Нәәмдгч сөөһин келвр

Келн-әмтн түрүлә харһад одсн саамла олна му тоотнь, шаальг хамгнь өөдән көвәд һарч ирдг сәнҗ. Көвүһән, Очриг, цергт мордсна ард, далвагинь цокад хамхлчксн алг керән бәәдл һарсн боз нүдтә Борҗин Найта энд ирәд, күүнә таньдго һазрт көлән тавглҗ ишкҗ авчкад, дәкнәс урдк кевтән тенд, Модна Захд багч (бригадир) бәәснләһән әдл өөрк улстан чоһ болх бәәдл һарад ирв. Тер бас учрта. Өвгиг тенд багч (бригадир) йовсн күн гиһәд, энд бас күүкд улст толһач тәвлә.

Шин ахлачин, дәкәд комендантын өмн сәәнд үзгдхин кергт, манла бәәсн цөөкн күүкд улсиг өрүн болһн мал тууҗ йовх мет тууһад, тасгт (фермд) авч ирәд, өвдгцә шег-бог арчулна. Көлдән өмсх бүтн һосн уга, цогцан халхлх зузан хувцн уга гергдиг Найта амндан багтсарн му келәд, өөрәснь һарл уга өдрин дуусн өөд өндәлһлго көдлгнә.

Би бас тер күүкд улсла хамдан көдлнәв.

Дола хонсна хөөн Борлда өңгрв.

Өвгиг оршахар үкәрин нүк малтх кергтә болв. Борҗин Найта Эрдәг, Болхаг, намаг дахулад һарв. Бидн һурвн күн бүкл өдртән көдләд, әрә гиҗ өвдгин деер нүдцә нүк малтвидн. Найта манд заавр өгхәс биш, бийнь нөкд болхш. Җөөлн һазр манд күцгдсн уга. Тиигн гихнь, хөөннь медгдв, бидн цасн уга ил һазрт малтҗвидн. Сиврин киитн чаңһ болсн учрар, цасн уга бәәрнд һазр гүүнд көрдг бәәҗ.

Үдәс хооран Найта Борлда өвгнә цогциг белднәв гиһәд йовҗ одв. Бидн һурвулн зөвәрт малтҗаһад, күрз, чичүрән үүрәд хәрҗ аашнавидн. Би түрүн йовнав.

Мана герин һаза мөрн цан зогсчана. Кирлцән дөрә давшад, герт орхар седхләм, өмнәсм Найта цуглата нег юм күүкд улста — мана баав, Эрдән Очрта, Нәдвдә Девәлә эднтә — өргәд һарһҗ йовна. Арднь Көклдә, терүнә эмгн Амулң, Киштә, Кеедә көгшә, цуг бичкдүд дахҗ. Би хәрү цухрув. Өвгнә цогциг нимгн сернҗл көгшәр цуглад, нәрхн деесәр кииһслҗ кирәд, бооһад оркҗ.

Генткн тер дееснь тасрад, цуглсн көшгнь секгдәд, Борлда өвгнә нүцкн цогц көлврәд, мини көл деер ирҗ тусв.

— Баав! — гиһәд хәәкрсән меднәв, цааранднь ухаһан алдҗ оркҗв.

Кедү өдр, кедү сө тенәд-мунад кевтсән медҗәхшив. Нег дәкҗ харңһу нүкн дотрас татад, мааҗад бәәҗ, әрән гиҗ амн деернь һарч ирүв. Дегд көшснәс, зовснас, түрснәс көлтә амрад кевтх дурн күрнә. Зөвәрт амраһан авчкад, нүдән арһул секүв.

^— Бадм минь, — гиҗ келәд, мини эк маңнаһан халхдм шахв. — Намаг таньҗанчи?

— Баава...

Өвгнәс әәһәд харһцсн кевтән, долан өдр, долан сө ухан-сегән уга кевтсн бәәҗв.

— Борлда намаг базһад алхар бәәнә! — гиҗ хәәкрхәс оңдан үгмүд эн өдрмүдт мини эк нанас эс соңсҗ.

Нанд серл ортл, мана улсас бас нег күн һаруд һарч — Ар-һуй өвгн өңгрҗ.

Нанд чинән-күчн, оратсн хавр кевтә, удан орв. Өдрин дуусн өөдән хәләһәд, утанас харлсн герин ора ширтәд кевтнәв. Өрүн асхн хойр боз нүдтә Борҗин Найтан өдр ирвәс гүдәд бәәдг харал соңсгдна.

“Урдклам әдл чидл бәәх яһна. Эн өвгиг түүрмд эс суулһдг болвчн базһад алчкад, негндән күрх биләв. Күүкд улст гиигн болх билә", — гиҗ би дотран хорта уха зүүнәв.

Өдрин дуусн кевтхлә, олн зүсн тоолвр орна. Зандан зүс-зүркн зургдад һарч ирнә, мини дотр бий амрад, седклм талваһад одна. Болв ода альд бәәдг болхв гиһәд санад оркхла — элкм урсна.

Нанд чинә-күч орулхин кергт, экм бәәсн хувц-хунран бәәрн һазрин улст тосн, махнас сольна. Авч ирсн шимтә тер хотан, Альмн Инҗә хойрас намаг доталад, нанд өгхәр седнә. Хойр дүүһиннь шанань хавчгдсн чирә үзхлә, экинм өгсн хот мини хоолд орҗ өгхш.

— Баав, би өлсҗәхшив. Өөрк хойртан, буйн болтха, өгит, — гиҗ экән эрнәв.

Мини үгәс Альмна чирә герлтәд одна. Инҗәд меддг арһ уга, тер шиңкән һунта.

"Чамаг зуг эдгҗ авсн хөөн, баав минь, тана эн ач-туситн, эн әрүн седклитн эс хәрүлдм болхнь!" — гиҗ би дотран андһарлнав.

Би өндәһәд суудг болув. Бийләһән авч һарсн цааснд Зандан зург зурхар седнәв — болҗ өгхш. Зүс-зүркнь сәәхн үзгдәд, тодрхаһар барлгдад, нүднәнм өмн һарч ирнә, экләд зурхла — уга болҗ одна. Борҗин Найтан багд (бригадт) моторист көдлдг цагтан Зандан зургиг бас чееҗәр зурдг биләв. Зәрмдән дурадг билә, зәрмдән... Ода яһҗахнь медгдхш.

Мана герин бичкдүд, эмгд өдрин дуусн һалд боднцг шарад, булҗ идәд, бешин өөрәс һархш. Орс беш бәәнә. Тер беш дотр ик мод зерглчкәд, һал өгәд, боднцг булад болһна. Боднцгиг нимгн-нимгнәр зүсмлҗ керчәд, бас хала бешин хәврһднь нааһад шарцхана. Гер дотрк будн бәәх мет өдрин дуусн утаһар дүүрнә, аһар дегд күнд.

Нег дәкҗ экм келҗәнә:

— Бадм, хувц-хунран хотас соляд бәәтл чилв. Һанцхн чини костюм үлдв. Ода яахмб?

— Баав, тер мини костюмиг бичә хулдтн. Тертн бааҗан авч өгсн белг биший. Би удлго босхв, тер цагт түрхн угавидн.

Экм мини маңнаһас үмснә.

Би тайг түшәд, босад йовдг болув.

Нег асхн мана гер дотрк һашун утаһар дүүрәд, кииһән авдг арһ тасрҗ одв.

— Түүмр шатҗана! — гиҗ Девәлә тендк хораһас хәәкрв.

Герт бәәсн әмтн цуһар үүдн тал дарцҗ гүүлдв.

— Бадм минь, үкс гиҗ һазаран һар, — болҗ экм закв.

