Йисдгч сөөһин келвр

Намаг, уга, һанцхн намаг биш, маниг цугтаһимдн генүлдг юмн — Павел Григорьевич хург кехдән дурта, бригадирмүд Екатерина Ильинична, дәәнәс шавта ирсн Иван Павлович Лукьянчик хойриг, специалистнриг — специалист болҗ һанцхн агроном Баранникова, дархнч Баумгартнер, ах тооч Мария Ивановнаг, завхоз-парторг Зыряновиг, комсорг Паша Догадиниг, тооч (учетчик) Люба Савченко ман хойриг дуудад, сөөнь өрәл күртл сууна. Тәвдг төрнь нег зүсн — тәрәнә урһц, өвснә хадлһн, малас авх эдл-ууш, государственн зура күцәлһн, диилвр бәрлһиг өөрдхҗ өглһн. Асхн болһн нег зүсн күүндвр, нег авцта шиидвр, нег утхта керг. Тегәд ик ора ирнәв, гериннь тус бәәх Феклан тал одҗ зөв-учран цәәлһдг чөлән болхш.

Глушково талас му зәңг ирв. Ээҗин Җааҗан болн Аавин Дәәдән гергд, мини бергд, өңгрсн, күүкд-көвүднь өнчрәд үлдҗ. Селәнә хүүв (с/с) тедниг авад, бичкдүд асрдг гермүдт йовулхар седхлә, Ик Аак авһ ахинь олдтл, ачнринь шаңһа герт өгшгов гиһәд, цугтнь гертән асрҗадгчн. Мини бичгт хәрү өгдго Пүрвә эн саамд мана тохмд учрсн һашута йовдлыг тодрхаһар цәәлһәд бичҗ. Хойр бергнә цогциг һарһчкҗ.

Яһсн өршәңгү уга цагви? Хөрн дуунад бәәсн элгн-садндан комендантас зөвшәл угаһар күрдг арһ уга, өңгрсән сүүлин хаалһднь үүдшәдг зөв уга. Голецәс талдан хотн орх зөвшәл сурсн терүнәс зунар цас сурснла әдл мөн. Пүрвән бичг авчкад, баав ман хойрин негмдн Глушково тал хойр-һурвн хонгар йовад ирхәр седәд, сурад ядчквидн — тәвсн уга.

Генткн соньн зәңг һарв. Мана урднь эврәхсләһән хамдан бәәсн герүр Наркан көвүн Хоңһр ирҗ. Һазр-усндан бәәхд Хоңһриг танк дотран шатад үкҗ одла гисн цаасн ирлә. Әмд йовсн күн — ацата темә үзнә гишң, нарта делкәд әмд бәәхлә, нам шатсн күүнә бийнь әмд-менд ирсиг үзхмн болҗана. Урднь Тавн Дөчн Барундан бәәхд, Элдән Дорҗин Аравка алгдсн цаасн ирәд, терүнәс көлтә экднь седклин гем ирәд, адрад йовҗатл, тер әмд-менд ирлә, мана бааҗа бас, Хоңһр Аравка хойрла әдл, дәәһән төгсәһәд, хортан дарчкад, маниг олад ирхмн болвза?

Баав, Альмн, Инҗә, Кеедә көгшә эдниг дахулад, Курск кизәрин (крайин) уульнцд бәәсн гер тал адһвидн. Ирхлә, Хоңһр бүрн-бүтн, Көклдә, Эрдә, Болха, Девәлә эдн дунд зәмләд сууна. Көвүд, күүкд бас аарглад авчкҗ.

Кеедә көгшә уралан һарад, Хоңһр тал өөрдәд, терүг маңнаһаснь һурв дәкҗ үмсв. Баав, бурхнд мөргҗәх мет Хоңһрин өмн толһаһан гекәд, һаран намчлв. Би Хоңһрин суңһсн һариг аярхн атхад, залу күүнәһәр сегсрҗ мендлүв.

— Лам мәәдр, олн бурхд евәхлә — эн болҗана, — гиҗ Кеедә көгшә байрлҗ келв. — һалд шатсн күн әмд ирнә гидг — Заяни Заячин хәәрлт, тәвсн хөвин кишг.

— Көөркү, көөркү, яһтлан эцсмч, — гиһәд, баав нульмс асхрулв. Альчурт бооһад авч ирсн таавалҗ болһсн һуйран, көдлмшин заагар зург зурад мини шиңгәсн һахан өөкиг Хоңһрин өмн тәвб.

Кеедә көгшә баавин нульмснас уйдад, келсн үгинь җөөлдүлхәр, дәәчәс сурв:

— Хоңһр, машитәһән шатснчн үнний?

— Үнн, — болҗ Хоңһр хәрү өгв. — Күн төмр-цөөһәс бат болдг сәнҗ. Хаҗудм йовсн дәәчнр шатҗасн танкасм татҗ һарһад, һалта деерк хувцим тәәлҗ авнав гиһәд, нег танкист, хәәмнь, бийнь әмнәсн хаһцҗ. Наадкснь намаг нүцкәр чирәд, хол биш нигт моднур орулад, шарх-шавим бооһад, адһмтаһар госпиталь тал йовулҗ. Кесг цагтан ухан-сегән уга кевтҗв, эмчнр ардм орҗ намаг эмнәд, бийим йоснднь эдгәһәд, герүрм хәрүлхәр седхлә, би зөвшәрсн угав, дәкнәс фронтур йовв.

— Эцкчн, Нарка, тиим нег мөслсн заңта күн билә, — гиҗ Кеедә көгшә келв. — Эдгснәннь хөөн герәдән зөңг юңгад эс өгвчи?

— Кесг дәкҗ бичг бичүв, уснд чивсн чолун мет ирү-хәрү уга болв. Арһан бархларн, экләм нег үүл учрҗ одсн болҗана гиҗ харлад, хамтрлңгин ахлач Үлмҗин Тархад, парторг Надежда Тимофеевнад онц онцднь бичүв — бас ирсн уга. Тиигн гихнь, манахс ик аюлла харһсн бәәҗ.

— Медгдҗәнә, — болҗ Көклдә хөөч саналдв. Көклдә эн хамтрлңд бас хөөчәр көдлҗәнә, колхоз зуг зун хөрн хөөтә. Һазртан бәәхдән, миңһн толһа отар хәрүлҗ йовсн ах хөөчд эн цөөкн хөн наадн болҗ тоолгдна.

— Тегәд, кукн, дән төгсәд уга бәәтл яһад нааран ирвчи? Дәкәд, лам мәәдр, шавтсн болвзач? — гиҗ Кеедә көгшә соньмсв.

— Фронтд күрхләм, намаг цергәс буулһад, талдан олн хальмг дәәчнрлә чиңглгт (вагонд) ачад, Молотовск область тал тосхлтд авч ирв.

— Тегәд, хортнла дәәллдхин орчд тосхлтд көдлсн болҗант? Хальмг әмтн дәәнәс хооран хәрҗ үзәд уга юмн. — Кеедә көгшә бийинь гемшәҗәхиг медәд, Хоңһр цәәлһв:

— Хальмгуд цуһар мууһар дәәллдснәс көлтә биш, хальмгуд дунд анднр, урвачнр бәәһәд, теднә зәрмснь гитлерихнд церглсн учрар.

— Лам мәәдр, би тиигҗ бода биләв: маниг хара зөңдән нааран туушго бәәсмн.

— Половинк гидг һазрт нанла хамдан көдлҗәсн хальмгуд цуһар гишң ачлгдсн зөргтә дәәчнр. Зәрмснь кесг ордентә, медальта...

— Нег темәнә хорһснд миңһн темән хальтрдг мөн.

— Көклдә, би чамла зөвшәрҗәхшив. Ямрчн келн-әмтнд буру ухата, әмнәннь арһ хәәдг улс бәәдмн, — гиҗ Кеедә көгшә келв. — Миниһәр болхла, тер анднрин, орн-нутган хулдад, өшәтнд церглсн урвачнрин өрк-бүлмүд нааран, Сивр тал туухмн билә. Элкән хармллго, толһаһан тәвсн йоста дәәчнрин үрн-садиг, эк-эцкнриг, гер-бүлиг юңгад иим гүрмлә харһулҗахмб?

Ааһст цә кеҗ өгчәсн Очрта, Лиҗин Эрдән гергн, эргндк әмтән гемшәв:

Ут хаалһд йовад, көшәд, зовад ирсн күүнд невчкн амрлһ өгхнтн. Үзҗәхшвт, Хоңһр әрә тесҗ сууна.

Хоңһрин бәәдл-бәрцәс, терүнә өңг-зүсәс күн сүрдхмн. Хойр шанань шоваһад, талькнь хавчгдад, нүднь оңһаһад, чикнь сертәһәд, толһаннь ясн болһнь монтаһад, һавгнь сәрсәр татсн мет хурняслад, урдк нигт хар үснднь буурл орҗ цәәһәд, көгшн күүнә бәәдлтә. Нег гер шүднь унҗ, келсн цагтнь үгмүднь сиигәд бәәнә. Хуучн цергә хувцнь дегд киртә болснас көлтә, ноһан өңгнь борлҗ одҗ. Эднтенднь хаһрха харгдна, тер хаһрхаһарнь нүцкн махмуднь үзгднә. Һордасн шуңһрцгта шалвран, хошлңгла әдл тавн хурһн өргн кенчрәр орасн, көлнь шовлг модна бәәдлтә. Элкн-нурһнь харһсн, эццн, дал-ээминнь ясн ярдалдна.

