көвүһән дахулад авч ир гилә. Кезә мана тал ирнәч?

— Шин көдлмшән дасҗаһад...

Клава холас үзәд, һаран суңһҗ йөрәв:

— Иөрәҗәнәв. Көдлмшин дөрәһәр өөдлх талан хәләчкҗ кевтәлмч. Өөдл, өөдл...

Гертән ирхләм, намаг теңкән уга ик байр күләҗәҗ. Альмн намаг үзәд хәәкрв:

^— Аха, танд бичг ирвә!

^— Альд бәәнә?

Экм хәәрцгән уудлад, салдс бичгин бәәдлтәһәр, һурв өнцгләд конвертлсн, зузан бичг һарһад өгв. Би терүгинь, негл берк юм үзсн кевтә, шүүрәд авув. Утцар шидсн шидәһинь удрад, экләд умшҗанав.

"Үр көвүн Бадм, мендвч!

Илгәсн хойр бичгчн нанд, хол эңкр Хальмг теегәсм ирсн, хаврин зәңгч харадас болҗ медгдв. Чини бичгүд нанд ик байр авч ирв.

Тәвсн хөв чи ман хойриг кезәдчн бичә харһтха гиҗ заясн бәәдлтә. Чамаг экләд таньснас авн цуг бәәдл-җирһлән ухалад, товчлад хәләхлә, ман хойрад хамдан сууҗ, хамдан зогсҗ күүндсн нег чигн саам уга, нег чигн цаг уга. Явһана тәрәнд бәәхд, тенд болсн нәәрт нег харһчкад, чамаг үнәртән бийдән бичг бичхәр бәәнә болһад, цаас, харанда өгләв. Чи тер әрүн седклим цань угаһар басвч. Хамгин һундлта юмн, мини өгсн цааснд талдан күүһәр бичг бичүләд, түүгән, сән кевтә, эврән нанд авч ирҗ өгвч. Күүкн күүнд түүнәг үлү басмҗ бәәхий? Тер бийнь би чамас цөкрсн угав. Өвснә багд (бригадт) йовтл, чамаг ман тал тоочар (учетчикәр) ирснә хөөн Манҗин Ноһан өдрин дуусн манд, күүкдт, чини тускар келәд, чамас авсн бичгүдән үзүләд, цугтнь умшҗ өгәд бәәв. Тегәд, дегд һундл төрхләрн, чамд бичг бичләв. Чи нам тер бичгтм бас хәрү өгсн угач, уснд хайсн чолун мет яһсн-кегснь медгдлго одв. Мана баг (бригад) Цаһан нуурин экн тал нүүхд, әмтн цуһар хәрҗ одхла, би чамла харһҗ күүндхин кергт һанцарн хош деер үлдләв. Чи эврәннь әмнә арһ хәәһәд, асхар талдан һазр орад йовҗ одвч. Сөөнь өрәллә ирвч. Чамаг иртл, би нүдән харһулсн угав. Ирчкәд, орндан орад тагчг кевтвч. Нег чигн амн үг келсн угач. Намаг серүн кевтхиг чи медләч. Арһан бархларн, дәкәд би чамла түрүн эклҗ күүндүв. Эклхлә — келхмн болвза гиҗ санлав. Уга, чамас үг соңснав гисн күн түрүләд дархнд одад, зүркән болдлулҗ авх кергтә бәәсмн бәәҗ. Тиигхд, һанцхн мини йилһҗ авсн юмн — чи Манҗин Ноһанд бичг эс бичсн бәәҗч. Би тер асхн чамаг иткләв. Тер итклм хөөннь чик болҗ һарв. Түүнә тускар бас — эн бичгәс медхч. Тиигхд, тер асхн чи бидн хойр маңһдуртнь усна көвәд, ик чолуна өөр харһх болҗ үгцләвидн. Ирх болҗ андһаран өгләч. Өрүнднь босад, чи Сәәни Эк орад йовҗ одвч. Өдрин дуусн чамаг тендәс ирх гиһәд күләвв. Чи ирсн угач. Тер бийнь асхнднь ик чолуна өөр ирәд, чамаг күләвв. Цаган өңгрүлхин кергт хойр-һурв дәкҗ нуурин уснд орад өөмүв. Чи ирсн угач. Өр цәәтл күләвв, хош гер тал төрүц орсн угав. Герт орхар седхлә, чи минь ода күрч ирн гисн болнач. Зуг дорд үзгт өрүнә гегән шарлад ирхлә, мини зүркн тер зөвүрән, һундлан, һуталһан дааҗ чадсн уга. Адһн-шидгн хувц-хунран баглҗ авад, һартан чемодаһан бәрәд, Сәәни Экнд ирәд, тер өрүнә бийднь йовдцн тергнд сууһад, Хар һазр тал Ар Мазргт бәәсн эцкиннь хош тал хәрҗ ирсм тер. Баһ күүнд кеер хошт һанцарн бәәнә гисн — ямаран күчринь медҗ бәәнчи? Би тесәд бәәвв. Би эврән әмтнә шууганд дуртав, олн бәәсн һазрт дуртав. Чамас көлтә би тенд, теегт бәәвв. Удлго чини тускар соньнд (газетд) очерк барлгдад һарч ирв. Тиигхлә одҗ би чамаг ямаран дааврта, баатр төр күцәҗ йовсичн медүв. Чамла һацад, чамд өөләд, чамд һундад йовҗ одсндан бийән икәр гемшәвв. "Тер тоотан нанас юңгад нуусн болхв",— гих му седкл нанд орад, хәрҗ ирсн бийән зөвтәд тоолув. Түүнә хөөн чамас бичг ирх гиһәд, дегд икәр күсл кеҗ күләвв. Бичг ирв. Авад хәләхлә — чини һар. Би чини һариг сәәнәр меднәв, Ноһанд бичәд бәәсн бичгүдәрчн тодлҗ авлав. Ик байртаһар экләд умшув. Умшад дуусхла — талдан күүнә нерн бәәҗ. Тегәд одҗ би чини нерн деерәс талдан күн Ноһанд бичг бичәд бәәсиг медүв. Тер күн урднь нанд кесг дәкҗ наад бәрәд чини тускар болх-болшго тоот келлә. Би төртән авсн уга биләв. Ода ирҗ тер күүг ямаран хар санатаһинь медүв. Тегәд, Бадм, би чини урдк тоот буруһичн дор ормдан мартҗав. Намаг тер күүнә нер бичҗәхш гиҗ бичә өөлҗ-һунд. Залу улсин хаалһ кезәд болвчн зөрлцәд, сөрлцәд йовдмн. Тадн тер күүтә наснаннь туршарт кесг харһхт. Тер учрар би, тадниг хоорндан нанас көлтә өшәтн бичә болтха гиһәд, неринь бичҗәхшив. Хәрнь тер. Бичә өөл, бичә һунд.

Гүртин Хар Уснд чамла харһад, би дегд икәр байрлув, зуг түүнә хөөн арвн һурвн хонгин туршарт ут хаалһд йовсн бийнь, чамаг дәкҗ үэҗ чадсн угав, гем-шалтгин үүләр.