Хаҗудан бәәсн хәәрцг авад, тайган түшҗ ишкәд, кирлцә тал һарч йовтлм, нег күн намаг шил гиҗгәрм түлкәд, цасн деер унһав. Һартм йовсн хәәрцгин амн секгдәд, дотрк юмнь цацгдад, үүмҗәх әмтнә көл дор ишкгдв.

Тиигхд би, кесг җил болад, хөөннь талдан кирлцә деерәс бас тиигҗ түлкүлҗ унхв гиҗ төрүц санҗасн уга биләв.

Намаг түлксн күн — Борҗин Найта бәәҗ. Эврәннь әмән харсхин төлә Найта, тайг түшәд, гемтә, әрә йовсн намаг ардасм түлкәд унһасн бәәҗ. Би зуг аралдхас биш, өвгнлә босҗ ноолддг чидл уга болад, нудрман атхад, тагчг бәәвв.

Мана шууга, нирглһ, уульлһ соңсад, хоша бәәсн орсмуд гүүлдҗ ирв. Теднәс хойр, һурвнь герт адһҗ орад, удл уга тендәс уңһдсн хог-бог һарһҗ авч ирәд, цасн деер хайв.

Сиврин орс бешин дора улнь — көндә модн болна. Үвлин цагт тедн терүндән така, һалуһан орулна. Манахс гер дотрк хог-боган сәвүрдәд, тер нүкнд чикәд бәәҗ. Дарцад боднцг булҗасн эмгдәс негнь һазрт унсн һалыг көлиннь үзүрәр цокад, беш дор орулчкҗ. Терүнәс көлтә хог-бог уңһдад, гер дотрк утаһар дүүрсн бәәҗ.

Секәтә үүдн, терзәр утан удлго һарад йовҗ одв, бидн хәрү хош-хораһан зөөввидн. Хәәрцгәс унсн мини цөөкн дегтр, харанда әмтнә көлд ишкгдәд, эд болшго болҗ.

...Борҗин Найта күүкд улсан тууһад авад йовҗ одв. Би тайган түшәд, һаза һарув. Нарта сәәхн өдр. Нарна толян цаснд тусад, нүдән секҗ хәләҗ болхш. Нүдән зөвәрт халхлад зогсчаһад, уралан кесг ишкдл кевв.

Эн хотнд ирәд күцц дола хонад уга бәәҗ гемтсн нанд өөрхн таньдг күн уга. "Ода яһдм?" — гиҗ ухалҗаһад, уульнцин тер хаҗуд, мана тус бәәсн герт одх дурм күрв.

Ирхлә — һанцхн эмгн бәәҗ. Намаг үзәд, эмгн хоран деед бийд бәәсн скамейк зааһад келв:

— Проходи, миленький. Садись на лавочку. Ой, боже мой, какой ты худющий...

Эмгн адһн-шидгн орс беш дотрасн таавата боднцг чимкүрәр татҗ авч ирәд, ширә деер тәвб. Нүдәд, тос кеһәд, бешт тәвчксн боднцг, идхин төлә биш, хәләхин кергт болһсн мет йир өвәрц сәәхн. Эмгн чугута хотас хала ааһд кеһәд, бас ширә деер тәвб. Мини келнә бахлурас шүлсн эврән һооҗад, һолд-һолд гиҗ зальггдад бәәнә.

— Миленький, подвинься к столу, ешь, — гиҗ келәд, эмгн намаг ширәһүр суулһв.

Би дегд өлнән медүлш уган кергт, бийән бәрәд, арһул-арһул ухрар хотаснь ууһад, бичк-бичкнәр боднцгаснь идәд бәәнәв. Эмгн сурв:

— Нернчн кемб?

— Бадма.

— Батма?

— Э.

— Батма, өдмг уга болад бәәв...

Эмгн мана хальмгудын тускар ю-бис сурҗаһад келв:

— Эцктн яһла?

— Дәәнд алгдҗ одла, — гиҗ хәрү өгхләм, эмгн цаад хора талан сахньҗ орад, зургуд авч ирв.

— Эн мини дөрвн көвүн. Дөрвүлн әәрмд одла. Һурвнь алгдҗ одва, негнь әмд, хортнла дәәлдҗ йовна. — Эмгн запуһарн нүдән арчв. — Ода эн үлдсн нег көвүм әмд-менд ирхлә, болх билә. Бурхн нүдтә эс болхий...

Эмгиг яһҗ тогтнулхв гиҗ санҗаһад, генткн санан орад, дөрвн зургин негинь зааһад келҗәнәв:

— Бабушка, цаасн, харанда бәәхлә, нанд өгтн. Би танд эн көвүнәнтн зургиг икдүләд зурҗ өгнәв.

— Зурҗ чаддвчи? — гиҗ эмгн маһдлҗана.

• Чаддв.

Гесм йосндан цадв.

Эмгн тер хораһас девтр (тетрадь), олн зүсн кесг харанда авч ирәд сурв:

— Эн яах?

— Мел дигтә.

Ширә тал хәләчкәд, эмгн яхлад-яалад одв:

— О, деедс, яһсн бичкн хот уусмч? Көөркү, басчн ид, эдл.

— Ханҗанав, цадув.

— Альд сууҗ зурнач? — гиҗ эмгн сурв.

— Йилһл уга. Заасн бәәрндтн.

— Тер хорад орад су. Тенд чамд күн харш болхн уга. Эс гиҗ нааран әмтн ирнә, тедн хәләһәд амр өгшго.

Өрүнәс авн асхн күртл зурад, тер зургиг дуусув. Тетрадин хойр халхиг үрглҗднь олзлсн, зөвәр ик зург болв. Эмгиг дуудад үзүлүв.

— О, Мишенька мой, родненький, сыночек мой, соколик ты... — гиҗ эңсәд, эмгн зург деер унҗ одв.

Һазаһас күүкд күн орҗ ирв.

— Мама, маменька, что с вами? — гиҗ сурад, тер күүкд күн эмгнүр киисв.

— Полиночка, смотри, что калмычонок нарисовал...

— Миша! — гиҗ хәәкрәд, күүкд күн бас уульв.

Би теднә уульлһнас зулад, хәрхәр седәд, үүдн тал һархлам, күүкд күн гүүҗ ирәд, мини хойр халхас селн үмсв.

— Ханҗанав чамд, көвүн... Ик гидгәр ханҗанав. Су, ода хамдан хот уухм.

— Би одахн хот уулав, — гихләм, Полина болҗ өгл уга намаг ширәһүр күчәр суулһв.

Маниг хот ууҗ бәәтл, арвн нәәмн-арвн йис күрсн дүңгә наста күүкн орҗ ирв.

— Люба, эцкиннь зург хәләлч, — гиҗ келәд, күүкд күн тер хораһас мини зурсн зург авч ирв.

Күүкн хәләчкәд, цань угаһар байрлв.

— Эцк минь, эцк минь, — гиһәд, кесг дәкҗ өрчдән шахв.

Намаг хәрхәр бедрхлә, Полина нег суулһ боднцг мишгт кеҗ өгв. Әмнәс — авлһ гиһәд, тер боднцган, чинән-күчн уга, бийм үүрәд һарув. Зүн һарарн тайган түшнәв, барун һарарн мишгин ам бәрнәв. Мишгтә боднцг, нанла һацсн кевтә, ургшан шувтрад, сәәр деерм әрә торна. Экәсн төрснәсн нааран иим күнд аца үүрч үзәд угав. Уга, һазртан бәәхдән, шүүгүлин багд (бригадт) орҗ көдлхдән Нойна нуурин көвәһәс Шикрт күртл мишгәр дүүрң заһс үүрәд, әрән гиҗ гертән күрләв, тиигхд намаг баав Бурмин Амна ардк толһан өөр тосҗ авла. Тиигхд би эрүл-дорул, чаңһ-чиирг биләв... Ода..