Лам мәәдр, тегәд, тер хальмг дәәчнр хурад көдлҗәх һазрас тедниг эк-эцкән, элгн-садан, өрк-бүлән олҗ автн гиһәд сулдхҗани? — болҗ Кеедә көгшә соньмсв.

— Уга, зуг цань угаһар, нанла әдләр эццн, цааранднь көдлҗ чадшго, өҗгнгин махан барад, чинән-күчән алдсн тоотынь эмч өңгәлт уга гисн цаас өгәд хәрүлнә...

— Дәрк, дәрк, һазр-усан харссн улан цергчнриг тиигҗ бас зардви,

зовадви? — гиҗ Киштә ээҗ сүрднә. ^— Ай, Хоңһр, тенд мана Очр харһсн болвза?

— Тана Очриг үзүв, эрүл-дорул йовна. Половинк өртң Створ хоорнд платформар үүрмг чолу зөөнә.

— Палатхорм гиснчн, хәәмнь, юмби?

— Төмр хаалһар аца зөөдг ик тергн.

— Затвор гиснь үүдн болвза? — гиҗ Эрдә соньмсв.

— Створ гисн — шүрүн урсхулта Косьва һолыг бооһад, электростанц тосхҗах һазр, — гиҗ Хоңһр цәәлһв.

— Мана Очр чамла әдл бас иим эццн болҗахгов, — гиһәд, Киштә нульмс асхрулв.

— Уга, Очр чаңһ-чиирг. Эгч, та көвүндән өңгәр бичә зовтн. Әмд-менд ирх.

^— О, хәәрхн, олн бурхд тус болад, тер һанцхн көвүһим хадһлтн, — болҗ Киштә эмгн зальврв.

— Тенд, кукн, мана Тавн Дөчн Барунас нань залус йовни? — гиҗ Кеедә, экин седклин зөвүриг, зовлңгиг, һашуг күцц медәд, зөрц иим сурвр өгв.

— Таньдг дәәчнр дала. Үлгүрнь, тенд дүүләһән, Саврла харһув. Ах сержант, нанла әдл бас танкист йовҗ. Улан Одн гидг орденәр, кесг медаляр ачлгдҗ.

Хоңһрин өңгән геесн салдс киилгин өрчд нег орден, нег медаль гилв-гилв гинә.

— Эн чини өрчд зүүлһәтә ачлвр юн нертә? — болҗ Көклдә сурв.

— Улан Одн орден, "Зөрг үзүлсн төләд" гидг медаль, — гиһәд, би нааран орҗ ирснәсн авн ширтәд, җилвтәд хәләҗәсн Хоңһрин өрчдк ачлврмудын нер келүв.

— Йоста зөрг үзүләд авсн ачлвр болҗана, — гиҗ Кеедә омгтаһар келчкәд, намаг хәләһәд буульв: — Бадмин эс медх юмн берк.

— Тер һазртчн тегәд толһач йовсн хальмгуд бас көдлҗәни? — болҗ Эрдә күүндврт орлцв.

— Э, әвртә-әвртә залус йовцхана...

Киштә ээҗ, Эрдән Очрта, Шохин Болха эдн делгх-девсх, дерлххучх, өлг-эд олцхав. Урднь мана өрк-бүл бәәдг бешин өөрк шуһуд Хоңһрт ор ясч өгв. Эн саамла үүдн хоорнд бәәсн, машинә төгән һадрар кесн хооһш оңһцин бәәдлтә зута хойр буршмг үзәд, би алңтрҗ сурҗанав:

— Эн юмби?

— Мини көлдән өмсдг юмн. Чуни гиҗ нерәдгднә, — болҗ Хоңһр мусг инәв.

Мини хамгин алң болсн йовдл: өвгд-эмгд чигн, гергд-берәд чигн Хоңһрт экиннь тускар негчн амн үг келсн уга, тер бийнь чигн сурсн уга. Зәңг-зә угаһар әмдәр геедрсн Санлын тускиг бас күн сергәсн уга.

Һазаһас Борҗин Найта орҗ ирв. Үүднә өөр бәәсн чуни болн эрст хадаснас өлгәтә салврха бор өрмг үзәд, чуниг көләрн девсәд, өрмгиг хадаснас авад, пол деер шивәд хәәкрв:

Эн юн бугви? Һазаран һарһҗ хайтн!

^— Наркан Хоңһр ирсн бәәнә, — гиҗ Киштә өвгндән цәәлһв: — Невчк болһахнтн...

— Болһах?! Хоңһрин дү Савр тосхлтас орһҗ одҗ, терүг хәәҗ йовна. Районас ик комендант ирсн нанас сурлһ авб! — болҗ Найта улм орклв. — Би таднас көлтә толһа уга үлдн гиҗәнәв!

Лам мәәдр, Найта, чини толһа өсрхлә, хальмгуд амрх билә, — гиҗ Кеедә көгшә үнн келәд, һундл төрв: — Савр орһҗ гисн — һашута зәңг. Наркан тохм тиим урвач йовдл һарһх зөв уга билә.

^— һанцхн Савр биш, Җолда эмгнә отхн көвүнь бас дәәнд орад, зәңг-зә уга геедрлә. Түүг орһдул һарч гиҗ харлҗана.

— Найта, дәәнд улан цергч юңгад геедрдгиг үзхин төлә негхн өдр болвчн дәр-сум үнркх, тер һал-түүмрт орх, аюлыг нүдәрн үзх кергтә, — болҗ Хоңһр, кедү дүңгә чинән-чидл тату болвчн, дүүнрән харсв.

— Чи, урвачин тохм, ду таср! Таднас көлтә маниг нааран, Сивр тал тууҗ авч ирвә! — гиҗ боз нүдтә һалзурв. — Таднас көлтә йосн улм чаңһрад, ржан Голец деер Бровк гидг нег ик ахлач ирвә, тадниг, анднриг, басчн чаңһар бәрхәр, хархар, хәрүлхәр бәәнә.

— Найта, энүнд әврән үзүлдгән ууртн, — гиһәд, би цааранднь тесҗ эс чадад, бас шүрүтәһәр келҗәнәв: — Таниг Павел Григорьевичд келәд, багч (бригадир) болдгитн уурулнав.

— Чини ахлачиг шишлң тоод бәәх улсиг сулар бәрҗәнә гиһәд, шин ах комендант үр Бровкд зарһ бәрчкүв. Бровк — әвртә күн. Тер Ерофеевиг көлинь өөдән кеһәд тәвнәв гив.

— Эх, Найта, Найта, чамаг эн муульта һазр яһад дааһад йовна, — гиҗ Кеедә көгшә толһаһан зәәлв. — Үксн цагтан, олн бурхд тус болад, хорхад, мекләд, моһад, манҗ-авһад төрхч.

— Үкснә хөөн моһад төрсн, бурхнд төрсн — йилһл уга. Тадн намаг әмдәр тарадг болвзат, тадна _күн болһна толһа дааҗанав гиһәд, цааснд һар тәвв. Хәрнь тер, ода мини келсәр, нег җимәр бәәхмт!

— Ордентә, медальта ирсн Хоңһриг та нег җимәр бәәлһҗ чаддмн бишт! — болҗ би Найтаг хордхавв. — Кен кениг җимәр бәәлһхиг хәләхвидн.

— Чи мини ормд суухар бәәдг болвзач?

— Нанд эврәнм көдлмш дала. Хоңһр тана ормд сууҗ чадх.

Боз нүдтә Борҗин Найта мини келсиг соңсчкад, орклад гер дотраһур нааран-цааран гүүһәд, оочаснь шүлсн цацгдҗ хәәкрв:

^— Би тадниг цугтаһитн бәрүлҗ өгнәв! Тадн дунд нанас нань негчн цевр күн уга!!!

— Чавас, чавас, Найта минь, зул бөкхиннь өмн падрдмн, — болҗ Кеедә көгшә төвшүнәр келв. — Хәәмнь, элкндчн хар яр һарх цагчн өөрдҗ йовх бәәдлтә...

— Соңсвта?! Эн кишго өвгн Хүүвин (Советин) йос харава, соңсвта? Цуһарн герч болхт! Кеедәг арвн җиләр казамдт дүрнәв!

— Лам мәәдр, Найта, юңгад зуг арвхн җиләр суулһхар, бәәхмч? Дүрсн аюдан арвн тавн җиләр, уга хөрн җиләр туулһ. Кемр Сиврәс цааран туудг һазр бәәхлә...

Кеедә көгшә иигҗ келчкәд, тайган түшәд, чаңһ-чаңһар ишкәд, гертәс һарв.

— Хоңһр, мана тал ирәд, цә у, — гичкәд, баав көгшән ардас дахв. Альмн, Инҗә бидн бас экләһән Прицепиловкин ар захд бәәсн герән темцәд һарввидн.

Павел Григорьевич Наркан Хоңһриг урднь тракторист көдлҗ бәәсиг, дәәнд танкист йовсиг соңсчкад, икәр байрлв.

Батма, ик сән зәңг келвч! Эврәннь трактористтә болна гидг — эн цагт ик хөв-кишг. Тер дәәчән дахулад авад ир. Дегд эццн, чинән тату гинчи?.. Төрго. Ясн бәәсн хөөн — махн урһх. Терүгичн бәәсн хотарн бордхмн. Хот-хол ода дала эс болвчн, бәәнә. Терүндчн чинә-күч орулҗ авчкад, намрин һазр хаһлулхмн...