Козулькин сойлын Герт харһсан — үкн үктлән мартшгов. Ургшан орн гихлә, — һазр хату, өөдән һарн гихлә, — теңгр хол билә. Тер мини хамгин ичртә, һутрта чамла харһлһн. Юунас авн тииминь — чи эврән сәәхн меднәч.

Шарловкд бәәхдән басл генәртәһәр чамаг күләвв. Өдрин дуусн Козульк талас ирдг хаалһ хәләдг биләв. Өрүн босад, асхн күртл күләдг биләв, асхн көдлмшәсн ирчкәд, өр цәәтл күләдг биләв. Күләнә гидгчн, Бадм, дегд күчр, хату юмн бәәҗ. Күләнәч, күләнәч, күләнәч. "Кезә күрәд ирнәч",— гиһәд дууднач. Салькнла күүнднәч, хусм моднла күүнднәч, холд, теңгрт бәәх сарла күүнднәч. Зәрмдән сарас сурдг биләв: чи, сар, өөрәсн, теңгр деерәс терүг үзҗ бәәдг болхч... Келхнчн, хәәмнь минь, Бадмиг альд бәәхинь, юн гидг селәнд һарсинь. Сар мини сурвриг медл уга, мандлҗ инәһәд, хәрү өгдго билә. Зуг салькн зәрмдән чини нер мини чикнд шимлдсн болҗ медгддмн. Хусм модна бүчрмүд "ирх, ирх, күлә, күлә" гиҗ келдмн.

Чамаг хәәһәд ирхичн медләв. Зуг чи негхн өдрәр оратсн бәәҗч. Бичгичн умшчкад, чамаг тиигән ирсичн соңсчкад, зүркм урсад, һарад бәәнә.

Тиигхд чи Шарловк орл уга, шуд Козулькин өртң тал ирсн болхлачн, би чамаг бас нег үзх бәәҗв... Медҗәнчи, бас нег дәкҗ үзх бәәҗв... Зуг тәвсн хөв дегд өршәңгү уга болсн учрар, чи ман хойриг тиигхд харһулсн уга. Ода чамаг дәкҗ кезә үзхән медҗәхшив. Нег-негнләһән харһхас — һазр дегд хол. Болв би һазрин холд зовҗ бәәхшив, һартан зөв угадан зовҗанав. Чини эн хойр бичгиг авчкад, нисәд күрх дурм күрв. Зуг арһ уга, зөв уга.

Энд ирәд, бидн ик түрмлә харһҗ одвидн. Мана баав өңгрҗ одв. Герин көдлмш цуһар мини ээм деер үлдв. Эцк бас гемтҗ бәәнә, баавин үклиг дааҗ чадни, угай гиһәд әәҗәнәв. Шиндә, мини дү күүкн, ода чигн бичкн, шиңкән тавта болв.

Не, иигәд төгсәҗ бәәнәв. Дала үлү үгмүд бичсн болхлам, бичә керлд, бичә уурл, ут бичг бичсндм бас бичә гемшә. Менд бә. Баавдан, дүүнртән менд кел.

Буйн болтха, чамас сургчм, Бадм, дару-дарунь бичг бичҗә, зуг бийим дәкҗ "та" гиҗ бичә бич. Би көгшн эмгн бишив.

Илгәдг зург уга, бичә һунд. Цокулдгин арһ хәәнәв.

Занда".

Бичг умшад дуустлм, экм намаг хәләһәд сууҗ. Эн бичгәс зүркм урсад бәәнә, болв экәсн хоргдад, бийән һартан авад, бичгиг салдс шар киилгиннь деер хорт, зүркн тусан дүрәд, нүр, һаран уһавв. Һарһсн эк түрү цагт хаҗуд бәәхлә, хамгин бөк шивә болдг сәнҗ.

Хотын хөөн экм җөөлнәр сурв:

— Бадм, кенәс ирҗ?

Баав, би танд нег байрта зәңг келхәр бәәнәв: намаг весовщик тәвҗәнә,— гиҗ, экиннь сурврт хәрү өгш угаһар, зөрц өргмҗтәһәр келҗәнәв.

— Терчн юн көдлмшви?

— Тергәр, машиһәр ачҗ ирсн шин урһцин буудяг чиңнүрдәд, көмргт (складт) орулҗ авхмн болҗанав.

— Әәмшгтә көдлмш биший?

Юңгад әәмшгтә болх билә.

— Шаңһа дала буудя чини һарт бәәх. Дуту-дунд чигн һархмн болҗана. Дәкәд, Бадм минь, урднь юн чигн юмиг экләһән зөвшәлдг биләч, ода эврән...

— Баав, та бичә өөлтн. Һардачт би баавасн сурнав гиҗ яһҗ келхв. Тертн, эврән медхнтн, нам ичкевт... Дәкәд болхла, намаг һардҗ көдлгх күн бәәнә...

Маңһдураснь авн көдлмш гүдүдән орв. Хашан үүдн хоорнд тергд, машид даран-дарандан зогсад, көлгчнр, шофермуд хоорндан хәәкрлдәд, чеерүдәс көлтә зәрмснь захасн авхдан күрлднә.

Клаван көдлмш бас икдв. Тедн ирсн машин, тергн болһнас буудя авад, тер буудян чиигтәг йилһҗ һарһна. Чиигнь хөрн хойр процентәс өөдән болхла, шуд сушилк тал йовулна.

Елена Елисеева мадн хойрт һурвн көмрг (склад) бәәнә. Теднә негнь төмр хаалһла зергү. Тер учрар, Елена тендәс төрүц һархш, өдр болһн арвн, хөрн чиңглг (вагон) буудя ачулад, төмр хаалһар йовулна. Эндк хойр көмргт (складт) би шин буудя орулҗ авнав. Көлгд, машид тасрлтан уга ирнә. Суткдан арвн зурһан-арвн нәәмн частан көдлнәвидн. Зәрмдән хотдан һардг цол болхш. Мини хотыг Альмн зөөдг болв.

Эн гүдү көдлмшин хоорнд, әрвго чөлән һархла, би дотран саннав: нам, нег зүүдән, иим көдлмш өгәд сән болв. Кемр иигҗ эс көдлсн болхла, Зандан бичгин хөөн киивр гем авч болхмн билә. Тер асхн, түрүн бичг авсн асхн, би сөөни дуусн унтл уга, бичгин хәрү бичүв. Эн җилмүдт седклдән хадһлсан, сансн, күслсн тоотан цугтнь илдкөд тер бичгтән бичүв.

Нег үдлә Елисеева келҗәнә:

— Бадм, эндр чиңглг (вагон) ирш уга. Чи одад, үдин хотан ууһад ир, дәкәд би хөрнәв.

Хашан үүднүр өөрдхләм, өмнәсм Клава тосад һарч ирв.

Би ода өртңгин ахлачла (начальниклә) кергтә болад, буудл орад ирүв. Тенд, буудлд, нег хальмг бәәнә. Өрәсн көлтә. Икәр түрҗ йовх бавдпта. Өөрдхәр седчкәд, эмәһәд бәәвв. Бадм, одад харһсн болхнчы,— гиҗ Клава келв.

Шудрад, буудл тал ирүв. Һаза күн үзгдхш. Герт орув, хойр бичкн көвүн сууна. Теднәс сурхла — медхш. Хәрү һарув.