Нанд эн уульнциг һатлад, тер өөрхн бәәсн гертән күрхд дегд күчр, күнд, чинвртә болҗана. Ормдан зогсад, мишгтә боднцган сегсрәд өөдән кехәр седхлә, муульта юмн, мишгм улм ургшан шувтрна. Эн уульнциг ямр кевәр зовлңтаһар һатлҗ һарсан би наснаннь насндан, үкн үктлән төрүц мартшгов. Тедү дүңгә зовлңган эдлҗ, мөлкхин нааһар гертән күрүв. Негчн күн, һацата юмн, өмнәсм тосҗ һарч ирсн уга, эҗго уульнцд харһсн уга.

Намаг үзәд, баав өмнәсм тосад босв. Уульн гиҗ чирәнь хавдрлҗ одҗ. Наадк әмтн бас, намаг Эрлг хаана нутгас ирсн мет ормалдҗ хәләв.

— Бадм минь, өдрин дуусн яһлач? Бидн чамаг цуһарн хәәһәд, эс олдхла, дәкҗ нүдәрн үзшгов гиһәд, эңсәд-энләд бәәнәв...

Ээмәсн шувтлад буулһсн мишгтә боднцг үзчкәд, байрлн уульҗасн экм, чирәнь хүврәд, ямана хорһн мет царцад, догшар сурв:

— Чи гермүд эргәд һуульһнсн болвзач? Эн боднцган альдас аввчи?

— Шиңгәвүв...

— Көдлмш кесн болвзач?

— Э, зург зурув...

Баавин хавдрлсн чирә җөөлрәд, намаг күзүдҗ теврәд, толһаһим бичкндм таалдгла әдләр таалв.

Хальмгт һуульһ һуудг зокал уга. Һуульһ һуусн күн чигн әдл, хулха кесн күн чигн әдл — му нер эдлнә, олнд һәәлгднә.

Намаг бүсләд зогссн эмгд, гергд, бичкдүд, һуульһнад биш, зург зурад, шиңгәһәд авч ирүв гисиг соңсад, цуһар мишг тал шурһад, боднцгиг пол деер асхчкад, күн болһн зүсм зүсмәр керчәд.халун бешин хәврһд нааҗ болһад, ниргәд одцхав.

— Түрүләд Байртад өгтн, ууһн көвүнәннь шиңгәсн шиңгәвр, — гиҗ Кеедә көгшә келв.

— Йилһл бәәх билә, авцхатн, авцхатн, — болад, баав намаг олдснд байрлҗ зөв өгв.

— Ик бешт һал түләд, хәәснд чанхмн, — гиҗ Болха сүв-селвг өгчәнә.

— Чантн, чантн, — гиһәд, баав инәнә.

Боднцг чанад, шарад шуугҗасн саамла һазак үүдиг күн тоң-тоң гиһәд чаңһар цокв. Хальмг әмтн нег-негнәннь герт орхларн, үүд цокхш, шуд орад күрч ирнә. Хальмгин үүдн даңгин сул бәәх зөвтә, ундассн, өлссн тоот улс таньдг, эс таньдг болвчн, кергтә цагтан ирәд, әәрг-чигә, цә-җомба уух, шүүрмг-хурс, мах-заһс идх йоста. Тегәд хальмгуд келнә: хувцна сәәниг — эврән өмс, хотын сәәниг — гиичд өг гиҗ.

Кеедә көгшә ормасн босад, үүдиг татад секв. Цааһаснь Полина Люба хойр мишгтә боднцг үүрсн, һартан буһшта үс бәрсн ирцхәв.

— Батма альд бәәнә? — гиҗ Полина сурв.

Бешин өөрк шуһуд суусн намаг үзәд, орс бер келв:

— Батма, чини зурсн зургиг мана хотна улс цуһарн ирәд хәләҗәнә, икәр таасчана. Тедн күн болһн дәәнд одад алгдсн үрнсадан, амрг иньгән, ахнр-дүүнрән зурулҗ авхар седҗәнә. Бидн хоорндан күүндәд, зөвшәләд, чини зурсн зург болһнд дөрвн суулһ боднцг, нег буһш үс өгх болҗ шиидвидн. Тегәд эн һурвн суулһ боднцг, буһшта үс авч ирвидн...

Манахс орс кел меддго бийснь, тер берин келснә утхинь оньһад, һаран теңгрт күргмәр байрлҗана.

— Өрүндән дәкәд манаһур ир. Бидн бас һурвн зург зурулҗ авнавидн. — Полина күүкән дахулад һарч йовад, хәрү эргәд келв: — Мана тал ирхләрн, өрүнә хотан уулго ир. Манаһас эдлхч.

Полина Люба хойр йовҗ одв. Баав дәкнәс намаг күзүдәд, чирәһим өрчдән шахад, дун-шун угаһар, дегд байрлхларн, нульмсан асхрулад уульв.

Тер асхн манд дегд ик байр учрв. Боднцгиг хәәснд чанад, һалд булад, төмр бешин хәврһд нааҗ шарад, ааһст тәвб. Мискт цә чанад, Полинан авч ирсн үсәр үсләд, йосн җомба кев. Горницәс Киштә ээҗиг Булһн күүктәһинь, Көклдәг Амулң эмгтәһинь дуудад, тоовр кецхәв. Зуг Борҗин Найта цаадк хораһас һарч ирсн уга, тер арһнь тасрад, нүкндән кевтх өлн чон кевтә тенд хоргдҗана.

Баав цәәһәр дееҗ бәрв. Кеедә көгшә йөрәл тәвб. Һанцхн Кеедә биш, цуг медәтнр — Киштә ээҗ, Көклдә хөөч, терүнә эмгн Амулң ээҗ, Лиҗин Эрдә, терүнә гергн Очрта, Шохин Болха, Баташин Нәдвдә Девәлә эдн зөөр зөөҗ, басчн икәр олҗ, ут нас эдлтхә гилдәд йөрәцхәв.

Өрүнднь босхла, эмгд, гергд мини хувц-хунриг тәәлүлҗ авад, бийим бешин өөрк шуһуд кенҗләр хучад кевтүлчкәд, киилгтм, шалвртм, фуфайкдм негчн бөөс, хуурс үлдәлго түүһәд, цеврләд, арчад-дурчад, негл хадмудан орҗах күргн кевтәһәр, энд-тендм һарч хәләлдәд, Полинан гер тал йовулв.

Ирхлә, дәрк минь, орс ээҗ, Полина, Люба эдн хотыг әмтәлҗ кеһәд, намаг күләлдсн сууҗ. Ээҗ нег зүсм һахан өөк өгв, Полина нанд хамгин ик савд хот кев. Тер өдр Люба көдлмшт одсн уга. Хотан уучкад, би горницд орад, экләд зург зурув.

Өдрин дуусн ирәд бәәдг улс тер хорад хар-хар, хухр-хухр гилдәд бәәнә. Зург зурдг хальмг көвүн бәәнә гисн зәңг эн ик деревнәр агчмин зуур, радиоһар зәңглсн мет тарҗ одҗ.

Эмгн ач күүкн хойр зүсн-зүүл хот кеһәд, мини суусн хорад авч ирәд өгнә. Нааран негчн кү орулхш.

Үд кецәснә хөөн зурган дуусад, ик хора тал һарч ирхләм, эмгн горниц талан адһҗ орчкад: "Афоня, Афоня родненький", — гиһәд, дәкәд эңсәд унҗ одв. Люба ээҗиннь ардас орад, зөвәр бәәҗәһәд, улаҗ одсн нүдтә һарч ирв.