Хоңһр манаһас цә ирҗ ууһад, Кеедә көгшә баав хойрин сүвселвгәр мана герт бәәхәр үлдв. Баав ор-дерәсн хувацад, терүнд девскүр, дер өгв. Ода дулан цаг — хуча керг уга. Серүн орхла, тер салврха бор өрмгәрн хучх.

Бидн асхнд уданд күүнднәвидн. Икнкнь Кеедә көгшә Хоңһр хойр күүнднә, би Павел Григорьевичин даалһвр күцәһәд, дәәнд әмән өгәд, нернь туурсн салдсмудын болн дәкәд энд, һазртан сәәнәр, шунмһаһар, гүҗрмгәр көдлдг теднә гергдин зург зурҗанав.

Кеедә, баав ман һурвнас Хоңһр төрүц юм нуухш, иткәд хамгин әрүн нуувчан секв:

— Найтан келсн үнн, мана Савр орһҗ одв...

— Лам мәәдр минь! — болҗ Кеедә көгшә сүрднә. — Наркан салтр тиим урвач йовдл һарһх гиҗ санҗасн уга биләв.

—Дәрк, дәрк, — гиҗ баав аман бәрнә. — Ямаран ик һутр.

— Иткҗәхшив, — болад, би зурҗасн зурган мартад, медәтнр тал өөрдүв. — Җолда ээҗ келлә: эцкнь һурвн көвүндән нәәләд, теднд Җаңһрин баатрмудын нер өглә гиҗ. Һурвн көвүһән, һурвн һәрдлә әдләр эцкиннь герәс күцәҗ, холд нисдгәр, чик ухатаһар, бат бәрцтәһәр, һазр-усндан ээлтәһәр, олн-әмтндән тусан хальдадгар өскләв гилә!

Баав чик келҗ, — гиһәд, Хоңһр маасхлзҗ инәв. — Савр өөрән хойр дәәчнртә фронт тал зулҗ одв.

— О, хәәрхн, тиим болтхал, — гичкәд, Кеедә көгшә хойр альхан негдүлҗ намчлад, теңгр хәләҗ зальврв: ^— Йовсн хаалһнь цаһан болҗ, дәәсән дарҗ, амулң менд ирх болтха!

— Савр эрк биш сансан күцәх, диилвр бәртл хортнла ноолдх...

— Чи, Хоңһр, дүүләһән хамдан тиигән эс йовсмч? — гиҗ Кеедә эрс сурв.

Хоңһрин чирә эн сурврас хар үүләр бүркгдәд, эццн арвһр хурһдарн буурл үстә толһаһан бәрәд, зөвәрт тагчг сууҗаһад, түрүләд гүүнәр саналдчкад, хәрү өгв:

— Дегд чинәһән алдад, чидл тату болснас көлтә. Ирсн даруһан тиим тоолвр орсн болхла, Савр эдниг дахад йовҗ одх биләв. Зуг би хамгин күнд көдлмшт көдләд йовв.

Хоңһриг тенд, тер Половинк гидг өртңд бәәснә тускиг тохнятаһар медҗ авхин төлә би Кеедә көгшәлә әдл бас күчр сурвр өгүв:

— Кезә тиигән ирләт? Ямаран көдлмш кеҗ йовлат?

— Хамгин һундлтань, Улан Әәрмин сән өдрин маңһдуртнь намаг штабд дуудад, онц отделын офицер келҗәнә: "Молотовск областьд онц хальмг мөртә церг бүрдҗәнә, танд тиигән йовх кергтә". Энүнд үлдәтн гиһәд, би ээрәд ядчкув. Хамгин алң болсн юмн — намаг буута хойр салдсар шишлң туулһад, Гомель балһснд авч ирв. Тенд цергә комендатурт бас кесг хальмгуд бәәҗ, цугимдн чиңглгт (вагонд) суулһад, дорд үзгүр цааранднь туув. Молотовск областьд Кунгур гидг балһснд авч ирхлә, энүнд хальмгуд дала. Маниг, зун долан баһчудыг, ар үзгүр авч һарад, апрелин доланд Половинк гидг өртңд буулһв. Тенд урднь немшнр бәәсн хуучн кесг барак бәәҗ. Түүнд хонулад, өрүнднь уутьхн төмр хаалһар йовдг һал тергнд суулһад, Русский Болиндр гидг һазрт буулһв. Урднь энүнд завод бәәҗ. Тендәсн цааран тууһад, долан-нәәмн дуунад эҗго ө-шуһу моднд авч ирәд, урднь түүрмин улс бәрдг, дөрвн өнцгтән дөрвн вышктә, арата суңһугар хашалсн хойр герт орулв... — Хоңһрт, бәәдлнь, эн тоотан дәкнәс тодлад, сергәҗ келхд гиигн биш, тер зөвәрт уха туңһаҗаһад, цааранднь келв: — Апрель сард тенд киитн болна, тегәд манд түүрмин улс өмсдг хаваста цаһан фуфайк, зүн хаҗудан негхн хавтхта хаваста цаһан шалвр, хаваста цаһан махла, машинә төгән һадрар кесн көлд өмсдг чуни-буршмг өгв...

— Хувцн яһад цуһарн цаһан болҗахмб? — гиҗ би Хоңһрин келҗәхиг күцц сәәнәр медҗ авхар сурув.

— Зулсн цагт холас үзгдтхә гиһәд...

— Лам мәәдр, дәәллдҗ йовсн залусиг тиигҗ бас басч, мухлалҗ болдви, — гиҗ Кеедә көгшә сүрдв.

^— Тендән юн көдлмш кевт? — болҗ би зөмҗ соньмсув.

Мод көрәдвидн. Өдрин кемҗәнь тавн дундур кубометр билә, өгдг хотнь долан зун грамм нааклдсн хар өдмг, бутхагта будан, орсаһар келхлә, баланда. Өдмгнь һашун, өмкрсн буудя теермдәд болһдг сәнҗ. Зураһан эс күцәхлә, дөрвн зун грамм өдмг өгдг билә. Мана кесн көдлмшиг немш десятникүд ирҗ кемҗәлҗ авдг билә, тедн икл дигтә-дарата улс, негчн кубометр үлү бичдмн биш. Кемр цааранднь тиигҗ бәәхлә, үкләс талдан хаалһ уга. Күн — тәвсн хөвәсн кезәчн цөкрхмн биш.

Нег дәкҗ цергә күн ирәд сурҗана: Тадн дунд хаалһ тосхдг урч бәәнү?" Мана взводын толһач Довҗга Букаш шулун-шудрмг күн билә, тер бидн чаддвидн гиһәд, маниг дахулад, хәрү Половинк өртңгүр ирв. Цасн хәәләд, бальчг һархас урд машин, көлгн йовх хаалһ мод делгәд кех кергтә болҗ һарв.

Усн өргндән күрхлә, ноха усчна гидг — үнн. Урднь төрүц сүк бәрҗ чаддго бидн, баахн көвүд, залус, һартмдн урчин зер-зев атхулчксн, тер хаалһинь ик тохнятаһар кечквидн. Тер тосхлтан дуусхла, маниг дәкнәс тууһад, Половинкәс хөрн хойр дуунад, ө-шуһу модн дотр хойр уулын хавчгин заагар һооҗдг, чагчм эргтә Косьва һолын көвә тал авч ирв. Уулын белд хөрн, һучн барак бәәнә, хальмгуд дала, үүртән хурсн шорһлҗн кевтә, биг-биг гилдәд бәәнә. Косьва һолын бахлуриг бооһад, электростанц тосхҗана.

Мана взводыг хамгин күнд көдлмшт, һолын усиг эргүлҗ гүүлгх судлын йорал малтлһнд тәвб. Урднь көдлҗәсн дәәчнрин чидлнь чиләд, арһнь тасрад, йосндан муудан орҗ. Зәрмснь өҗгнгиннь махан барад, әрә йовдг болцхаҗ...

Хоңһриг келврән цааранднь эклхиг би әрә тесҗ күләҗәнәв.

— Бидн судлын йоралд орад, чичүрәр чичәд, киркәр чавчад һазр сөңглнәвидн, зәрмсмдн тер шавриг күрзәр малтад, тачкст тәвҗ зөөнә, зөвәр ууҗмд күргҗ асхна. Ясн-үснә өвдлһнд, махмуд-цогцин булрлһнд теңкән уга. Өрүн нәәмнлә экләд, асхн зурһан час күртл зогслтан угаһар көдлхлә, терүнә хөөн судлын йоралас барак талан мөлкәд күрдг биләвидн...

— Хот-хоолнь ямаран билә?

Түүнә тускар келхд һашута. Дотрнь цөөкн буудя хайсн, үнр орсн давста заһсна тасрхас тәвсн шалдрң усн. Күн болһн зураһан күцәҗ чадхш. Мадн дунд арвад шаху әвртә чидлтә көвүд бәәлә, тедн зураһан давулҗ күцәхлә, арвн-арвн тавн гэзэ өгдг билә...

— Гэзэ гиснтн юмб?

—Орсаһар келхлә — горячий завтрак.

— Лам мәәдр, тернь ямаран хотви?