Өртңгин деед бийәс хойр тайг түшсн күн аашна. Өрәсн көлднь төгән һадрар кесн, Хоңһрин өмсҗ ирснлә әдл ик буршмг һазрла харһад, хард-хард гинә. Түүгән, дегд күнд болад, әрә өргәд, тәвәд йовна. Шуурха бушлатта. Шалвриннь нег шуңһрцгнь сул унҗснь үзгдв. Чирәнь, урһсн имтр сахлнь дегд ут болад, ямр дүңгә настаһинь медүлхш.

Залу өөрдҗ ирәд, намаг үзәд, генткн хәәкрв:

— Бадм, менд!

— Мендвт!

— Намаг таньҗахшвчи?—болад, доһлң залу өргмҗтәһәр сурв.

"Таньҗахшив" гиҗ келхдән эмәһәд, тер өрәсн көлтә залуг ширтәд хәләхлә, кень медгдҗ өгхш. Түүнә гейүртә нүднәс зовлңгин заль цольгад, мини өрчд өвдкүр үүдәв. Өргмҗтәһәр зөрц келсн үгнь түүнә һашута бәәдлиг улм илдкҗ, зүрк ишкрүлв.

— Бадм, чи намаг йосндан таньҗах бәәдл угач!— гиҗ тер залу давтв.

Доһлң залуһин дунь таньдг болҗ медгдв. Тер нерән келхәр седхлә, би һаран өргәд келүлсн угав.

— Та... чи... Очр болвзач?

— Э, Очрв.

— О, ээҗ-аав минь!.. Очр минь, үр минь!.. Яһҗ одснчн энви?.. Көлчн яһла?..

Мини эк Очриг үзәд, һарлцсн дүүһән үзсн мет элкдәд киисв. Халун цә уучкад, мини үр мана сурврт хәрү өгв:

— Маниг, хальмгудыг, Уралд хальмг церг бүрдҗәнә гиһәд мекләд, фронтас Кунгур гидг өртңд авч ирв. Тер өртңд урднь көмрг (склад) бәәсн чонҗиг сулдхад, терүнд маниг түүрмд бәрҗәх мет НКВД-н цергә буута салдсмуд эргүләд зогсчкад харулдв.

Чонҗ дотрк эрсмүднь киртә, му үнртә, делгү цаһан цердәр, хар нүүрсәр әмтнә нердәр дүүрң. Мел мана хальмгуд, альк һазрин күүһән, альк фронтд дәәллдҗ йовсан, кезә нааран ирсән, эндәс кедүлә һарч йовсан — цугтнь цәәлһәд бичҗ.

Маниг бас удан бәрсн уга, ар үзг тал Половинк гидг өртңд авч ирв. Тенд урднь немшнр, мана хүүвин немшнр, бәәсн кесг баракд хонулад, маңһдуртнь Косьва һол деер тосхгдҗасн электростанц хәләлһәд тууһад һарв. Хөрн хойр дуунад йовад ирхлә, хойр уулын хавчгт, чагчм эргтә, догшн урсхулта һол деер Широковск ГЭС делдгдҗәсн бәәҗ.

Деер-деернь гишң шахцад бәрсн хөрн-һучн баракд, дәәнә һалар һатлад һарсн, өрчнь орден, медаляр дүүрң хальмгуд, кошармудар көөһәд орулсн хөд мет ивр-ивр гилдәд бәәнә. Баһ гихдән тавнзурһан миңһн дәәчнр, тосхлтын батальонд хувагдад, батальон болһнд кесг рот, рот болһнд кесг взвод бәәнә.

Мана взводыг Половинк өртң Створ хоорнд нәрхн төмр хаалһар, ил чиңглг (вагон)-платформд үүрмг Чолу ачҗ зөөлһнд тәвб. Взводын толһач Намруев Эрднь йир шулун-шудрмг болн эвтә-арһта, нөкднртән икл килмҗтә болн оньган өгдг сержант билә. Терүнә дарукнь чигн сәәхн заңта, цаһан седклтә дәәч билә. Теднә чик зааврар кинәнәр көдлсн учрар, өдрин зураһан цугтан күцәһәд, гэзэ авдг биләвидн.

Нег дәкҗ бидн ик аюлла харһвидн. Үүрмг чолу зөөдг мана уутьхн төмр хаалһ Створ тал өөрдхләрн, ташу болдмн. Генткн чолу ачсн платформс ур тергәс алдрад, ташуһас ургшан гүүһәд, Створин өөрк тулг төмр шилглә цоклдад, көмргдәд тусхла, мана взводын толһач Эрднь Намруев, терүнә дарук Васькин үүрмг чолунд даргдад үкцхәв, наадк көвүд ард йовсн ур тергн алдрсиг үзәд, ик аюл учрхиг агчмин зуур медәд, нег-негндән докъя өгч хәәкрлдәд, платформ деерәс һәрәдлдәд, һазрт тусад, кесгнь көл, һаран хуһлв. Джимбиев гидг баһ наста дәәч хойр көл уга үлдв, мини нег көлм өвдгәрн булһрад, судцндан әрә торад үлдҗ, би тер даруһан ухаһан геечксн бәәҗв. Наадк көвүд бас зүсн-зүүл күнд шав авч. Маниг ачад авч ирәд, гемтә улс орулдг хойр баракин негнд орулҗ.

Очрин келҗәх тууҗ дегд һашута, соңссн мана ясн яарна, элкн урсна, зүркн ишкрнә. Баав Очрин ааһд халун цә кеҗ өгнә. Мини экин нүднәс заядар нульмсн асхрна. Кеедә көгшә, эврәннь урднь үзсн, эдлсн, һатлсн зовлңнь эн тууҗин хөөн чинрән барсн кевтә, хурняста чирәнь улм маңсиһәд, имтр сахлнь күндәр саналдсн саамлань, салькнд үләгдсн мет өөдән-ургшан сарвлзна. Очр ааһта цәәһән сорҗ ууһад, хоолан сарулдулад, һашута тууҗан цааранднь эклв:

— Йирл Половинк гидг өртңгәс әмд үлдсн күн ут нас эдлх,— гиҗ Очр шуукрв.— Көдлмш күнд болад, тесҗ эс чадад, негдгч взводас хойр көвүн зулад, Молотов балһсн деер бәргдҗ. Тедниг хәрү көөҗ авч ирәд, мана нүднд зарһинь кеһәд, кесг җиләр түүрмд суух шиидвр һарһад, Ар үзг тал улм киитн һазр орулад туув...

Очрин эн келсиг соңсад, маниг Красный Яр хотнд бәәхд Хоңһрин нуувчар келсн тоот санандм орад, Наркан Саврин тускар сурхар седчкәд, тер зулад, түүрмд туссн көвүдлә әдл бәргдәд, күнд засгла харһсн чигн болх гиҗ әәһәд, сурх сурвриннь орчд келҗәнәв:

Маниг хотнд бәәхд Хоңһр әмд-менд ирәд, цугтаһимдн байрта келә...