Күүкн нанд нег цаас өгәд келв:

— Бадма, эн списк. Зург зурулҗ авхар бәәх улс чеерүдт бичгдцхәв. Манд зургуд кечкәд, эднд дарад-дарад бас зургуд зурҗ өг. Бийснь дуудҗ ирх.

Эн цагас авн манала хамдан бәәсн улсин хөв-кишгнь ирв.

Би өдр болһн дөрвн суулһ боднцг, нег буһш үс шиңгәдг болув. Зәрмснь махна тасрха, һахан өөк, такан өндг, зөөгин бал, хатасн заһс, нег ааһ һуйр чигн өгнә. Гемтәд боссн би чинә-күч авчкув. Ташр деернь би гертәсн хот уухшив, дуудсн улс бәәсн хотыннь сән тоотыг нанд өгнә. Улм бәәһә бәәҗ, өдртән хойр, һурвн зург кедг болув.

Нег дәкҗ өрүн өрлә мана һаза әвртә хар аҗрһ татсн цан ирәд зогсв. Тендк хорад бәәсн Борҗин Найта, хаана элч үзсн муҗг кевтә, адһн-шидгн гүүһәд һарад одв.

Хәрү орҗ ирәд, одал бәргдвч гисн бәәдлтәһәр, шүрүтәһәр нанд келҗәнә:

Бадм, чамаг хамтрлңгин ахлач дуудҗана.

Борҗин Найта бидн хойр мис нохала әдл бәәнәвидн. Намаг олврта болсна хөөн өвгн, әминь авх шулм мет дурго болҗ одв. Нег дәкҗ намаг көдлмшт көөхәр седхләнь, күүкд улс цуһарн Найта тал дәврәд: "Бадмиг көдлхлә, мана көвүд, күүкдиг кен асрхмб?" гилдәд, алн алдв.

Би һаза һарч ирүв. Хамтрлңгин ахлач нигт шар күмсгтә, улан чирәтә залу намаг тосад, һаран өгч мендләд, өргмҗтәһәр келв:

Пө, хуучн таньл! Мини нер-үсиг меднчи? — Хамтрлңгин ахлачин шүднд тәмк татдг сурулнь урдк кевтән зуулһата.

— Тодлҗ эс авчв, — болҗ би үнән келүв.

^— Павел Григорьевич... Ерофеев.

Ахлачиг тиигҗ мендлхлә, Борҗин Найта икәр алңтрад, боз нүдәрн маниг ширтәд орҗ одв.

— Чини нернчн кен билә? — болҗ Павел Григорьевич соньмсв.

Би нерән келүв.

Батма, чамаг зург зурҗ чадна гинә, үнний?

Үнн.

— Карикатур зурҗ чаддвчи?

— Кара...катур? Уга, зурҗ чаддгов...

Би эн үгиг шиңкән соңсчанав. Утхинь медҗ чадҗахшив.

— Каракатур биш... ка-ри-ка-тур... медҗәнчи, — гиҗ келәд, Ерофеев инәв.

Уга, чаддгов, — болад, би толһаһан зәәлүв.

Су, цанд су, хамтрлңгин контор орхмн. Би чамд тенд одад цәәлһҗ өгсв, — гиҗ Павел Григорьевич, намаг тер үгин утхиг эс оньһҗахиг медәд, бийләһән дуудв.

Хувцан өмсәд һарч ирхләм, ахлач цандан суулһҗ авад, конторурн дахулҗ ирв. Кабинетдән орчкад, Павел Григорьевич нанд цәәлһҗәнә:

— Манд хойр баг (бригад) бәәнә. Баг (бригад) болһнд мөрч бәәнә. Негдгч багин (бригадын) мөрч Королев Пантелей мөрдән хайчкад, күүнәс сурлго, аңһучлад йовҗ одҗ. Терүнә тускар зург, карикатур зурх кергтә. Медҗәнчи?

— Медҗәнә, ^— гиһәд, би Павел Григорьевичиг дахад инәвв. — Тиим зург болхла, зурҗ чадхв... Зуг... тер көдлдг һазринь хәләх кергтә...

Йовий, — гиҗ ахлач нег мөслҗ келәд, намаг дахулад һарв.

Би эн күүнә хаҗуд цан деер суучкад, тавн җилин туршарт сурһулин эрсин соньнд (газетд) редактор бәәһәд, кедү шог зург зурад, теднәс көлтә кедү дәкҗ көвүдәс гүвдүлсән санад, мусг инәвв. Дәкәд тер шог зургуд "карикатур" гиҗ нерәдгддг бәәсинь шиңкән эндр медсндән нанд бас инәдтә.

Павел Григорьевич нанур эргәд сурв:

^— Чи юунд инәвч?

— Би урднь тиим зургуд зурад, сурһулин көвүдәс гүвдлһ үздг биләв, — гиҗ цәәлһүв.

Чи, Бадм, намаг, Павел Григорьевич бәәсн хөөн юмнас бичә ә. Зуг сәәнәр, шогтаһар, инәдтәһәр зур. Би чамд хамтрлңгин көмргәс (складас) мах, буудя бичүлҗ өгнәв. Сәнйи?

— Сән.

Павел Григорьевич хойр өдр кабинет талан кү орулсн уга, бийнь чигн шаһасн уга. Карикатуриг зурад дуусчкад, би ахлачиг дуудув. Павел Григорьевич орҗ ирәд, зургиг хәләчкәд, ә-чимән уга. Таасгдҗахш гиҗ би дотран харлҗанав. Генткн ахлач тачкнҗ инәһәд, өрчән бәрәд, диван деер унҗ одв. Тер инәд соңсад, цаадк хораһас хамтрлңгин тооч Мария Йвановна орҗ ирәд, бас элк хатад инәв. Павел Григорьевич әрән гиҗ бийән тогтнулад, өрчән бәрн бәәҗ Мария Ивановна ман хойрт закв:

— Шулун болдгар... хи-хи... эн зурган... ха-ха... герин эрст хадтн... хо-хо... Ай да, калмычонок!.. Ха-ха...

Павел Григорьевич келсндән күрв. Көмргәс (складас) нанд һурвн килограмм мах, нег пуд хогта буудя, хойр килограмм зөөгин бал бичҗ өгв.

Королев Пантелейиг би иим бәәдлтәһәр зурув: мөрд ордг ик хаша. Нег хаҗуднь — негдгч багин (бригадын) мөрд, талдан хаҗуднь — хойрдгч багин (бригадын) мөрд. Хойрдгч багин (бригадын) мөрд тарһн-цадхлң, нооснь нарна герлд гилр-гилр гиһәд тошиһәд бәәнә; негдгч багин (бригадын) мөрд эццн, арсн ясн хойр. Негнь — үкҗ одҗ, наадкнь теңгр хәләһәд уульҗана, һурвдгчнь — туруһарн сүүлән бәрчксн, конюхин ардас дайлад дуудҗана.

Королев Пантелей тенд, зөвәр ууҗмд, модн заагт йовна. Тер хахар седәд бууһан зөрүләд авчксн, өмннь буһ марл гүүҗ йовна, буһ марлын ардас чон, арат, туула тәкилдәд оркҗ.

Кесг хонгин туршарт бүкл хотн, ик баһ уга цуһар нүүһәднүгшәд, керг уга бийнь, шишлң тер зург хәләхәр контор тал ирлдәд бәәв.

Намаг конторт күч-көлсни тоочар (учетчикәр) авб. Терүг соңссн Борҗин Найта дегд уурлхларн, хаһрҗ одн алдад бәәнә.

Бидн сар хонгт хойр дәкҗ карикатур зурад конторт өлгдг болвидн. Эн саамд хамтрлңгин амбарас олс хулхалсн Фекла гидг бер зургдв.