— Өрәл таңг (котелок) хаш, һүмбәрин тоснд шарсн нег пончик, манаһар болхла, ик хорха боорцг. Көвүд тер хотан цуг взводын салдсмудла хувацхар седхлә, толһач Букаш келдмн: залус, кемр эн хотытн бидн цуһар идхлә, эн арһта көвүдин мууднь орхвидн. Эднән сәәнәр асрхмн. Эдн зураһан икәр күцәх дутм гэзэ манд элвгәр өгх. Тернь зөвтә болҗ һарв: мана чидлтә көвүд хөрн-хөрн тавн гэзэ шиңгәдг болв. Күнд шавин хөөн, кедү дүңгә эмчнр намаг ардм орҗ эмндг болвчн, нанд теднлә әдл чидл-күчн уга билә.

Муурсн цагт дәәсн дала: хувц-хунр дотрас бөөсн махмуд мернә, сөөднь баракд унтхла, клоп гидг өшәтн цус шимнә. Мана взводын көвүд, залус бас экләд арһан барад ирв, зәрмснь арсн-ясн болад, тедүкнд бәәсн баракд тусв. Тиигән маниг шидрдәдго билә, зуг взводын толһач хая-хая одад, теднә эрүл-мендинь меддг билә.

Довҗга Букашиг одхла, мана көвүд хальмг цә чанчксн, дотрнь давс тәвәд, харар уулдҗ сууҗ. Давсн угаһар цәәһән уутн гиҗ, Букаш теднд сүв-селвг өгч, юңгад гихлә, давста цәәһәс чинәнь тату күн хавдрлдг чигн. Дәкәд нег одхлань, тер көвүд махмуднь тулм болад хавдрлсн, нүднь әрә чөләсн, орн деерән кевтцхәҗ. Һурвдад одхлань, чидлнь йосндан чиләд, келнәннь бахлур сулдад, нам үг келдг арһнь тасрҗ. Взводын толһач түүнә хөөн теднүр одад, зөвәр уданд бәәҗәһәд, нүдндән нульмста ирв: көвүд, залус цуһар өңгрҗ одсн, тедниг шишлң оршадг улс Створас зөвәр ууҗмд бәәсн нүкнүр зөөһәд, овалсн модн кевтә, деер-деернь тевкрләд хайчкҗ гинә. Терүнд һанцхн мана взводын дәәчнр биш, наадк взводмудын улс бас олар үкснәс көлтә, Букаш эврә көвүдән келднь боосн табелин тойгар олҗ авч...

^— Табелин тойг гиснь юмб? — болҗ би уульңнҗ сурув.

— Фронтын өмн нүүрәс, дәәнә училищәс, дорд үзгт болн талдан һазрт церглҗ йовсн хальмг дәәчнриг, сержантмудыг, старшинсиг, курсантнриг тиигән авч ирхләрн, табельд тойгинь бичәд, тоод авдг билә. Мини тойг һурвн миңһн нег зун дөчн хойрдгч билә...

— Лам мәәдр, тиим олн цергчнр хурсмби? — гиҗ Кеедә сүрдв.

— Э, хойр батальон әмтн бәәлә...

— Батальон кедү күүтә болна?

— Дәәнә кемҗәһәр миңһн күн. Миниһәр болхла, мана тосхлтын батальон болһнд, баһ гихдән, хошаһад миңһн күн бәәсн болх.

Тегәд залус тесҗ эс чадхларн, фронт тал орһдг болв. Негдгч взводас хойр көвүн орһад, Молотов балһснд бәргдәд, хәрү туугдҗ ирв. Баһ наста дәәчнриг олна өмн үзүлҗәһәд, зарһинь кеһәд, дөрвәһәд җил өгәд, Мөстә Дала тал, ар үзгүр лагерьт йовулв...

Күүндврин сүүләр баав Хоңһрас сурв:

— Кукн, өрк-бүлән хәәсн угавчи? Чамаг дәәнд мордсна хөөн танаһас көвүн һарсн билә.

— Коташ Козульк деер бәәнә, хустг кедг фабрикд көдлҗәнә, — гиҗ Хоңһр хәрү өгв. — Көвүм һунта.

— Нааран, тиигхлә яһад ирвчи?

— Мана баав таднла йовҗ гиҗ соңсув. Тегәд экиннь тускар тодрхаһар медхәр ирләв.

— Тиигхлә хәрү йовхмн болхговч.

— Уга.

— Гергн, көвүһән нааран нүүлһҗ авнчи?

— Нанд ода өрк-бүл уга...

Нег дәкҗ намаг Фекла дуудв. Эн баахн берин чирә-зүснь сәәхн, бийнь даңгин цевр-цер, накута-такута. Намаг үзхләрн, негл хулһнла наадҗах мис кевтә зүсн-зүүл ааль һарһна: нүдән чирмәд инәнә, толһаһан сеңкәлһәд геглзүлнә, сәәрән холькад, соньн җигтәһәр йовдңнна. Наадк залус, көвүд үзхләрн, эн бас иим ааль-диил һарһдг болхий? Иим сәәхн зүстә-зүрктә, омгта заңта бер нерән һутаһад, амтан барад олс яһад хулхалсн болхв гиҗ алң болнав. Терүнәс көлтә карикатурт зургдад, бүкл хотндән наадн, инәдн, андн болв. Кеедә көгшәг бал икәр идәд, хордад үкҗәтл, үсәр цутхад, җөөлн, ээлтә, халун үгмүд келәд, седкләрн килмҗән өгәд, эн бер өвгиг көл деернь босхҗ авла. Терүнднь ханх дутм, цагтан хамтрлңгин ахлачин үг соңсад зургинь һәәтәһәр зурсндан ичҗ-эмәнәв.

Намаг гертнь орҗ ирхлә, Фекла цеңнҗ инәһәд, өргмҗтәһәр келв:

— Мини зурач, уралан һарад су. Нерсн әрк уудвчи?

— Күн болҗ амндан күргҗ үзәд угав,— болҗ би хәрүднь әәсм күрч келүв.

Баахн бер мини әәсиг медсн кевтә улм таалмҗтаһар инәв:

— Бичә сүрд. Чамд әрк өгч хаҗһр хаалһд орулхшив. Зургим зурад, әмтнд бийим бардмнсндчн ханлт өргәд, тоохар седләв. Зуг һанцхн һкиутань, тиигҗ нерим туурулсн бийнь нанд негчн күргн олдсн уга, намаг керглҗ кенчн ирсн уга. Батма, чи ахлачин өмн сәәнд үзгдхәр седәд, намаг дегд зутаһар зурҗ кевтәч. Эврән одҗ хәләсн уга биләв, әмтнә келәр, цань уга му зүстәһәр зурҗ гинә. Тегәд, Батма, би сәәхн биший?

— Тиигхд тана зургитн зурхдан бийитн үзәд уга биләв. Кемр иим өңгтә-зүстәһитн медсн болхла — арвн тавна сарла әдл чирәтәһәр, хун күзүтәһәр, темәлҗрһнә белкүстәһәр зурх биләв,— болҗ зөргтәһәр, бийдән алң болҗ хәрү өгчәнәв.

— Тегәд, Батма, чамд мини белкүсн таасгдни?

— Тертн залудтн таасгддг болх,— гиҗ бериг хордхаҗанав.

— Залуһим дән зальгҗ орква,болҗ Фекла инәдгән уурад, халтаһар келв,— Ода намаг таалдгнь чйгн, хәәрлдгнь чигн, дурлдгнь чигн уга.

— Нанд намаг таалх, хәәрлх күн бәәнә...

— Экчний?

— Уга. Занда. Мини дурта күүкн.

— Би чини Зандад бахтҗанав,— гичкәд, Фекла уульхар бәәх мет һашутаһар болн һаслңтаһар инәв.— Намаг яһад бийән дуудсиг медҗәнчи?

— Медсн болхла, тана келхиг күләһәд суушго биләв.— Би йосндан бийдән алң болҗанав. Негчн күүкнлә, күүкд күүнлә иим таалтаһар, серглңгәр, зөргтәһәр күүндҗ үзәд угав. Зандала иигҗ күүндсн болхла — ямаран ик кишг учрх билә. Һацата юмн, Зандаг үзхлә, келм ээдрәд, махмудм заратрад, көлм мәәмрәд, талдан күүнд хүврҗ однав.

Улан будгар ширдсн модн авдрас Фекла олснас нексн тевкрләтә эд һарһад, нанд өгәд келҗәнә:

— Энүг экдән өг. Чини экин халаста бүшмүд үзәд, терүнд эд некҗ өгхәр олсиг хулхалҗ биш, көмргин (складын) һаза көлврәд кевтсинь авлав. Чини ахлач нанд седклнь тусад, мини хәәрнд эс күртхләрн, нанас өшәһән авхар, чамар мини зург зурулад, олнд андлхар седлә.

— Би эн эдитн авшгов.

— Би чамд биш, экдчн өгчәнәв.

— Тиигхлә баавд бийднь һартнь бәрүләд өгтн. Кемр авхла. Миниһәр болхла, мини эк авхн уга.

— Тадн, хальмгуд, тиим омгта улсвта?гиҗ уурнь тәәлрҗ сурв.

— Омгта, омг угаһинь медҗәхшив. Зуг өңгәр юм авдговидн.

— Кемр үн медхәр седҗәхләчн, чамд, чини экд эн эдиг өңгәр өгхәр седҗәхшив.

— Кедү мөңг авхмт?

^— Нанд мөңгн керг уга. Чамас эргчм, тер дәәнәс ирсн салдсиг нааран дахулад авад ир.— Ичрнь хату боладв, аль заңнь серглң боладв, Фекла урдклаһан әдл цеңнҗ инәһәд, мини халхас чимкәд игзәрлв: — Ух, кишва хальмг, цуг седклим бутхчвч, зүрким мошквч, чееҗим уудлвч.