— Пө, Хоңһр гертән әмд күрви?!— гиһәд Очр икәр байсв.— Наркан Хоңһр җе гитлән муудан орад, дегд эцсн учрар, өрк-бүлән олтха гиһәд, терүг сулдхад, Сивр тал йовулла. Бидн Хоңһриг әмд үлдх, экдән, гер-бүлдән күрх гиҗ нәәлҗәсн уга биләвидн. Көөркү, көөркү, тер менд үлдсн болҗана. Йир сән, йир сән!— болҗ Очр теңкән уга байрлв.

Очрин келсн тоот манд — Кеедә көгшәд, баавд, нанд — икл гидг өвдкүр үүдәв, һашута тоолвр зүүлһв.

Үүрм нанас сурв:

— Красный Яр хотнд яһҗ күрхмб?

— Тендәс нааран буудя зөөнә. Мини таньдг көвүд ирнә. Чамаг теднә тергнд суулһад тәвнәв.

Солдатов Володя, Лукьянов Коля, Клементьев Сережа эдн тергәр шин урһц буудя зөөнә. Комсорг Догадин Паша тедниг толһална. Би теднәс мана Красный Яр хотнд һарсн шин хүврлт, зәңг соңснав. Хоңһр Фекла хойр ханьцад, хүрм кеҗ, цуг колхозарн җирһҗ. Борҗин Найта урдк кевтән багч (бригадир) бәәдгчн, Павел Григорьевич терүг дааврта үүләснь сулдххар седхлә, комендант зөв эс өгч — теднд Найтала әдл улс кергтә болҗана.

Сөөнь өрәллә көдлмшәсн ирхләм, Очр герин һаза тәмк татад сууҗ.

— Мөңкә альд йовхиг соңссн болвзач?—гиҗ тер нанас сурв.

— Игаркд бәәнә. Зандан хайг өгнәв. Мөңкәд бичг бич — байрлх.

— Өрәсн көлтә би терүнд юн кергтә болх биләв.

Эндүрҗәнәч. Чамд дурта билә, ирх гиһәд күләһәд бәәдг болх.

Бадм, чамла харһсндан икәр байрлҗанав.— Очр тәмкән хаяд, цогинь унтрав.— Мөңкәд юн гиҗ бичхв.

— Учрсн гүрмән илднь бич. Нууһад керг уга, — болҗ би үүртән келҗәнәв.

Би нуухар бәәхшив. Тенд, хол һазрт йовх күүнд тиим зәңг авхла, күнд болх гиҗ зовҗанав.

— Үннәс хөөһдг арһ уга.

— Терчн чик.

Эн һашута күүндвриг сольхин кергт би Очрас сурув:

Чи немшнр алвчи?

— Алва.

— Үзҗәһәдий?

— Үзҗәһәд.

Харм биший?

Харм. Болв хаҗуд йовсн үүрмүд алгдхла, фашистнрин шатасн селәд, хамхлсн балһсд үзхлә, чееҗ өшәһәр дүүрнә, немшнриг цугинь тохм таслх дурн күрнә.— Очр зөвәр тагчг бәәҗәһәд, немҗ келв: — Күүнд сулдхвр кергтә, күүнд Төрскн кергтә. Түүнә төлә өшәтнә әм аврад керг уга.

Нанд урднь әмтн юңгад дәәнд нег-негән алдгнь медгддго билә. Мини эцкиг немшнр алв. Мини эцк бас тедниг алҗ йовсн болх. Нег-негән аллһн кенд кергтә юмб? Дән кенд кергтәв? Ода Очрин келснәс медгдҗәнә: күүнд сулдхвр кергтә, Төрскн кергтә. Түүнә төлә әмән чигн өгч болҗана, түүнә төлә, сулдхвр делдхин, Төрскән харсхин төлә өшәтиг алх кергтә. Тегәд мини эцк хортыг алҗ йовсн болҗана, тегәд мини эцкиг тедн, фашистнр, алсн болҗана...

Красный Ярин көвүд зәңг авч ирв. Хоңһр Фекла хойр нилх көвүһән авад, Чернореченск өртң тал нүүх зөвшәл сурҗадгчн. Бровкиг Козульк тал көдлмшт авсн, терүнә орчд ода Голец Балахтона ах комендант болҗ.

Очр манад һурв хонад, Красный Яр хотнас буудя ачҗ ирсн тергнд сууһад, эк-эцк талан йовҗ одв.

Елисеева нанд өрәл өдрин амрлһ өгв. Би икәр байрлад, Клавад цол бәәхлә, дахулад, кеерәгшән модна аһар одҗ киилх саната, лабораторь тал ирхлә, күүкн уга.

— Клава яһла?— гиҗ би әәмсглҗ сурув.

— Эндр көдлмштән һарсн уга.

— Юңгад?

Үр күүкнь келхв-бәәхв гисн бәәдлтә, медәтә күүкд күн тал хәләв. Тернь цәәлһв:

— Клавад ик зовлң учрҗ одв. Эцкнь алгдсн цаасн ирҗ.

Би гүүһәд теднә тал ирүв. Гернь — кү оршаҗах мет әмтәр дүүрң. Намаг үзәд, Клава улм чаңһар уульв. Ефросинья Петровна нульмсан арчад келв:

— Батма, маниг теңгр цокчква.

Соңсув. Зовлңгитн хувацҗанав. Бийән таттн. Мини эцк бас дәәнд алгдла. Экм дааһад һарв,— гиҗ би эгчиг тогтнулув.

— Хамгин һундлтань — дән төгсснә хөөн эврәннь хүүвин һазр-уснд, бандеровцнрин һарар алгдҗ,— гичкәд, Ефросинья Петровна эңсәд уульв.

Клава өөрдв. Би келүв:

— Эн улс дотр чамд күнд. Нанд амрлһ өгв. Сананчн бәәхлә, кеерәгшән һарий, тенд невчк төвкнхч.

— Йовнав,— гиҗ күүкн нег мөслҗ шиидв.

Теднәһәс һарчкад, би киилгиннь өвр уудлад, Клавад ноһан һадрта, Басңга Баатрин диглҗ барлсн "Орс-хальмг толь" һарһҗ өгүв. Күүкн авад, мини һариг чаңһар атхад келв:

— Ханҗанав.

Козулькин өмн нәрхн һол бәәнә. Түүнә көвәд хотнд ус өгдг станц, ус хоршулдг бәәшң бәәнә. Бидн тер һолыг нәрхн тагтар һатлад, телтр көвәднь һарвидн. Клаван зовлңгас нанд бас һашута. Нәрхн җим хаалһар йовҗ йовад, күүкн шугшад уульв:

Эн җимәр бидн эцктәһән кесг йовлавидн... Ода дәкҗ төрүц хамдан йовшговидн...

Җим хаалһ, шинәс урһҗах маштг модд заагар матьхлзад, өргн девә тал һарв. Бидн Клавата тер девән шарлад бәәсн, кевс мет ноһан деер сууввидн. Эндәс Козульк сәәхн үзгднә. Тер селәнә захд "Заготскот" бәәнә, түүнд хальмгуд олн. Цань Калининә нертә хустг кедг ортгин хойр давхр тасгмуд (цехмүд) үзгднә. Терүнд бас манахс көдлнә. Цань кесг уульнцс, хотна ут туршар көкрҗ үзгднә. Тер райком, района күцәгч зөвлл (комитет) бәәх гер, цань буудл, района сойлын Гер... Тер Герт би Зандаг үзләв. Тер мана сүүлин харһлт сәнҗ... Занда бор захта хуучн күлт өмссн билә...