Ода хотнд нанд үүрмүд дала болв. Зугар зәрмснь үкр нүдәр хәләдг билә. Теднь залху, көдлмшт хоома, олна зөөрт дурта әмтн.

Нег дәкҗ саалин үкрмүдин тасг (ферм) орҗ йовлав. Мөрд орулдг хаша зуур бәәнә. Хашан өөрк бичкн модн герин девсң деер нег өвгн, махлаһан авчксн, һалзн толһаһан хаврин күчн уга нарна толянд ээврләд, үргләд сууна. Өе -нәс хол биш саальчнр үс саадг суулһсан, жбанмудан уһалдҗ бәәцхәнә.

Бичкн модн герлә зергү ирхләм, үрглҗәсн өвгн генткн чочад серчкәд, намаг хурһарн бийүрн дуудв.

һалзн толһа деерк имтр үснь болн кесгәс нааран хусадго сахлнь, будсн мет шар-даг.

— Көвүн, менд, — болҗ өвгн амха шүдән ирзәлһҗ, нанла инәмсглҗ мендлв.

— Мендвт.

— Зург зурдг көвүн — чи болвзач?

Би.

^— Нернчн кемб?

— Таньл болый. Мини нерн — Королев Пантелей.

Өвгнә зургинь зурдг болвчн, бийинь үзәдго биләв. Таньдг нер соңсад, әәмҗ одув.

^— Тер конторт бәәсн мини зургиг чи зурвчи?

Би.

— Намаг әмтнд анд кеһәд чамд юн олз ирвә?

Би хәрү олҗ чадсн угав.

— Юңгад намаг зурвчи?

Хәрү өгсн угав.

— Кен зур гивә?

— Ахлач, — гиҗ, цааранднь тагчг бәәҗ болшго болад, үн келҗәнәв.

— Ахлач?.. Хм... Тер ахлачдан "ханҗанав" гиҗ кел. Королев Пантелей келвә ги. Би тер ахлачд оньдин мах өгдг биләв... Арвн хойр пуд татсн ик буһ марл хаҗ авч ирүв... Махн нанд дала... Би чамдчн мах цадтлчн өгх биләв... Ода... чамд чигн, тер чини ахлачд чигн...эн...

Королев Пантелей хойр хурһнаннь заагар эркәһән һарһад, мини хамр дор авч ирҗ үзүлв.

Тедүкнд бәәсн саальчнр өвгнә келсн тоотыг соңсад, үзүлсн "белгиг" хәләчкәд, цуһар тачкнад инәлдв.

һурв хонсна хөөн Королев Пантелей мана бәәсн герүр намаг хәәҗ ирв. Мишгтә юм сүүвдҗ. Терүгән һазрт хайчкад келв:

— Калмычонок, намаг кукиш үзүлвә гиһәд, чи нанд бичә өөл. Намаг әмтнд андлснд би эврән бурутав. Чамас сургчм, мини көвүн күргн хойрин зургуд икдүләд зурҗ өг. Тедн дәәнд алгдҗ одла. Тер мах чамд авч ирүв. Зург зурсн цагтчн, наадк улсла әдл боднцг, үс өгнәв. Деернь мах өгнәв, нанд буһ марлын махн дала.

юо

Энүнә хөөн Королев Пантелей бидн хсйр өөрхн таньл-үзл болвидн.

Би Зандаг хәәһәд Козульк тал цаас бичнәв, хәрү ирхш. Хавр ирх дутм мини седкл телчнә, Зандан хайг медҗ авсн болхла, бичг бичх биләв, эс гиҗ эврән нисәд күрх биләв.

Сар болһн Голец ирнә, тер медәтә улсиг цааснд һар тәвүлнә, цуһарһинь бүрткҗ хәләнә, кен яһҗ көдлҗәхин тускар соньмсна. Тер олн улсин нерн бичәтә үрглҗ цаас өмнән тәвчксн сууна. Нанд келҗәнә:

— Эй, мазило, нааран өөрдәд, энүнд һаран тәвчк.

Ширән ард суусн хамтрлңгин ахлач Ерофеев тер үгмүд соңсчкад шүрүлкв:

— Бадма мазило биш, йоста художник.

Нанд "мазило" гисн үгин утхнь медгдҗәхш. Павел Григорьевичин келсн үгин анчар, тер му үг болх бәәдлтә. Голец ахлачла зөвшәрлго, догшар, мөсн дууһар келҗәнә:

— Басангов эндрәс авн шишлң комендатурин тоод авгдҗана.

— Би тиим тоод оршгов. Мини эцкм дәәнд, Төрскән харсад әмән өглә, — болҗ би комендантын өмнәс сөрсәҗәнәв.

— Бадма чик келҗәнә. Көвүһән шишлң туугдсн күүнә му нер зүүхин төлә эцкнь толһаһан өгснго болх, — гиҗ хамтрлңгин ахлач намаг харсчана.

— Үр Ерофеев, та партрйц мөнт, мана йосиг чикәр медх зөвтәт. Эднтн арвн зурһан нас зүүсн хөөн шишлң комендатурин тоод авгдх зөвтә. Медҗәнт, коммунист Ерофеев?

— Медҗәнә. Зуг манд ирҗ нуувчар хург кехләрн, эдниг урвач, деермч, кү иддг әмтн гиҗ зарллат. Эднәнтн өрк-бүл болһнь залуһан, эцкән, үрән дәәнд гееҗ Деермчин дүртә негчн күн уга — цуһар эмгд, өвгд, гергд, бичкдүд. Кү идхәс урд, эднитн бийсинь бөөсн идәд, тохминь таслн гиҗәнә. Долан хонг болһнд баньд орулад, хувц-хунринь шарад, тер цус-махинь шимҗәх бөөснләнь хөрлт кеҗәнәвидн...

Хамтрлңгин ахлачин келсн тоот, бәәдлнь, Голецин зүркнд күрәд, өрчднь һәң һарһв. Тер намаг цааснд һар тәв гиҗ, дәкҗ ээрсн уга. Зуг урдаснь батлв:

— Басангов, шишлң тоод орлго бәәхв гиҗ тоолҗахла — эндүрҗәнәч. Эн саамд тоод авчахшив, дарук сард ирхләрн — эрк биш һаричн тәвүлхв.

Коля Лукьянов, Володя Солдатов, Сережа Клементьев, Паша Догадин эднлә би өөрхн үүрләд, теднлә ю-бис күүнднәвидн. Хойр нүднь иигән-тиигән хултхлзсн, җиртхр инәдтә, һульдрмаш Сережа Клементьев даңгин хальмг күүкдин тускар сурна, теднә заңбәәрин, дурн-седклин тускар соньмсна.

— Кемр би тер багчин (бригадирин) күүкнлә унтхар седхлә, тер нанд өгхий? — гиҗ Сергей сурна.

— Ю өгхий? — болҗ би Клементьевин келсн үгин утхинь медлго хәрү сурхлам, көвүд нанар наад бәрәд инәлднә.

— Хальмг күүкдин көндлң гинә, тер үнний? — гиҗ Клементьев намаг шахҗ ээрнә.

— Юнь көндлң? — болҗ би улм-улм алң болнав.

Догадин Пашкас наадкснь урдкасн давуһар тачкнҗ инәлднә.

— Ичр-һутр угат, — гиһәд, Пашка үүрмүдән гемшәнә.

— Серега, чи һәргтәч, — гиҗ заарг чирәтә Лукьянов Догадина келснлә зөвшәрнә. — Түүнә ормд Батмд одак хургин тускар келҗ өгхмн.

Терчн нуувч, коммунистнр, комсомольцнр хурасн хург билә, болҗ Паша Догадин халтаһар келнә.