— Хоңһриг дахулҗ ирхд нанд төрүц шаң керго. Түүнәс амр юмн уга. Кезә дахулҗ ирхви?

— Маңһдур асхн ора шидр.

Күүкд күүнәс соньн улс берк. Хоңһриг нанар дамҗулҗ дуудхин төлә Феклан һарһад бәәсн аалиг санх дутм дәкн-дәкн инәдм күрнә. Цуг гергд тиим болхий?

Феклан үрлһиг Хоңһрт келхдән эмәһәд, кесг хонгтан "яһдмб?" гиҗ уха туңһаҗасн саамлам генткн Хоңһр келҗәнә:

— Эн мана тус бәәсн герт нег сәәхн бер бәәнә. Тер намаг үзхләрн, даңгин бийим шинҗлсн болҗ медгднә. Алң болхмн...

— Алң болх юмн уга,— гиһәд, би байрлад, маңнаһан зөрц чаңһар ташад зәңглҗәнәв: — Ах, зөнг толһа, мартҗ оркҗв. Тер таниг дахулад авч ир гилә...

^— Әрлһ цааран,— болҗ Хоңһр иткҗәхш.— Тиим сәәхн берд сәәрдән чимк махн уга би юн кергтә болх биләв.

— Тертн дигтә тана сәәрд чинә орулхар седҗәнә.

^— Худл бичә кел, Бадм,— гиһәд, бийән наад бәрҗ инәв.— Тер мини сәәрд яһҗ мах урһаҗ чадх билә...

— Би худл келҗәхшив. Фекла тиигхд нанла күүндхдән илднь келлә: тер салдсин сәәрднь мах урһах кергтә гиҗ.

Фекла маниг ик тоомсртаһар тосв. Ирхиннь тускар берд урдаснь зәңглсн, тер амтлҗ хот кеһәд, уух-идх тоотыг белдҗ оркҗ. Хальмг әрклә әдл, бутхг өңгтә шилтә самогон һарһад, Хоңһрас сурв:

^— Буру гихн угайт?

— Иим унднас кен хооран хәрдм,— болҗ Хоңһр инәв.

— Йоста залу күүнә хәрү,— гиһәд, Фекла өмнәснь тачкнад инәв.— Шидр Батмаг ирхлә, тоохар седхләм, амндан авч үзәд угав гивә.

— Чик келҗ. Бичкдүдиг хорнд дасхад керг уга.

— Бичкн-бичкн — келсн күүктәв гинә.

— Бадм.Фекла үн келҗәни?— болҗ Хоңһр йосндан алң болв.

Мини чирә таава деер шарсн мет улаҗ одв. Баавһа күүнд нуувчан келәд керг уга, хәләһич, цаг биш цагла һутаҗана. Би Хоңһрин сурврт хәрү өгсн угав.

— Үнн, үнн, нернь — Занда гинә. Би тодлад авчклав,— гиҗ Фекла улм цеңнҗ инәһәд, мини һурнисн бәәдл үзәд, эвцсн дууһар келв: — Батма, нанд бичә өөлҗ һунд. Нарта делкә деер дурнас сетрә юмн уга. Кемр чамд дурта күүкн бәәхлә, чи орчлңд хамгин кишгтә күн болҗанач.

Эн айста дуунас мини өрч җөөлдәд, чееҗм девтәд, зүркм бульглҗ цокад, ө-һундлм мартгдад, өртәсн урлм, маңсисн маңнам һоорад, чирәм урдк кевтән герлтв.

Арвн зурһан җилд һазр деер бәәнәв — иим әмтәхн болн шимтә хот эдлҗ үзәд угав. Һахан өөкнд шарсн махн, өрмд зуурсн, дотран аадмгта вареникүд, тоснд шарлулад болһсн боднцг, әрә давслсн хаяр, укроп тәвәд амтлсн хавстн, ноһан иштә мәңгрсн.

Хоңһр Фекла хойр неҗәһәд чирк унд эдләд орксн, улм үгтәкүүртә болад, инәлдәд, сергмҗтә бәәнә. Би өлг авчкад, хәрхәр босув. Тедн намаг бәрсн уга.

Килмҗ хот хойрас даву юмн күүнд берк бәәдлтә. Фекла келсндән күрв — Хоңһриг ахр цагин болзгт йоста күүнә бәәдл һарһад, хавчгдсн талькинь дүүрң халхд хүврәһәд, оңһасн нүдинь һал асдг хәләцтә кеһәд, ярһа цогцинь күдр-бадр болһад, яснь шовасн дал-ээминь өргҗүләд, батар һазр ишкүлв. Дәәнд алгдсн залуһиннь хувцн Хоңһрт дигтә болсн учрар, мана күн һазртан бәәснлә әдл зүс-зүркнь хәрү тогтад, наадк белвсн гергд, берәдт бахмҗ болв. Павел Григорьевич чигн келсн үгдән күрв: Хоңһрт көмргәс (складас) хот-хол бичүлҗ өгнә, тер хотнь мана теҗәл деер немр болна.

— Бадм, чи Хоңһриг эн мана герин тус бәәсн берд хулдчксн болвзач,— гиҗ Кеедә көгшә намаг наадлна. ^— Гертән хондган уурв.

^— Таниг эдгәснднь ханлт өргәд, белг өгчкләв,— болҗ би өмнәснь инәнәв.

— Лам мәәдр, толһа бүтн, эрүл-дорул йов — олн-әмтндән тусан хальдах күндтә залу болхч,— гиһәд, көгшә зальврҗ келнә.Хәәрхн, чамд харш болх юмн — эрс заңчн, олмһа келнчн.

Хоңһр тракторист болҗ көдлнә. Урднь хахад-цахад, тарҗңнҗ хар утан һарад, нег эргц кечкәд, дөрвн төгәднь шар усн хурсн кевтә, яхлад-яалад бәәдг трактор ода, цадтлан шимтә хот-хол эдлсн мөрнлә әдл өрүн өрләһәс авн асхн бүрүл күртл зогслт, эвдрлт, көшлт уга көдлнә.

— Батма, иим тракторист олҗ өгсндчн икәр ханҗанав,— гиҗ хамтрлңгин ахлач байрлна, нанд ханлт өргнә.

— Би юн болҗанав. Ик эрдм Хоңһрт бийднь бәәнә. Тер наадад дәәнд танкист эс йовҗ.

Чамд, Батма, талдан юмнд ханҗанав. Мана трактористиг Феклан һарт өгәд, сәәнәр асрулад, шулуһар чинә-күч орулсн күн кемби? Чи, Батма, мөнч.

— Феклан дүриг зутаһар зурулад, әмтнд андлад керг уга билә,— гиҗ би, ахлачин тускар баахн берин келсиг санад, хортаһар сергәнәв.

— Чик келҗәнәч, Батма. Чи бидн хойр хар гөрәр Феклаг һутасн бәәҗвидн. Терүнә авсн олснь — Зырянов һәәләд, акт кеһәд, һазаран хайсн олсн бәәҗ.

— Намаг тер хар төртән бичә орултн,— гиҗ би илднь келүв.

— Чик, чик, ик үүл нанд бәәнә,— болҗ Павел Григорьевич зөвшәрнә. Хамтрлңгин ахлач нанд таасгдна. Тер икрхг санан уга, цуг оньг, күчн, медрлән хамтрлңгин көдлмшт өгнә. Сәәнәр, седклен тәвәд көдлсн күүнд юуһар болвчн дөң-нөкд болна; хуурмг, залху, әмнәннь сә хәәдг улст, моһа үзснлә әдл дурго.

Дәәсн — дер дорас һарна гидг үнн бәәҗ. Нег дәкҗ Коташ һунта көвүһән үүрсн, хувц-хунран дорвад кеһәд сүүвдсн, мана бәәсн герүр ирв. Бериг үзәд, даңгин төвшүн заңта Кеедә көгшә хүүхрлв:

— Лам мәәдр, шарх деер давсн ирҗ йовна.

— Көгшн зүгдг, би яһад давсн болҗахмб!болҗ Коташ көгшән өмнәс заран ширкг келән зөрүлв.

— Кукн, медәтә күүг тиигҗ басдмн биш,— гиҗ баав бериг хөрв.

Би залу талан, көвүнәннь һарһсн эцк тал ирҗ йовнав.

— Залуһан хәәхин төлә терүнә экинь хадһлхмн билә,— гичкәд, Кеедә көгшә гертәс тайган түшәд, һарад йовҗ одв.

Хоңһр ман хойрин зарһ кех — энчн юн әвртә өвгн билә.

— Коташ, миниһәр болхла, чамд хәрү йовсн деер болх. Хоңһриг Козульк тал ирхд, чи терүг икәр һундасн бәәҗч, гертәсн көөһәд һарһҗч,— болҗ баав сана орулв.

— Хоңһриг ирхд нанд талдан залу бәәлә. Эн эр киистә тоот дәәнд алгдад чилҗәх цагт терүг әмд хәрҗ ирх гиҗ кен санҗала. Дәкәд Хоңһриг танкдан шатад үкҗ одла гисн цаасн ирлә.

Мергнд — гөрәс шах, медхд — үг кел гидг. Эн гергн келсиг медшгоһинь баав оньһад, Хоңһрт санань зовҗ, цааранднь тагчг болв.