Хаҗудм суусн Клава мини һар авад сурв:

— Бадм, хөв-кишг гисн юмб?

— Дурта күн,— гиҗ би ухалл уга, Зандан тускар санҗасндан келчкүв.

— Чамд дурта күн бәәнү?— Күүкн мини нүд ширтәд, ормаҗ сурв.

— Бәәнә. Күн болһнд бәәхгов. Чамд бас бәәдг болх.

Клава тагчг болҗ одв. Терүнә гейүрсн седклиг сергәхәр цәәлһүв:

— Би арвн тавтадан тер күүкнд дурллав.

— Тер күүкн чамд дуртай?— гиҗ Клава уульңнҗ сурв.

— Медҗәхшив. Дурта бәәдлтә.

Клава тагчг, би тагчг. Зерлг көглҗрһс нисҗ ирәд, манас хол биш сууһад, нег-негнәннь өрвлг арчад, толһа таалад, хоңшар чоңклдад, наадлдад бәәнә.

Клава генткн догшнар сурв:

— Тадниг юңгад нааран авч ирсмб?

— Медҗәхшив.

— Чи нанас нууҗанач.

— Үнәр келҗәнәв, яһад авч ирсинь медҗәхшив. Маниг нүүлһсн офицер келлә: "Тана һазр-усн бәәхд дегд түрү болад, бидн тадниг хотта-хоолта һазр тал нүүлһҗәнәвидн",— гиҗ.

— Бәәсн һазртн тиим түрү билү?

— Цуһар неҗәһәд-хошаһад саалин үкртә билә, үс, тосан ууһад, заһс бәрҗ идәд бәәдг билә,болҗ күүкнд цәәлһҗ өгчәнәв.

— Комендантын һарт бәәлһн чамд ацан болни?

— Йилһл бәәх билә. Оддг һазр уга.

— Москва орх дурнчн күрни?

— Күрнә. Цань уга күрнә, зуг намаг тиигән тәвш уга.

— Кен?

— Комендант.

— Тер бишв. Чи йилһл уга гинәч. Иигҗ бәәҗ болшго. Кемр чамд һарһсн буру уга болхла, чи деегшән, ах йоснд бичәд, зөвән авх учртач,— гиҗ Клава халунар келв.

"Эх, чи, Клава, Клава, нанд бәәх зөвүр-зовлңгиг меддг болхнчн. Болв чини өмн мууһан медүлш уган кергт дотркан секҗ келҗәхшив. Чи, дадмг күүкн, мини нуувчиг оньһвч, тааһад медвч".

— Кемр комендант зөвшәл өгхлә, би Москва орад, Сталинд күрх биләв,— болҗ күслрхҗ бәәнәв.

— Чамаг Сталин тал орулш уга, — гиҗ Клава, бийнь алдр көтләч (вождь) тал урднь одсн кевтә келв.

— Чамаг оруллго чигн бәәх. Намаг эрк биш орулх. Би зүткәв, сансан күцәдв.

— Терчн Кремльд һанцарн, эргндән бүкл цергәр харул тәвчкәд суудгчн. Һарсн цагтнь әдл-әдл тәвн, җирн машин йовдг чигн. Дәкәд Сталинә бәәдлтә, терүнлә әдл хувц өмссн тавн-арвн күн хаҗуднь дахдг чигн. Теднә алькинь алдр көтләч (вождь) гиҗ меднәч?— болҗ Клава нанас сурв.

— Би таньҗ чадхв. Чирәнь цоохр гинә. Тедн цуһар цоохр болш угалмн. Зуг, Клава, Сталина хаҗуд арвн күн дахдгиг альдас меднәч?

— Меднәв.

Клава бидн хойр суусн бәәрнәсн босад, кесгтән модн дотраһур йовҗ йовад, хәрҗ ирвидн.

Зандаһас бас нег һашута бичг ирв: эцкнь өңгрҗ, тавн наста дү күүктәһән үлдҗ. Тер бичгиннь хәрүд шуд иньг болхмн, кемр зөвән өгхләчн, комендатурас яһад болвчн зөвшәл сурҗ авад, ардасчн ирәд, нүүлһҗ авнав гиһәд, бичәд йовулад оркув.

Игарк хоорнд бичг удан йовна. Эн бичгин хәрү түргн күрч ирв. Занда иигҗ бичҗ: "Чи ман хойрт ханьцхас эрт. Арвн зурһата чамд гер авх зөв күн өгдм биш. Негдвәр тер. Хойрдхла, эк эцк хойран геечксн болвчн, нанд нег му наһцхм бәәнә. Терүнәсн зөв уга би тиим дааврта ишкдл кеҗ чадшгов. Күн — ахта, девл — захта болдмн. Түүнә орчд чи төвкнәд, көдлмштән батрад, залушрҗ ав. Би энд хойр-һурвн җилд яһад болвчн тесәд һархв. Нанас талданчн әмтн дала. Тедн тесәд бәәнә. Би чигн чадхв. Хәрнь тер, Бадм. Тесәд күләҗ үзхмн".

Эн бичгәс мини зүркн хорсад одв. Занда нанд дурта биш болҗана. Кемр дурта бәәсн болхла, иим бичг бичшго билә. "Залушрҗ ав" гиҗ. Тегәд би залу биший? Арвн дөрвтәһәсн авн эклҗ көдләд, экән, хойр дүүһән асрад йовнав. Тер залу күүнә чинр биший?.. Седклин зөвүрт даңдх чөлә, цол көдлмш өгхш. Машин ирәд, буудяһан өгәд һархла, тавн-арвн тергн ирнә. Тедниг чиңнүрдәд, буулһад авхла, дәкәд машин ирнә. Иим бәәдлтәһәр өрүн зурһан часас авн асхн арвн хойр, сө нег час, зәрмдән хойр час күртл көдлнәв.

Сүүләрнь көл шуугад, җиңнәд ирнә. Елена толһам диинрәд ирвә гинә. Түүнә толһа диинрхлә, җигтә юмн, мини көл шуугад, хойр һар җиңнәд, зәрмдән нурһн заратрад ирнә.

Нег дәкҗ Клава арвн часин алднд асхар ирв.

— Уульнцар һанцарн тенҗ-тенҗ, чамаг уга уудьврта болад, нааран ирүв. Би чамд харш болхн угайв? — гиҗ күүкн сурв.

— Уга, нам ирснчн сән болв. Ода деерән буудя авч ирәд уга. Нанд сул цаг бәәнә.

Бидн хойр көмргин (складын) өөр бәәсн овалһата модн деер сууввидн.

Ю-бис күүндҗәһәд, Клава генткн нанур шахлдад келв:

— Бадм, намаг үмс.

— Чамаг биш, Зандаг үмсәд угав.

Клава дал-ээмнь чичрәд уульв. Уульхларн, дегд һашутаһар, өөлүлчксн бичкн күүкд кевтә экрәд, зоһдад уульҗана. Мини һариг шүүрәд атхчкад келҗәнә:

— Бадм, би чамд дуртав. Эврәннь әмнәс давуһар дуртав...