Батмас ода юн нуувч бәәдв, — гиҗ Володя Солдатов Коля Лукьяновиг дөңннә.

Мини шин үр көвүдин келсиг иткхд берк: ефрейтор Голец ирәд, коммунистнр, комсомольцнр хураһад, нуувчин хург кеһәд, урвач, деермчнр болсн деерән кү иддг хальмгуд авч аашна гиҗ келҗ. Тедниг район деерәс хотн болһар хуваһад, хамтрлңд авч ирәд, хамгин күнд көдлмш келгәд, засглх кергтә гиҗ зарлҗ. Ташр деернь, тедниг одҗ авлһнд комсомольцнр болн коммунистнр одх зөвтә, күн болһн бийләһән бу, утх, сүк автн. Кемр тууврла харһсн улс буцлһ татад, таднур дәврхлә, бийситн бәрәд идхәр седхлә, хәәр-бәәр угаһар хаһад, шааһад, чавчад алҗ чадҗанат. Тедниг алсар таднд төрүц юмн болшго, засгла кенчн харһшго, юңгад гихлә, орн-нутгин хорт, олн-әмтнә өшәт авсн күүнд ханлт, буульмҗ, сән нерн ирхәс биш, ялла тер харһшго болҗ, комендант Голец цәәлһврин көдлмш кесн бәәҗ.

Тиим әәмшгтә болн догшн цәәлһвр соңссн Лукьянов Николай маниг Козулькас нааран нүүлһҗ авч йовхдан, манас сүрдәд, әәһәд, ухаһан алдад, цанас көлврҗ унад, тедниг толһалҗ йовсн коммунист Зыряновиг, наадк үүрмүдән дуудад, көл-көдләд йовсн сәнҗ.

Козульк тал бичәд бәәсн бичгүдәсм, аш сүүлднь хәрү ирв. Шишлң комендатур зәңглҗәнә: Кекеева Занда Эльдяевна Козулькас нәәмн дуунад, Шарловк гидг хотнд эцктәһән, эктәһән, дү күүктәһән бәәнә гиҗ.

Голецлә цааранднь өрцҗ болшго болв, тер намаг шишлң комендатурин тоод авчкв. Глушково, Шадрино, Красный Яр, Балахтон дөрвн хотнст шишлң тоод бәәх хальмгуд цуһарн Голецин һарт бәәнә. Шарловк орхин төлә Балахгонд бәәх Голецәс одҗ зөвшәл авх кергтә. Зуг нанд эврән тиигән одх зөв уга. Комендант бийнь кезә ирхиг күләх кергтә. Күләхлә — дегд удан болҗ чееҗәр зөмнәв.

Хайгинь олҗ авчкад, көндлңгин үүләр күрч эс чадна гидг — үкснәс дор бәәҗ. Үксн күүнд — йилһл уга. Унтад кевт, булата кевт. Әмд күн — йовх зөвтә. Әмд күн — сул бәәх йоста.

Занда, Занда... мини зөвүриг медҗәдг болхийч?.. Ода күрсн болхнь, чамас ичл уга өрчдән бәәсән цугтнь һарһад, илдкәд, делгәд келх биләв. Зуг күрч авсв. Аштнь күрхв! Күрч авсн хөөн би чамд цугтнь цәәлһҗ өгнәв. Нанд чамас нуух юмн уга, чини өмн һарһсн негчн хаҗһр уга.

Комендант ирҗ гисн зәңгиг манахс дегд һашутаһар тосна. Ю кесндән сар болһн цааснд һар тәвҗәхмб? Яһсндан, кегсндән? Комендант ирҗ гисн зәңгиг эн саамд би ик байртаһар тосув. Адһншидгн гүүһәд, контор тал ирүв. Намаг үзчкәд, Голец ширән ардас маасхлзҗ инәһәд босчана:

— О, иим аюч болхла, йир сән! Эс гиҗ тиигхд тоод оршгоһар аздлад, цүүгә татлач. Хәрнь, тер буруһичн тәвҗ өгчәнәв. Ода иигәд, бийән татад, номһрхла, болҗана. Не, наар, һаран тәвлч... Әмтнәс түрүн болҗ...

Сержант Голецин келҗәсн үгмүдәс мини дотркм буслад, хәрү эргәд һарад гүүх дурм күрв, зуг ирсн кергм ах болад, бийән бәрҗәнәв.

— Тәвчк, һаран тәвчк.

— Би һаран тәвхәр ирсн угав. Би иигән-тиигән зулхар бәәхшив. Би танас зөвшәл сурхар ирләв, — болҗ, безгәр гемтсн кевтә, арам таш-таш гиҗ келүв.

— Юн зөвшәлви? ^— Комендантын дун нәрхдәд, эвлүн болад одв.

Шарловк орх зөвшәл өгтн.

— Тенд кенчн бәәнә?

— Садн-элгм.

— Нерн-уснь кемб?

— Кекеева Занда.

— Ого, күүкд күүнә нерн! Тер чини келсн күүкнчн болвза?

Чирәм шатад, нүдм харңһуртҗ одв. "Бийән бәр, сулан, арһ татуһан бичә медүл, күчн-чидлән хура" гиһәд дотран давтад бәәнәв.

— Юңгад эс хәрү өгнәч?

— Садн күүкм.

Терүгән юуһар иткүлнәч?

һазаһас Борҗин Найта орҗ ирәд, махлаһан авад, үүднә өөр зогсв.

— Юуһар медүлнәч гинәв?

Нанд өгдг хәрү уга.

Комендант, Найтаг генткн үзсн бәәдл һарад, толһаһан гекҗ мендләд, өвгнд келв:

— Үр Борҗин, уралан һар. Чи эн Басангов ман хойрт дөң бол. Шарловк гидг хотнд Кекеева Занда гидг күүкн бәәдгчн. Эн Бадм тер күүкн мини садн гинә. Үнний?

Ширән өмн бөгдиһәд зогсчасн Найта хәрү өгхин орчд пиш хаһрад карҗңнад инәв.

— Хе, хе...

Юңгад инәҗәнәч? — болад, Голец көләрн һазр девсәд орклв. Ярлзҗасн өвгн дор ормдан инәдгән уурад, зуһудҗ келв:

— Хәәртә комендант, эднтн садн биш. Энтн...

Борҗин Найтан сүүлин үг соңсл уга, конторас гүүһәд һарув. Тер өдр комендант намаг хойр-һурв дәкҗ дуудулв — көндрҗ өгсн угав. Ора шидр тер бийнь мана бәәсн герүр ирв.

^— Чи, Бадма, сержант Голециг таняд угач. Тавн суткар суухар седҗәхләчн, би чамаг эврән тууһад йовнав. Буһшт суухла, ухан орх, — гиҗ комендант әәлһҗәнә.

Мини эк намаг эвләд келҗәнә:

Сәәхн иньгм, Бадмашкм, һаран тәвәд өгчкхнчн. Чамас махн тасрҗ унн гиҗәхш. Йосна күүнлә нааддмн биш...

Энтн мана йосн биш. Мана йосн Һол Хуульд (Конституцд) бичәтә бәәнә, — гиҗ экдән хальмгаһар хәрү өгәд, Голецин һарас цаасинь татҗ авад, һаран тәвҗ өгүв.

— Дәкҗ иим буцлһ татхлачн, сар хонгар түүрмд суулһнав, түүг тодлад авчк, — болҗ аралдад, комендант йовҗ одв.

Асхнднь Борҗин Найта мана олна бәәдг хораһур дәврәд, эврәннь горниц тал орҗ йовтлнь, би көлднь дегә тәвәд орксн, өвгн пол деер шалд гиһәд, дөрв көлдәд тусв. Әмтн цуһар инәлдв. Боз нүдтә му келәд, теңгр-һазр негдкҗ харал тәвәд, үүдәрн орҗ одв.