Бүрүл болсн цагла Хоңһр көдлмшәсн ирв. Коташ өмнәснь тосад, хувцнь салмта гиҗ җигшлго, хойр һаран деләд, теврхәр седәд гүүв:

Сәәхн иньгм, делкә деер хәләсн ор һанцхн нарм...

— Бий талм бичә өөрд!— болад, Хоңһр хәрү цухрв,— Моһа, альдас ирвч, тер хаалһарн хәрү йов!

— Чи, хуульч, намаг көөҗ чаддмн бишч,— болҗ Коташ, минь ода әмтәхн асхрҗасн дунь киитн мөснд тохрад, догшар келв: — Би чамла йосар ханьцсн гергмб! Нанд чамас һарсн үрн бәәнә!

— Көвүһим үлдә. Бийчн нүдндм бичә үзгд!гиһәд, Хоңһр нег мөслҗ закв.

— Чамаг көк нүдтә баавһала ноосан ниилүлҗәхичн соңслав. Кемр тер өлгчн чамас хооран эс хәрхлә, би түүнә нүдинь мааҗад сохлнав.

— Мини келсиг медвч, аль угай: көвүһим үлдәһәд, эврән эндрин бийднь уга бол! Чамаг үзхлә — нүдм өвднә!

Коташ генткн доран сарсаһад унад, һарарн үсән севсилһәд, көләрн пол тиирәд, оочаснь көөсн цахрад, му ду һарад орклв. Хоңһрин бичкн көвүг баав цаадк, мана бәәсн горниц тал орулад, хувцинь тәәләд, чансн цә авч ирҗ өгәд, толһаһинь иләд таалв. Хоңһр салмта хувцан селвҗ цевр киилг, шалвр өмсәд, савңгар һаран уһаһад, нааран орҗ ирәд, көвүһән өрчдән шахад, һашутаһар келв:

— Яһсн му заятнас төрсн салтрвчи.

Тенд, ик хорад, көл-һаран сарсалһад, тиирәд, девсәд, амнаснь көөсн цахрад орклҗасн Коташ хәәкрдгән уурад, ормасн босад, мана хорад гүүһәд орҗ ирәд, ширә деер бәәсн балг шүүрәд авб. Балг шивхәр бәәхинь баав үзәд, Альмн Инҗә хойриг өрчәрн халхлад, доран дарад унв. Би Коташин һарас балгиг булаҗ авхар, бер тал шурһув, болв азд гергн балгиг залу талан шивсн, тернь мөр болад, Хоңһрин хаҗуһар нисәд, герин эрст шаагдад тусв.

Манад болҗах шууга соңсад.Фекла гер таласн гүүҗ ирв. Ик хорад бәәсн Кеедә көгшәһәс сурв:

— Энүнд юн болҗана?

Дарунь орс бер горницүр орҗ ирхлә, үснь севсисн, шулмин бәәдлтә Коташ адрҗ хәәкрв:

— Одак көк нүдтә өлгчнчн эн болвза?

Хоңһр көвүһән үүл-үүсрго азд гергнәсн харсҗах мет терүг өрчдән улм шахад, серл-сегәһән геесн мет нааран-цааран нәәхләд сууна. Альмн Инҗә хойриг баав ик хора тал түлкәд һарһчкад, Коташт догшар келв:

— Азд баавһармуд үзләв, зугар чамла әдл анд шиңкән үзҗәнәв. Гертәсм һарч әрл!

Коташ баавин келсиг төртән авлго, Хоңһрас неквртәһәр сурҗана:

— Хей, Тавн Дөчн Баруна үмкә элмр, чамас сурҗанав: одак өлгчнчн эний?!

— Фекла, пожалуйста, иди домой,— гиҗ Хоңһр җөөлнәр келхлә, орс бер доран эргәд, үүд алхад һарч йовтл, Коташ мис тал дәврсн ноха кевтә терүнүр һәрәдәд, сәәхн тохшлад гүрсн шар үснәснь үмтәһәд, ик хораһур түлкҗ һарһад, чирәднь нульмад, хәәр-бәәр угаһар девсв.

Хоңһр көвүһән өвр деерәсн буулһад, горницәс гүүҗ һарч ирәд, орс берин үснәс атхсн Коташин һаринь мошкад, дор ормднь унһаһад, көләрн девсәд, шуһу тал көлврүлчкәд, Феклаг сүүһәснь эвлүнәр көтләд, һазаран һарһв. Хоңһрин девслһнәс шуһуд одҗ туссн Коташ босҗ ирәд, горниц тал гүүҗ орад, тенд бәәсн һунта көвүһән хааһаснь чирәд, һазак үүднүр авч одад, сегсрҗәһәд һазаран шивб.

Эн хү салькн мет һалвлҗ ирсн Коташин һарһҗах ааляс, үзүлҗәх аздас сегән-серлән алдсн баав чигн, би чигн, Кеедә көгшә чигн бичкн көвүг элкнәсн һарһсн экнь үүдәр шивхд харш болҗ чадсн угавидн. Эн үүсрго йовдлын хөөн манд генткн серл орад, Кеедә көгшә тайгарн, би бешин шиләвр авад, Коташиг цокад, чичәд, түлкәд гертәсн көөҗ һарһвидн. Баав манас түрүлҗ һазаран шивсн көвүг харсхар, һазрас өргҗ авхар, адһн-шидгн гертәс гүүҗ һарв.

Хату һазрт тусад, нурһнь һарсн көвүһән Хоңһр теврәд, контор бәәсн Курск кизәр (край) тал адһҗ гүүв. Би шуд Королев Пантелейиг олад, хамгин сән мөр зүүлһәд, көвүг Балахтонд бәәх эмчд күргулхәр адһув. Баав Фекла хойр Хоңһрин хаҗуд дегдрәд, уульлдад, гүүлдәд йовна.

Павел Григорьевич, Хоңһрин хөвәр, конторт бәәҗ. Болсн йовдлыг тер цәәлһвр угаһар медәд, контор тал гүүҗ ирсн Королевд закв:

— Пантелей Филимонович, мини тачанкд хар аҗрһ зүүтн, шулун болдгар көвүг эмчд күргтн.

Балахтонд күрл уга көвүнә әмнь һарв. Хоңһр, дәәнә һалар орад, танкарн фашистнриг өршәңгү угаһар дорацулҗ йовсн Хоңһр, шатҗасн танкаснь үүрмүднь татҗ авад, тер ик аюлас әмд үлдсн Хоңһр, хальмг дәәчнрлә хамдан Молотовск область тал туугдҗ ирәд, тосхлтын хамгин күнд көдлмшт көдләд, арсн-ясн болҗ эцәд, әмд үлдшгов гиҗ цөкрәд, Сиврүр туугдсн келн-әмтәннь ардас ирсн Хоңһр энд, Красный Яр хотнд ирәд, көдлмшин халхар чигн, килмҗин халхар чигн кишгән олсн Хоңһр әмн-шир уга көвүһән теврчкәд, усн-цасн уульҗ йовна. Би бас нульмсндан күч күрч чадҗахшив. Пантелей маниг хөрнә, зуг бийиннь имтр шар сахлнь бас чиигтә.

Хоңһрин көвүнә цогциг бүкл хотн кевтән үдшәв. Фекла һарһсн экләнь әдләр һашудҗ уульв. Терүг негчн күн гемшәхш. Гүрм әмтиг улм ни-негн кедг сәнҗ. Эн аюлта йовдлын хөөн нанд мана хамтрлңгин улс цуһарн улм, улм өөрдсн болна. Зуг Борҗин Найта урдк кевтән, һартк йосарн омг авад, һазр әрә даасар ишкмннә.

Коташиг дола хонад модн дотрас олҗ авб. Бийән дүүҗләд үкҗ. Терүнә цогциг олна үкәр тал өөрдүлсн уга, бийән дүүҗлсн бәәрнднь нүк малтад далдлчкв.

Эн болсн йовдл нанд олн зүсн тоолвр зүүлһнә. Гергн гисн — шулм бәәҗ. Өрк-бүл гисн — күзүнд зүүсн хәмүд сәнҗ. Өрк өндәлһдм болхнь — теңгр намаг цоктха! Зандаг мартх кергтә... Кемр Занда Коташла әдл заңта болхла... Уга, гер авад тус уга... Занда... Зандаг, тегәд, Коташла дүңцүлҗ болхий?.. Түрүн өдрмүдт иим тоолврмудта бәәсн болхла, удлго зүркм урдкасн давуһар шарклад, өрчинм махн баргдад, седклм киләсәр дүүрәд, шулуһар Зандаг үзх санан дәкнәс делврәд, нөр-хоолан алдув.

Павел Григорьевич нег дәкҗ сурҗана:

— Батма, чи сүүлин цагин эргцд, хәләһәд бәәхнь, хүврҗ одвч. Бийчн таасго болхла, мөр өгнәв, Балахтон ррад, эмчд бийән үзүл.

— Балахтон орхин кергт — зөвшәл кергтә.

Меднәв... Би чамаг дурта цагтчн тиигән йовулҗ чадхв... Йовнч?.. Би ода телефоһар тана шин ирсн ах комендантд җиңнүлчкнәв, болад бәәснь тер... Җиңнүлхви?Павел Григорьевич нигт шар күмсгтә нүдәрн нанур хәләһәд инәмсглв. — Бровк мини үр, хамдан өсләвидн.

Нанд талдан тоолвр орҗ ирв.

— Павел Григорьевич, талдан юмнд тана дөң кергтә. Нөкд болнта?