— Би чамд дурлх зөв өгчәхшив! Медҗәнчи, соңсҗанчи?.. Би чамд келсн бәәнәлмн... Нанд Занда бәәнә гиҗ...

— Зүркнд закҗ болдго сәнҗ. Ода яһдм, ода яһдм...— Күүкн толһаһан хойр һарарн атхчкад, хойр талан нәәхләд бәәнә.

Би Клаван толһаг ик ахнь мет таалад, хавтхасн альчур һарһад, нүднәннь нульмсинь арчад келҗәнәв:

— Би чамаг өөрхн үр күүкән гиҗ сандг биләв, эгч-дүүләһән әдл тоолдг биләв. Чи яһҗаснчн энви? Тегәд көвүн күүкн хойр дурн угаһар, үнн седкләрн үүрлҗ, иньглҗ чаддгови?

— Чаддгчн болх. Зуг би чадҗахшив. Нанд чамас оңдан күн уга. Талдан улс нүдндм үзгддгән уурва. Клава, генткн киивр гем ирсн кевтә, нүднь шамин герлд һал асад, неквртәһәр закв: — Бадм, намаг үмс! Нанла ю кенәч, чини дурн!

Үр күүкнәннь бәәдләс алң болад, нег мөслҗ келүв:

Клава, би чадшгов...

— Не, тиигхлә, хәәртә иньгм, соңс: би чамаг кеничн меднәв!

Би кемби?

— Мини эцкиг алсн бандеровцлә әдл деермч мөнч! Тадн, хальмгуд, цуһар немшт орҗ өгәд, фашистнрт церглҗ йовсн урвачнр бәәҗт!

Клаван чаңһар, әмтнд соңсхад келсн эн үгмүдәс мини нүдн харңһурҗ одв. Би яахан эврән медлго, күүкиг хойр халхарнь селн ташад, өөрән күнд төмр, модн бәәсн болхла, нам толһаһарнь цокх биләв. Клава орклад уульв, мини махмуд ток цоксн мет дагҗҗ чичрв. Энд-тендәс манла көдлдг гергд, күүкд гүүлдҗ ирв...

Сөөни дуусн бийм заратрад, нурһндм киитн мөс тәвчксн мет чичрәд, шүдм хавҗңнад һарув. Өрүнднь экм көдлмшт тәвшгоһар седв, би күч өглго, нег сеңсн хоосн цә уучкад, көмргүд (складмуд) талан ирүв.

Үдин алднд цогцм йосндан чичрәд, заратрад, көлм мәәмрәд ирв. Тер бийнь Елисеевад төрүц үг келҗәхшив. Үдлә ирсн машинәс буулһсн буудяг чиңнүрдҗәсән меднәв, цааранднь юн болсинь медхшив...

Намаг уулар дарулчкҗ. Уулыг авад хайхар седхлә — чидл күрхш. Күгдлнәв. Нүүхлнәв. Тиирнәв. Болҗ өгхш. Көлврәд, элк түргдчкәд, хойр көлән, хойр һаран числәд, деерән бәәсн уулыг өргхлә, өрггдәд бәәв. Нурһн деерән бәрҗәһәд, уулыг меклхин кергт зөвәрт тагчг бәәҗәһәд, генткн барун хаҗугшан шивәд орксн, уул таш-пиш гиһәд, хамхрад йовад одв. Би гедргән тусад, әмсхәд, цәәлзәд бәәвв. Көк теңгр үзхин кергт, аярхн нүдән секүв. Эргндк делгү цаһан. Теңгр цаһан, тег цаһан... Ухала, ухала бәәтл... Көмрг (склад), буудя, машин... Намр билә... Ода үвл... Теңгр цаһан, тег цаһан...

Нег күн маңнаһасм бәрв:

— Намаг үзҗ бәәнт?

—Уга.

^— Нааран хәләтн.

Мини өмн цаһан лавшгта (халатта) баахн күүкд күн сууна.

Үзҗәнә. Би альд бәәнәв?

— Тогтнтн. Ода әәх юмн уга.

— Альд бәәнәв?

Эмнүлңд (больницд).

— Юн болва?

— Безг. Энүг уучктн.

Эмч шар өңгтә эм өгв. Келн деерән авад, ардаснь ус зальгув. Амтнь медгдсн уга.

Эргүләд хәләхлә, бас һурвн күн кевтнә. Деер цаһан, дөрвн эрс цаһан, мана ор-дер, хуча — цуһар цаһан. Үвл биш бәәҗ.

Баатр күн бәәҗч,— гиҗ цаһан халатта залу эмч келв.— Әрә мөч һазрт әмд үлдвч. Үкчкәд әмдрнә гисн — мөңкрлһнә темдг. Ода төрүц үкш угач.

Эмч сахлан иләд инәв. Дәкәд һарим авад, зүркнәм цоклһ соңсчкад байрлв:

Үнәр келҗәнәв: мөңкрхмч.

Һурв хонад экләм харһулв. Баав намаг үзәд, байрлад одв, кесг дәкҗ маңнаһасм үмсв. Эмчнр олн үг күүндүлсн уга. Дәкәд Клава ирв. Бас баавла әдл маңнаһасм үмсв. Дала хот авч ирҗ. Нанд хот орхш. Үлдәчкәд йовҗ одв. Мини өөр кевтсн улс тер хотынь буульҗаһад идцхәв.

Урднь амтн уга болҗасн шар эм ода нанд терүнәс һашун юмн орчлң деер уга болҗ медгднә. Хойр дола хонад, экм нег ик зузан бичг авч ирв. Дугту (конверт) деернь мана Альмна нерн йовна.

Альмн дөрвдгч класст орна. Йосар болхла, тавдгчд орх зөвтә билә, нааран, Сивр тал үвләр нүүлһлһн харш болв. Нег җил ард хоцрв. Почтальон бичг нерн деернь авч ирхлә, дү күүкм бичг авсндан байрлад, шуулад умшхар седҗ. Экм үзәд, бичг умшхас, бичг күүнәс авхас чамд эрт гиһәд, булаһад авчкҗ. Нанд авч ирвә.

Таньдг һар. Зандан һар. Адһн шуулад умшхла, иигҗ бичәтә бәәнә:

Эңкр дү күүкн, Альмн минь, мендвч!

Чи ман хойриг яһсн өршәңгү уга заяч заясмб. Чи — ахан геевч, би — иньгән гевв. Эндр үдлә Савһра Шураһас бичг авад асхн күртл ууляд кевтүв. Үдәс хооран көдлмштән одсн угав. Шура чини ахиг өңгрҗ одва гиһәд, бичгтән зәңглҗәнә. Юунас авн, яһад өңгрсинь эс бичҗ.

Дү күүкн Альмн минь! Эндрәс авн намаг һарлцсн ахлаһан әдл эгчән гиҗ тоол, экдән кел, көвүнәнтн орчд Занда күүкнтн болхар бәәнә гиһәд. Би аштнь эндәс мөлтрәд һарч ирхв. Эврәннь төлә биш, таднаннь, чини экин, баавиннь (Бадм экән баав гидг билә) төлә һарч ирнәв.