Борҗин Нгйта бидн хойр йосндан өшәтн болвидн. Тер хамтрлңгин ахлачд зарһ бәрҗ одҗ. Павел Григорьевич нанд келҗәнә:

Бадма, тер Найта өвгиг яһад цоквчи? Маңнань мел сөрв, комендантд цаас орулҗ өгнәв гинә.

Би тер андниг цоксн угав, көлднь дегә тәвсн, бийнь ялдаһад унҗ одв. Терүг унад, маңнаһан полд цокад, сөрв автн гиҗ, би сурсн уга биләв.

— Мөн, Бадма, бийән күүнд басулхмн биш. Борҗиниг зарһ бәрсиг соңсад, танахс кесгнь ирәд, чамаг харсад, дала сән тоот келв, болсн тоотыг нанд цәәлһҗ өгв. Найтаг дәкәд дуудад, кемр комендантд цаас бичх болхлачн, күүкд улс толһалдг багчасчнь (бригадирәсчн) сулдхнав гихләм, ухаһан алдчкв.

— Би, Павел Григорьевич, тана ормд ахлач бәәсн болхла, тер кишго домбриг кезәнәһә багчаснь (бригадирәснь) һарһчкх биләв. Тер күүкд улсиг, медәтнриг ик гидгәр басна. — Урднь Ерофеевд энүнә тускар келдго биләв. Конторт көдлдг болад, өөрхн таньлдсна хөөн хаврин тәрәнә көдлмш эклв. Намаг негдгч багд (бригадт) тоочар (учетчикәр) тәвсн, багч (бригадир) Екатерина Ильиничната даңгин кеер йовнавидн. Тегәд келдг цол чигн, эв чигн болад уга. Моднас — зорһсн һардг, үгәс — үг һардг гишң, эн күүндвр олзлад, хамтрлңгин ахлачд эврәхсән Борҗин Найтаһас харсхар бәәсән һарһад келчкүв.

— Борҗин ода танахсиг зоваш уга, чамаг комендантд муурулш уга, — болад, Ерофеев хаңһуртаһар инәв. — Багчасчнь (бригадирәсчн) һарһнав гихлә, Бадма, иткхн угач: өөрчн, мини ширән өмн, сөгдҗ киисәд, кехән кетн, зуг тер көдлмшәсм бичә һарһтн гиһәд, борзңтсн дууһар уульв. — Хамтрлңгин ахлач шүдндән зуусн сурулдк цаасар орасн тәмкнь унтрхла, һал орулад, кесг дәкҗ киилчкәд, намаг гемшәв: — Хаҗудк әмтнәннь сә хәәҗ келснчн чик. Зуг эртинә келхмн билә. Танахс чамаг харсхар ирхләрн, тедн нег аю Борҗин Найтан һарһад бәәдг тоот ааль-диилинь цугтнь келҗ өгв, багчаснь (бригадирәснь) сулдххиг некцхәв.

— Тиигхлә тер андниг яһад эс сулдхнат?

— Борҗин ода, эврән үзхч, өвснәс — дор, уснас — номһн болх. Дәкҗ негчн кү басшго, харашго болҗ андһар тәвб.

^— Найта танд үгән өгдг болвчн, манахсиг даҗрхан ууршго. Тиим күүг зуг үкәр чиклх гиҗ, дядя Пантелей келнә.

— Терчн үнн. Болвчн хәләҗәһәд медхмн. Нег нүкнд чон туула хойр багтдмн биш. Бадма, би нег гер ясулчкув, чи өрк-бүләрн тиигән һар, чамд цевр-цер бәәрнд онц бәәх кергтә.

— Уга, би эврә әмтнәсн салу бәәшгов, — болҗ би эрс хәрү өгүв.

— Бадма, чамд онц даалһвр өгхәр седҗәнәв. Терүг күцәхин төлә чамд шууган уга бәәрн кергтә.

— Ямаран даалһвр?

— Мана хамтрлңгас дәәнд одад, төрскн һазр-усан харсад, әмән өгсн баатрмудын зургуд зурад, конторт хамгин чинртә эрст өлгхмн. Дәкәд теднә гергдин, чидл-күчән нөлго, өдр-сөөһин кемҗә мартад, диилврин төлә сәәнәр көдлҗәх күүкд улсин зургинь бас зурад, залусиннь хаҗуд өлгхлә — тер мана хамтрлңчнрт ямаран чидлкүч өгх, омг-өргмҗ үүдәх. Бадма, мини эн седвәриг чи ямаран гиҗәнәч?

— Әвртә әрүн тоолвр! — болҗ халунар келүв. — Тиим зургуд зурхдан би белмб.

— Тиигхлә тер герт ор, — гиҗ Павел Григорьевич шиидв. — Өдртнь багдан (багд (бригадт)ан) көдлхч, асхнднь тер зургуд зурхч.

— Кеедә көгшәг бийләһән авч болхий?

— Чини дурн.

Мана бәәх Красный Яр хотн — йир соньн селән. Ү гидг латын үзглә әдл, нег-негнәсн залһлдҗ эклсн һурвн уульнцта. Нег уульнцнь — Курский кизәр (край), наадк уульнцнь — Минский кизәр (край), һурвдгч уульнцнь — Прицепиловка гиҗ нерәдгднә. Һурвн уульнцин ниилврт сурһуль, лавк бәәнә. Хамтрлңд клуб чигн, медпункт чигн уга. Гемтсн әмтиг Балахтон тал авч одна. Селәнә хүүвнь (с/с) Глушково деер бәәнә. Тер хотнд бәәх Ик Бааҗанд, Ээҗин Җааҗанд, Аавин Дәәдәнд хаяхая бичг бичнәв. Ик Аак, наадк хойр бергм бичг-тамһ уга, Пүрвә сурһульд дасдг цагтан сурһульд оньган өгдго билә, тегәд нанд терүнәс негхн бичг ирв, цуһар эрүл-дорул бәәнәвидн, өрк-бүләсн нүүлһнә цагла салсн Ик Бааҗаһас одачн зәңг-зә уга гиҗ бичҗ. Ик Бааҗала хамдан тиигхд ик күүкнь — Кермә эцкән дахад Әәдрх орсн, терүнәс бас зәңг-зә уга гиҗ.

Хамтрлңгин контор болн мана хальмгуд бәәх гер тер Курский кизәрт (крайд) бәәнә, маниг Прицепиловкин захд бәәсн ик герт орулв. Тернь һурвн хората, манд хош-хора баһ болсар, гер дотрк көндә болҗ медгдв. Мишгүд удрад, дотрнь солом чикәд, девскүр уйҗ өгәд, Кеедә көгшәг баав беш деер кевтүлв. Беш деер давшҗ һархд түрү биш, көлән тәвәд ишкдг кердг бәәнә. Кеедә көгшә аш сүүлднь у-өргн кевтртә, мана хотас ууһад, цадхлң, амр-таварн бәәнә. Тер өдрт һурв дәкҗ эрк эргүләд, бурхнд зальврад, делкә деерк тавн зүүл олн-әмтнд амулң менд эрнә, андн Гитлерин эклсн дән түргн төгсч, мана орн-нутг диилвр бәрҗ, орчлңгиг хортнас гетлгх болтха гиҗ мөргнә.