— Чидл күрсн хөөн — болнав.

— Келсн үгдән бат болтн. Би Шарловк орад ирх санатав. Тавн хонгар. Тавн хонгар эс болхла, һурвн хонгар. Комендантас зөвшәл авч өгч үзхнтн,— гичкәд, би хамтрлңгин ахлач мини келсиг яһҗ тосдгчн гиһәд, нүдән терүнәс авч бәәхшив.

^— О, Батма... Терүнәс амр юмн бәәхий?.. Хәләлч, соңслч! — Павел Григорьевич герин эрст өлгәтә бәәсн аппаратын бәрүлиг эргүләд, телефоһар Балахтон тал җиңнүлв.— Алло, алло... Нанд шишлң комендатур өгтн... Николай Николаевич?.. О, үүрм, менд! Ерофеев келҗәнә. Цуһар менд бәәнә. Тедн дундтн зулдг негчн арһта күн уга... Кен, кен?.. Басангов?.. Батма?.. Альдас?.. Эндәс?.. Тер көвүһитн би йир сәәнәр меднәв. Билгтә көвүн. Зург зурна гинә?.. Э, зурна... Юн?.. Кен зурснь йилһл бәәдв... Тер зургудтн мана му тоотын хог таслхд ик тусан хальдаҗана... Әрлһтн цааран... Хүүвин әмт яһад муурулҗахмб?.. Үрәхәр-тарахар биш, әмтнд бәәсн дутудундыг илдкәд, тедниг чиклхин төлә зургдҗах зургуд... Хәләхәр седҗәхлә, күрәд иртн. Көвүн бурута биш, кемр бурута кү хәәхләтн, би бурутав... Уга, тер бурута биш... Ирәд хәләтн... Эй, э, э... Николай Николаевич, чамд би талдан кергәр җиңнүлҗәнәв. Коля, Николай, яһҗ одснчн энви?.. Чини келснәс дегд сүрдхләрн, чамаг та гиһәд бәәҗв... Ха-ха... Коля, чамур нег ик эрлһ бәәнә. Чи нанд Шарловк орад ирх тавн хонгар зөвшәл өгч үзич?.. Юн?.. Тьфу!.. Нанд биш... Кенд?.. Батмд... Э, Басанговд... Э, э... Сән, сән... Коля, соңсчанчи, өрүндән би терүг эврән дахулад күрәд ирнәв... Сән, сән... Не, маңһдур күртл... Белдчк... Ю?.. Юуһинь эс медхмн бишч... Маңһдур күртл...

Ахлач трубкан хәрү өлгчкәд, һариннь нурһар маңнаһан арчад шуукрв:

— Пуф-уф... Ну и дела... Вот друҗок... Однокашник... Вот сукин сын, а...

Павел Григорьевич генткн сана авсн кевтә өсрәд босч ирәд, мини өрчәр чичәд, элк хатад инәв:

— Батма, соңсвчи? Чамаг хүүвин әмтиг муурулад, цевр улсиг үрәһәд, зург зурна гиһәд, комендатурт цаасн орҗ ирҗ. Медҗәнчи, а?.. Му биш эсий? Му биш! Тедниг тиигх кергтә! Чи бидн хойр түүнәс үлү зургуд зурхвидн! Тиим эсий, Батма? Тер салдсмуд, теднә гергд зурсндчн икәр ханҗанав. Күүкд улс улм урмдтаһар көдлдг болва... Ода хәрәд, тиигән йовхд белд, маңһдур ики эрт ирәд, чамаг суулһҗ авнав. Хоюрн Балахтон орхмн...

Бапахтонас Козульк күртл хөрн нәәмн дууна. Комендатурас зөвшәл авад һартлм үд кецәҗ одв.

Мини көлмүдм, хойр җивр кевтә, намаг нискәд йовна. Нарн сүүрлҗ бәәтл, Козулькар орҗ ирүв. Шарловкиг заалһҗ авад, цааран һарад мөрлүв.

Сиврин ик трактар зөвәрт йовад, барун һар талан эргәд һарув. Нигт модар орҗ ирүв. Төрүц харңһу болҗ одв. Әәх-сүрдх санан мини уханд уга. Нанд һанцхн күсл бәәнә. Тер нанд чидл өгнә, көлим далвагт хүврәнә, бийим уралан көтлнә. Тер күсл — шулун күрч Зандаг үзх.

Икл удан йовгдв. Эн нәәмн дууна хөрн нәәмн дуунаһас ууҗм болҗ медгдв. Көшәд тиигҗ йовдг болхий? Көшхлә, көл өвдх билә, цогц булрх билә. Цогц улм гиигрәд, көлм улм дегдрәд йовна. Тиигхлә эн нәәмн дууна юңгад тиим хол болҗ медгднә? Бәәдлнь, чееҗ зөмәд, седкл адһад, зүркн киләсрхәд тиигҗ йовна.

Занда ода ю кеҗәдг болх? Гертән бәәхий аль кеер көдлмшт, багд (бригадт) йовхий? Кемр багд (бригадт) кеер бәәхлә, эндрин бийднь күрх кергтә. Күрәд, цуг зовлң-җирһлән келх кергтә. Эгч болхла — эгчлхән кел, дү болхла — дүүлхән кел, иньг болхар седҗәхлә — иньглхән кел. Эгчлхәр седҗәхлә, нанд эгч керго, экм бәәнә; дүүлхәр седҗәхлә, нанд дү керго, Альмн минь бәәнә. Нанд иньг кергтә гиҗ келнәв. Би чамд... чамд дуртав гиҗ келнәв. Эрк биш тиигҗ келнәв! Урднь ичәд, хөргдәд бәәҗ, ода зовлң үзҗ йовнав. Тиигчкәд... Би өмнкләһән әдл бичкн бишив. Би — йоста залув. Нам комендантд һаран тәвҗ өгдг болув. Зуг Голецлә цүүглдсән келҗ болшго. Дала үлү үг күүндх цолчн нанд уга. Тавн хонгин негнь эндр давҗ одв. Өмн — һурвн өдр. Нег өдринь хәрхд үлдәх кергтә...

Нигт модн сегәрәд, теңгрин у аһу үзгдәд, чееҗ сарулдад одв. Удлго сер деер һарч ирхләм, өмнм кесг шамин герл үзгдв. Тер герлмүд үзәд, махмудм сулдад, көлм көшснь ода ирҗ медгдв.

Хотн тал улм өөрдх дутм одак муульта гем дәкәд эклҗ бәәнә: көлм мәәмрәд, зүркм цоклһнани айлһан алдад, келхәр ухалҗ йовсн үгмүдм геедрҗ одв. Шинәс талдан үгмүд, җөөлн үгмүд, хамгин элҗр үгмүд, хамгин үнтә үгмүд олх кергтә. Нанд иньг кергтә. Иньг болх угаһан шуд келтн гиҗ яһҗ келхв... Түрүләд... юн гиҗ келсн сән болх?..

Мини хойр көл намаг деревнүр авад орад күрч ирв. Түрүн харһсн баахн күүкнәс сурҗанав:

— Хальмгуд альд бәәхиг та меддг болвзат?

— Меднә. Тер ик герт бәәнә. Утан паансклҗасн тер,^— гиһәд, тавн эрстә, өмнән шил верандта гер заав.

Цааран һарчкад санҗанав: күүкн күн харһсн сән йорта юмн болхий аль му йорта болхий?..

Намаг орад ирхлә, манахс байрлад одв.

— Бадм, чи альдас ирҗ йовнач?— гиҗ сурад, герин цаад шуһуһас баахн бер һарад ирв.

^— Эгч, мендвт!

Савһра Шура намаг теврәд үмсв.

— Не, манахс, ямаран бәәцхәнәт?болад, би гер дотркиг нүдәрн шүүрдәд оркув. Занда үзгдҗәхш.

— Ямаран бәәхиг эврән үзхч,— гиҗ медәтә күн теҗгә хәрү өгв.

Эгч Шураг иигән дахулҗ һарад келҗәнәв:

— Би Зандаг хәәҗ ирләв. Теднәхн альд бәәнә?

Бер гүүнәр саналдчкад, хәрү өгв:

— Хәәмнь, Бадм минь, тедничн өрүнә Козульк тал нүүлһәд авад йовҗ одв.

— Тенд бәәхмби?

— Күн медхш.

— Не, эгч Шура, менд бәәтн, би йовнав— гиҗ нег мөслҗ келәд, салад һархар седхләм, эгч мини һарас атхчкад тәвсн уга.

— һәрг, иим харңһу сө һанцарн ө-шуһу модн дотраһар яһҗ йовхмч. Хонад, өрүндән йов. Ода сөөһәр тиигән күрдг болвчн, ик өртңгәс тедниг олҗ чадшгоч. Өңгәр бийән зовахч. Амрч авад, өрүндән йовад од.

Эгчин үг соңсад үлдүв.

Өрән гегән әрә бүрң-барң гихлә, би Шарловкас һарув. Нәәмн дууна һазрт, сөөни дуусн нөр уга һарсн бийм, үүд-түүд күрлго йовад күрч ирүв. Шуд комендатур тал одхар шиидүв. Зуурм уульнцд таньдг хальмг харһв.,

— Көкән Элдәхн альд зогссиг та меддг болвзат?

— Тедничн, кукн, өцклдүр һал тергнд суулһад, дорд үзг хәләлһәд авад йовҗ одв,гиҗ өвгн хәрү өгв.