Теңгр гидг юмн төрүц нүдн уга бәәҗ, тәвсн хөв цань уга аврлтго сәнҗ. Түрүләд эким авла, дәкәд эцким авб. Хәләсн нег дү күүкән, тавн наста Шиндәһән бас шидр оршачкув. Терүг һазрт булад, һурв хонад уга бәәтлм, намаг дәкәд теңгр цокчкв: орчлң деер хәләсн нег иньгим авад йовҗ одҗ. Яһсн догшн орчлңгви, яһсн аврлт уга тәвсн хөвби! Кендән келхв, кенд зарһ бәрхв! Арһ уга. Кемр тиигәд йовтха гиһәд, заяч заясн болхла — арһ уга.

Чамас, Альмн минь, мини сургч: ахиннь келсн тоотыг бичә март, тодлад авчк, экдән, мини баавд, бас кел, сүүлин келсн үгнь бәәвзго, терүгинь бичә марттн. Дәкәд бичсн тоотынь, зурсн тоотынь хадһлтн, тертн нанд хамгин үнтә герәсн болхмн. Би ирсн цагтан цуг зурсн зургудтнь рамк келһәд, шил тәвүләд, эрст хаднав. Өдр болһн хамдан хәләһәд бәәхвидн.

Эндрәс авн би Инҗә тан хойрин эгч, баавин күүкн болҗанав. Түүг бичә марттн.

Ода яахв, арһ уга. Үкснә ардас одҗ болшго. Тесх кергтә. Кемр би хамдан бәәһәд, цусн кергтә гихлә, — одад цусан өгх биләв, нег нүднчн кергтә гихлә, — нег нүдән өгх биләв. Би тедү дүңгә дурта биләв.

Эңкр баав минь, хойр дүүнрм, сәәхн менд бәәцхәтн. Удлго цуһар харһад, нег ширә эргәд суух цаг ирх.

Тана менд күцлгч Занда".

Эн бичг намаг негт хорсхана, негт байрлулна, хөвтә, кишгтә кенә. Занда нанд йосндан дурта, тадн, эн палатд бәәх улс, медҗәнт, тадн, терзин цааһар нааран-цааран йовҗах әмтн, медҗәнт, Занда нанд дурта!.. Бүкл делкә соңс: Занда — нанд — йосндан — дурта!

Болв нульмснас норад, ик-ик төөн деернь үлдсн бичгин үзгүд хәләхлә, хархла, зүркн ишкрнә, элкн урсна, өрч хорсна.

Шулуһар, шулун болдгар, би әмдв, Шура медл уга, алдг болад, хаҗһр зәңг йовулҗ гиһәд, бичг бичх кергтә. Байрлг, төвкнг, җивр зүг.

Занда, Занда... Клава, Клава... Сүүлин цагин эргцд би Клаван тускар даңгин саннав. Намаг деермч гивә. Хальмгуд цуһар урвачнр гивә. Мини меддг күүкд дундас нанд цугтаһаснь Клава таасгддм. Зандаһас көлтә тер харм болдг билә. Нанд дуртав гилә. Бийим үмс гиһәд ээрәд, нанла ю кенәч, чини дурн гилә. Би бас әмд күмб, тер үгмүдин учр-утх медҗәнәв. Зуг мана уңг-тохмд, отг-әәмгт, келн-әмтнд тиим азд-аля йовдл һарһдг йосн, авъяс, зокал уга. Терүг Клава медҗәхш бәәдлтә. Болв намаг һундасн, адрулсн юмн — түүнә келсн үгмүд: би деермч болҗ һарчанав. Тер бандеровцнр гиснь юн улсв?.. Келн-әмтим немшнрт орҗ өгәд, фашистнрт церглҗ йовла, цуһар урвачнр гивә. Тиигхлә Клаван нанд дуртав гиҗәснь худл болҗ һарчана. Дурта күн, кедү өөлдг, һунддг болвчн, тиигҗ басшго, му нер өгшго, хорта үг келшго. Хальмгуд урвач гисн — худл. Һазртан бәәхд, маниг Сүмин Цаһан нуурт шүүгүл шүүҗ йовтл мана хамтрлңгин ахлач Үлмҗин Тарха парторг Надежда Тимофеевна хойр ман тал ирәд, Надежда Тимофеевна байрта зәңг соңсхла: Делгә Эрднь, Манҗин Лиҗ, Санҗирә Николай гидг хальмг көвүд, фашистнрлә ноолдад, баатр йовдл үзүләд, Хүүвин Холван Баатр (Герой) нер зүүҗ гиҗ келлә. Мини эцкм, авһ ахм, үй ахм, талдан кесг арвад, зууһад, миңһәд хальмгуд Төрскән харсад әмән өгв. Тедн бас тегәд урвачнр болҗ һарчахмб? Маниг яһсн төләдмдн нааран, Сиврт тууҗ авч ирсмб? Нам хамгин өөрхн, Клавала әдл улс маниг наад бәртхә, бастха, дөөглтхә гиһәд авч ирсмб?

Уга, би дәкҗ Клаваг нүдндән үзхәр седҗәхшив. Баав, Ик Аак эдн шимтә хот-хол кеһәд нанд авч ирнә. Клава бас дәкәд ирв. Тер мини кевтсн палатд орҗ ирхләнь, би моһа үзсн кевтә дурго болад, цааран һар гиһәд көөвв. Күүкн һарч өгсн уга. Нанла хамдан кевтсн залус, көвүд палатас һарч одцхав.

— Бадм, буруһим тәвҗ хәәрл. Би һәргтәв, би шулмв, би, би... Намаг яһнач-кегнәч — дурнчн, зуг буруһим тәвҗ өг. Чи намаг халхарм селн ташхин орчд, харулч Вощев өвгнә бу булаҗ авад, хаһад алчксн болхлач, деер болх билә...

Клаван келснд би негчн үгәр хәрү өгчәхшив. Уур — бий зована, уул — мөр зована гишң, би улм уурлад дотран санҗанав: намаг келсн үгмүдәрн бассн деерән, нам бийән халһҗ алад, түүрмд суулһхар седҗәнәч... Һәәһә гидг үр бәәҗч...

— Бадм, буруһичн тәвҗ өгчәнәв гиһәд келәд оркхнчн. Би буруһан цань угаһар медҗәнәв. Кемр чамаг буруһим тәвҗ эс өгхлә, нанд эн нарта орчлң деер бәәһәд керг уга... — Күүкн усн-цасн уульв, би негчн амн үг келҗәхшив. Эн саамла эмч орҗ ирәд, Клаваг палатас һартн гиҗ закв.