— Ямаран дүңгә цагла?

— Нарн суусна хөөн.

— Эх-ма!.. Альдаран йовулсинь медсн угавт?

— Уга. Күн медхш.

Комендатурин хорад капитан лейтенант хойр сууҗ. Орҗ ирхләм, нанас лейтенант сурв:

— Альдас ирвч?

Балахтонас.

— Юн кергәр йовлач?

— Би Көкән Элдән өрк-бүл хәәҗ йовнав. Тедн Шарловкд бәәсн бәәҗ. Өцклдүр нүүлһчквә гинә. Альдаран нүүлһвт?

— Төрүц чик! Өцклдүрк улс дунд одла. Үр Лахно, цаадк папкан өглч,— гиҗ капитан келв.

Лейтенант зузан папк өгв.

— Так, так... Кекеев Элдя, 1901 җил һарсн; Кекеева Цаһан, 1903 җил һарсн; Кекеева Занда, 1926 җил һарсн; Кекеева Шиндя, 1940 җил һарсн. Бүләрн дөрвн күн. Мөн, йовулгдсн бәәҗ,гиҗ капитан цәәлһв.

— Альдаран?

— Ар үзг тал,— гиҗ капитан келв.

Мини сүүлин күслм, шиидврм, нәәлтм өңгәлт уга болв. Бәәдлзүсим үзчкәд, баав әәмҗ сурв:

— Сәәхн иньгм, гемтсн болвзач?

— Зандаг эк-эцктәһинь ар үзг тал нүүлһчкҗ.

— Тәвсн хевәсн бичә цөкр.

Баав ман хойрин хоорнд нуувч уга. Шарловк орх зөвшәл Ерофеев авч өгх болхла, би тиигән яһад йовхар бәәхән экдән цәәлһәд келләв. Баав, күмн алң болхмн, удан уха туңһалго, хурһндан бәәсн билцгән суһлад, нанд атхулад келлә:

— Энүг нанас Зандад белг өгчк.

Мини байрт теңкән уга. Занда нанд таасгддг бәәсиг баав һазртан бәәхдән меддг билә. Ода билцгәрн белг илгәхләрн, Занда ман хойриг йөрәҗәнә гидг тер. Зуг эн экәршго ик байрм зуурм болҗ һарв. Козулькас хәрү ирхләрн, билцгинь баавд хәрү өгчкүв.

Баавин келсн зөвтә: тәвсн хөвәсн цөкрәд керг уга, бийән һартан авх кергтә.

Козульк талас байрта зәңг ирв. Ик Бааҗа олдсн, Глушково деер бәәсн өрк-бүлән, өнчрәд үлдсн ачнран цугтаһинь района цутхлң тал нүүлһҗ авч. Ода мана өрк-бүлиг бас тиигән һарһҗ авхар комендантд цаас орулҗ өгч. Пүрвән бичсн тер бичгиг соңсхад умшч өгхлә, Кеедә көгшә һаслңтаһар келв:

— Танахн нүүхлә, намаг кен хәләхмб?

— Би Пүрвәд бичнәв, Ик Бааҗа таниг дуудх цаас бас комендантд орулҗ өгтхә. Көгшә, санаһан бичә зовтн, та манла йовхт,— болҗ би көгшәг төвкнүлүв.

Кеедә көгшә манла бәәх,— гиҗ Хоңһр келв.— Көвүнәннь җилинь күцәчкәд, би Феклата ханьцҗанав.

— Хальмг күүнлә әдл, сәәхн ульһн заңта бер,— болҗ Кеедә көгшә Феклаг таасв.

Козульк тал нүүх цаасн нанд ирсиг соңсад, Борҗин Найта теңгрт һаран күргм байрта, зуг Павел Григорьевич цухл аңхрад, чамла күүндшгов гисн дүртә, өрүнәс авн үд күртл уурта бәәв. Үдәс хооран кабинетүрн дуудад, хаҗудан табуретк деер суулһчкад, һундл төрҗ, әрүн седклән келв:

— Батма, үнәртнь келхлә, би чамла йосндан иҗлдүв. Һанцхн би биш, цуһарн. Не гемго. Нег зүүдән нанд энчн сән. Бровко Николай — сурһульд хамдан дасч йовсн мини үүрм, чамаг конторин көдлмшәс һарһ гиҗ закв. Тер ода, эврән меднәч, Балахтонд хамгин ах комендант. Хәрнь тер. Би чамаг көдлмшәсчн төрүц һарһшго биләв. Чини күргсн ач-тус мана эдл-ахуд дала. Дәкәд, Батма... Чамаг муурулхар, үрәхәр седсн кесг бичг тиигән орҗ ирҗ. Чи Найтаг кезә гүвдләч? Терүг гүвдлә гисн цаасн бас бәәнә...

— Гүвдснго биләв, көлднь дегә тәвәд унһалав.

— Мөн, мөн,— болҗ хамтрлңгин ахлач тодлв.— Тиигхд зарһ бәрҗ ирлә. Багчасчнь (бригадирәсчн) һарһнав гихлә, ду тасрла. Батма, чамас эргчм, бийән сагл. Тадн дунд хов зөөдг, нуувчар цаас орулҗ өгдг әмтн бәәх бәәдлтә. Өңгәр үүллә харһад оддг болвзач.

Павел Григорьевич намаг һарсн үрнләһән әдл теврәд үмсв. Тер соньмсв:

— Не, Батма, чамд сурвр бәәдг болвза? Бичә эмә, бичә ич. Кел, сур-

— Павел Григорьевич, мана хальмгудт, нег үлү, күүкд улст Нүдн-амн болад, тедниг хәләҗәтн. Арһта болхла, Борҗин Найтаг теднә толһачаснь һарһтн. Нанд нань сурвр уга. Танд икәр ханҗанав. Эцкләһән әдл оньдин санад йовхв.

— Батма, Батма, горячая голова. Заңта күнч, бәәдл-җирһлчн гиигн болшго. Шишлң тоод авхар седхлә, орҗ өглго Голециг һурвн сардан генүлвч. Найтаг багч (бригадир) гиҗ терүнә өмн сөгдсн угач. Тиим болсн төләдчн, Батма, чамаг күндлнәв.

Мана хош-хора негхн цанд багтв. Ерофеев эврәннь көлглдг хар аҗрһан өгхәр седв, би керго гиһәд зүүлһсн угав. Красный Яр хотнахн (деревнәхн) цуһар, Курск, Минск кизәрмүдәс (краймудас), Прицепиловкас ирҗ мана өрк-бүлиг үдшәв. Цуһарн белгән авч ирҗ, кенчрт цуглсн һахан өөк, зүсмләд хатасн боднцг, цаһан крахмал, шил банкта бал, тос, хала ааһд көргәсн үс болн талдан чигн эдл-ууш баавин һарт атхулна. Фекла тиигхд нанд үзүлсн, олсн утцнас нексн тевкрләтә эдән авч ирв. Терүнә хаҗуд Хоңһр гейүртәһәр зогсна. Цугтаһаснь зовҗахнь — Кеедә көгшә. Би өвгиг Ик Бааҗаһар дамҗулад, эрк биш Козульк тал һарһҗ авх болҗ үгән өгүв.

Королев Пантелей мөриг ормаснь көндәһәд һархла, нег эмгн толһадк альчурарн дайлад цаныг зогсав. Эн хотнд мини түрүн таньлдсн эмгн, Полина Савченкоһин хадм эк бәәҗ.

— Сыночек, я тебе на дорогу оладьев напекла. На, возьми. Счастливого тебе пути, хороший человек!— Эмгн мини маңнаһас, хойр дүүһинм халхас үмсв, экләм һаринь авч мендлв.

— Счастливого пути!гилдҗ орсмуд хәәкрлдв.

Хаалһтн цаһан болтха!гиҗ хальмгуд йөрәв.

— Тадн бас менд-амулң бәәцхәтн!

Мана мөрн цан ар үзг хәләһәд, района цутхлң Козульк тал һарв. Февраль сарин цасн цанын ул төмрлә харһад, цеңнәд дуулсн болна. Өлзәтә Красный Яр хотн нигт модд ташрлад, ард үлдв.

Йисн сө тууль мет давб. Йисн сөөһин туршарт һашута болн өргмҗтә, цевр дурна болн һаслңта йовдлын, әмтнә сәәхн седклин болн хар саната туск тууҗ соңсув. Бадмд зәрмдән эн тоотан сергәхд күнд болна, зәрмдән тер, тууль келҗәх мет урмдтаһар келчә.

Бадм бидн хойр эн йисн хонгин эргцд кесг һазр кедвидн. Хар ^одна захд бәәсн тарвсин тәрәнә баг (бригад) орвидн, тенд Нәәмнә Ара багч (бригадир) бәәнә. Нег асхн Чиичнә нуурин көвәд һал түлчкәд, ик уданд сууввидн. Зәрм сөөһин келвр ут, зәрм сөөһин келвр ахр болна. Сүмин Цаһан нуурин өмн көвәд бәәсн хөөнә хошт мана үр Зоован Анга ах хөөчәр көдлҗәнә. Бидн тиигән бас күрвидн. Бацан Дөнәкә селәнә хүүвин (с/с) ахлач бәәнә. Тер манд машиһән өгхәр седнә, Бадм бидн хойр таварн йовһар йовхдан дуртавидн.

Бадмин тууҗ туульла әдл соньн, теңгсин уснла әдл һашун бәәҗ.