Эмнүлңд кевтх күүнд юн болвчн тоолвр орҗ ирнә. Нанд әвртә тоолвр орҗ ирв. Эндәс йовх кергтә, Клаваһас зулх кергтә. Җигтә юмн: нег халхарн Клаван тиигхд келсн хоолдм бүлкн болад, һолиһәд һарч ирсн бийнь, талдан халхарн күүкн нанд харм болна. Дегд һацхларн, арһан бархларн, бийән һартан авч эс чадад, тиигҗ келсн болх... Тиигхлә, урднь хамгин өөрхн бәәсн күүкән даңгин иим бәәдлд бәәлһҗ болшго. Зулх кергтә... Зуг альдаран? Нанд наадк әмтнлә әдл дурта һазртан йовдг, нүүдг, зулдг зөв бәәни?... Шишлң комендатур яахмб? Тер нанд талдан һазр орҗ нүүх зөв өгхий? Ик Бааҗа юн гих?.. Хәрү Красный Яр хотн талан нүүхмн бәәҗ, Павел Григорьевич дурта цагтан хәрү ир гилә. Зуг тенд боз нүдтә Борҗин Найта бәәнә... Очр терүг һартан авсн болх, тер бийнь... хамгин һундлтань, Хоңһр тендәс зөвшәл авад, Чернореченск тал өрк-бүләрн нүүҗ одҗ. Кемр Хоңһр тенд бәәсн болхла, Красный Яр хотн тал нүүх биләв... Чернореченск! Мөн, тиигән нүүх кергтә...

Ик Бааҗа мини келсиг соңсчкад, күмн алң болхмн, өмнәсм келв:

— Чамаг тер көдлмшәсн һар гиҗ келхәр седҗәләв. Кемр намртан тооца кеһәд, буудяһас дуту-дунд һарч гихлә, чамаг харт бәрәдчн бәәхмн болҗана. Би комендантла күүнднәв. Чернореченск гиснчн — ик өртң (станц), көдлмш олдх. Чи бийчн бас комендант Корниенкод зөв-учран күргәд медүл. Корниенко күүнә зовлң хувацдг сән залу. Герән Кеедә көгшәд үлдәчк, медәтә күн насан өгх.

Ик Аак баав хойр хоорндан зөвшләд, Кеедә көгшәлә күүндәд, терүнд көгшрх наснднь хот-хоолынь кеҗ өгх, хувц-хунринь уһаһад, хатхад, цевр-цеерәр бәрх нег эмгнлә ханьцулла. Өлзәт ээҗ сәәхн заңта күн бәәҗ, өвгиг арднь орҗ хәләнә, килмҗән өгнә.

Шишлң комендатур тал ирхләм, Корниенко уга, Бровк һанцарн сууҗ. Тер намаг үзәд, нүднәннь үүлн өңгтә цецкәснь өөдләд, деерк зовкинь ташрлад, бүлтхр цаһан оңһрха үлдәд, басмҗтаһар келҗәнә:

— Пө, орс улс гүвддг азд ирҗ йовна.

Би дор ормдан эргәд, һазаран һарад, капитаниг ирхиг күләвв.

Корниенког аашсиг холас үзчкәд, нааһаснь тосув. Тер мини келсиг йовн йовҗ соңсв. Шишлң комендатурин һаза ирәд, зогсад сурв:

— Үр Могилев чамаг көдлмшәсчн сулдххий?

— Сулдхх.

— Тиигхлә тооцаһан авад, күрәд ир. Чернореченск сән өртң. Арһта болхла, төмр хаалһд көдлмшт ор. Хот-хоолнь элвг,— гиҗ капитан сүв-селвг өгв.

Могилев тәвш угаһар кесгтән генүлв.

— Чамаг девсңд йовулад, көмргүдин (складмудын) йоста ахлач (заведующ) кеҗ авхар седләв. Не, тенд, Чернореченскд, одад ю кехмч? Кех көдлмш бәәни?.. Һаза цас сәвүрдх, эс гиҗ уборн арчхч. Нань көдлмш тенд олҗ чадшгоч... Яһад зулҗах учран цәәлһ, кемр тер учрчн зөвтә болхла — тәвнәв, зөв уга болхла... чинә-күч орулҗ авад, шуд девсңд йов. Үгин зәәд, чамд шимтә хот кергтә, пуд һуйр, хойр зун арслң мөңг дөң бичүлҗ өгнәв... базрас мах хулдҗ ав, чидл урһа, болҗ һардач килмҗтәһәр келҗәнә.

— Уга, нанд төрүц юмн керго. Зуг бийим сулдхтн.

— Учр-утхан кел гинәв, — гиһәд, Могилев цәәлһвр некҗәнә.

Клаваһас көлтә йовҗанав гиҗ келҗ болшго. Нанд эндәс йовхд бийдм амр биш, гиигн биш. Би әмтнлә иҗлдәд, көдлмшән күнд болвчн таасад, бәәсн чидл-күчән әрвлхшив. Могилевд, эцкләһән әдл дуртав, Куряковд дуртав, даңгин бийим шооддг Елисеева Еленад бас дуртав, түрү-зүдүһәс көлтә мишг хулхалсн финк Хильмад бас дуртав, эгч Акулинад дуртав... Энд авһ ахинм өрк-бүл бәәнә... Мини дурта, күндтә, үнтә улс энд дала... Зуг би Клаваг өдр болһн зүркни цааҗла харһулхар седҗәхшив... Нег дәкҗ чавчад, терүнә дуриг, терүнә дурго боллһиг таслх кергтә. Тиигсн — күүкнд чигн сән, нанд чигн сән болх... Эн йовдласн көлтә би зовлң чигн, түрү чигн өрк-бүләрн эдлхв. Зуг эн нег мөслсн шиидврән сольшгов.

Һардачин неквртә сурврт хәрү өгч эс чадад, сүүкнәд суунав.

— Не, тегәд, яһъя?— гиҗ Могилев намаг шахв.

— Буйн болтха, көдлмшәсм сулдхтн. Мана эзн — комендант, тер зөв өгчәнә.

— Упрямый черт,— гиҗ һардач керлдәд, мини эрлһ цаасна зүн деер өнцгтнь: "Көдлмшәснь эврә дурар сулдхтн",—гиһәд бичәд оркв. Ардасм ууртаһар келв:— Эрк биш түрүллә харһхч. Эн цагт хамгин үнтә юмн — өдмгин карточк. Карточкас көлтә күн болһныг көдлмшт авхш. Толһаһан цокхч, тохаһан зуухч, зуг толһаһан хоосиг тер цагт медхч, тохадчн шүднчн бас күршго. Хәрнь тер, Бадм, мини келсиг дәкн-дәкн ухандан сергәхч, санхч, һундл төрхч.

Корниенкон бичҗ өгсн Чернореченск тал нүүх зөвшәл цаас хәләҗәһәд, Бровк шүдән хәврҗ, алг нүдәрн намаг бурһудад, негхн үг келв:

— Летун!

Зандаһас бичг ирв. "Чамас әмдв гисн бичгичн авчкад, дегд икәр байрлхларн, шуд одад зурган цокулчкув. Белн болхлань, тер өдртнь илгәнәв. Әмд үлдсндчн икәр ханҗанав,"— гиҗ бичҗ.

— Ирсн бичгүдиг хадһлад бәәтн. Би долан хонг болһнд ирәд авхв,— гиҗ Кеедә көгшә Өлзәт ээҗ хойрт даалһад, Клавала мендлл уга, хош-хораһан баавта, Альмнта һурвулн хуваҗ үүрәд, Инҗәһән көтләд, сөөһин һал тергнд сууһад, Козулькас деегшән хөрн зурһан дуунад бәәсн Чернореченск өртң тал нүүһәд һарвидн.