Фронтас байрта зәңг ирнә. 2-гч Украинск фронт СССР-ин меҗәд күрәд, тер меҗәг һатлҗ һарад, Румыня һазр-уснд хортнла дәәллдҗ йовдг чигн. 3-гч Украинск фронтын 5-гч Ударн болн 28-гч Әәрмс Николаев балһсиг хортнас сулдхад, Южн Буг гидг һолыг бахлур талаһарнь һатлҗ һарад, фашистнриг Днестр һолас цааран көөһәд, Хар теңгсин флотла негдәд, Одесса балһсиг сулдхҗ. Днепр һолын барун көвәд бәәсн Украина һазр-усиг хүүвин церг цугтнь гишң фашистнрин үлмәһәс гетлгсн деерән, Молдавин зәрм һазринь бас хортнас сулдхҗ.

Королев Пантелей нанд келнә:

^— Үзхән — үзүв, уухан — уувв, нам маңһдур үквчн һундл уга. Зуг көвүн күргн хойран һал-түүмрт алулсн нанд, эн аюлта дән яһҗ, ямр кевәр төгсхиг, тер олн-әмтнә мууляр төрсн Гитлер гидг күнмус көлнь өөдән хәләһәд тусхинь, терүг бүкл делкә зарһинь кеһәд, ямаран цааҗла харһулхинь үзхәр седләв.

Дядя Пантелей, мана Улан Церг фашистнриг аштнь күүчәд, кевтртнь күргҗ нуһрсинь таслад, теднә фюрер Гитлериг, зургт зуратала әдләр, җидәр шааһад алхинь үзхт, эрк биш үзхт, — гиҗ би Королевд иткүлҗ, халунар келнәв.

— Хаврин дулан ирсн, тер алач-махчнр дәкнәс дәврлһ эклҗәнә гинә. Манахс уралан дәврдгән уурад, харслтд зогсч гинә.

Би өвгнә седклинь төвкнүлхин төлә келнәв:

— 4-гч Украинск фронт Хар теңгст бәәсн флотла хамдан хортна үлмәһәс Симферополь балһс сулдхҗ, дәкәд Крымд дәврлһ кеһәд, Севастополь балһс бас сулдхҗ.

Мана Красный Яр хотнд радио уга. Соньн (газет) зуг хамтрлңгин конторт ирнә, түүг түрүләд Павел Григорьевич, дәкәд ах тооч Мария Ивановна, дарунь завхоз Дорофей Кузьмич, теднә хөөн би умшнав. Королев Пантелейин келсн зөвтә: дулан ирхлә, фашистнр мана цергин өмнәс хөрлт кеһәд зогсчана, киитн ирхлә, манахс гилеровцнриг тууҗ авад һарна. Радио уга болсн учрар, соньн (газет) удан ирдг үүләр хамтрлңчнр тенд, фронтд болҗах тоотыг күцц сәәнәр медхш. Парторг Зырянов, завхоз болснас көлтә, ода хаврин тәрәнә көдлмш эклсн, терүнд өөд өндәдг цол уга, олнд цәәлһвр кедг чөлән уга.

Мана “Победа" хамтрлңд негхн трактор бәәнә. Тер тракторар һазр хаһлна. Мөрд үвләс өргүлхин нааһар һарсн учрар, һанцхн нәәлт — тер тракторт. Зуг трактор, мана хамтрлңчнрлә һацсн кевтә, нег өдр көдлнә, нег өдр көдлхш, хамхрҗ одна. "Хаврин өдр — җил асрна" гидг орс үлгүрәс иштәһәр, Ерофеев МТС-ин һардачиг

талдан бүрн-бүтн трактор өг гиһәд, көлднь мөргхин нааһар сурна. Тернь арһ уга гиһәд, һаран саҗна.

Районас ирсн уполномоченн һазран шулуһар хаһлтн, экән тәртн гиҗ Ерофеевас некнә, хамтрлңгин ахлач терүг МТС-ин һардачт бүрн-бүтн трактор өг гиҗ закхиг эрнә.

— Би һартк йосан давулҗ чадшгов. Нанд чини колхозиг тракторар теткх йосн уга, — гиҗ тернь хәрү өгнә.

— Тиигхлә, үксән хәәҗ нааран ирнәч! — болҗ Павел Григорьевич бийән бәрҗ эс чадад уурлна.

— Келсн үгдән — бат бол. Чи районас ирсн уполномоченниг басвч, тиигхлә нам (парть) му келсн болҗ һарчанач.

— Чи, өңгәр хот эдләч, намаг бичә әәлһ. Чини тускар намын (партин) райкомд күргҗ келх үг бас бәәнә. Чамас көлтә мана нег колхозниц көдлдгән уурва. Ацата болад.

Уполномоченн хәрүднь үг келҗ эс чадад, хахад-цахад цәәлзнә. Королев Пантелей хаңһуртаһар инәнә:

— Мана ахлач келҗ чадна, бийәнчн, манигчн харсч чадна. — Пантелей дарунь инәдгән уурад, һашутаһар нанд келнә. — Батма, чи юн гиҗ санҗанач: бидн урһц авч чадхий, аль угай?

— Тәрә тәрсн хөөн эрк биш урһц авхвидн, — болҗ би хәрү өгнәв.

— Ха йир, берк юмн: хәләһич — көдлдгнь һанцхн трактор йовулач, терүг хаҗуднь хәрүлдгнь — арвн ахлач. Негнь көдлхлә, арвн ардаснь туухла, бидн орн-нутган хот-хоолар асрҗ чадхий? Дәкәд иим көдлмшәс олз бәәхий? Сән урһц авч болхий?

— Юңгад эс авх билә?

— Көдлҗәх нег күүнә кесиг арвнь бүрткхлә, тер күүнд көдлхд урмдго, сүзгго, дурнго болдмн, седклнь салврдмн, китрнь оралддмн, һацань күрдмн.

Яһад арвн ахлач болҗахмб?

— Эс иткҗәхләчн, тоолый. — Королев зүн һаран суңһад, барун һариннь нерго хурһарн хурһдан дарад тоолна: — МТС-ин һардач ^— негн, МТС-ин механик — хойр, районас ирсн уполномоченн — һурвн, мана хамтрлңгин ахлач — дөрвн, хойр багч (бригадир) — зурһан, агроном — долан, завхоз — нәәмн...

“ Та арвн гиһәд дөгәҗәсн бәәҗт, зуг нәәмхн ахлач, — болҗ би өвгиг дамбрлҗ келҗәнәв. — Нань ахлачнр уга.

Нань ахлачнр яһад уга болҗахмб?! — гиһәд, Пантелей бас инәв: — Чи бидн хойр тегәд ахлачнр биший? Чи — тооч (учетчик), багч (бригадир) Катян барун һарч, би — мөрч, ахлачиг тачанкар зөөнәв, терүнә барун һарньв.

Цүүгәһәр эклсн иньгллт — бат болна гинә. Королев Пантелей түрүн нанла харһхдан, хойр хурһнаннь заагар эркәһән үзүләд, мини хамрт шахла. Терүнә хөөн эн өвгн бидн хойр өөрхн таньлдад, хоорндан хамгин нуувчта күүндвр кенәвидн. Эн дәәнә цагла кенд болвчн үлү үг келдг арһ уга, кеснәс — келсн хорта гиһәд, зәрмснь келсн үгәсн көлтә түүрмд сууна. Королев намаг иткәд, седклдән бәәсән цугтнь иләр келнә, би бас терүнәс төрүц юм нуухши! Чееҗдән хадһлсн тоотан өөрхн күүндән һарһад келхлә, өрчдм гиигн болна. Зуг Пантелей нег дәкҗ сурсн сурврарн намаг йир икәр һундав.

Сиврин йиртмҗ йир соньн сәәхн. Мана Красный Яр деревнән хаҗуһар дүүрң уста Чулым гидг һол урсна. Делгү нигт болчкад, олн зүсн модн. Хавр ирхлә, ноһан өвдгин нүднд күрч урһдг сәнҗ. Зүсн-зүүл цецгүд нег-негнләһән дөрлдҗәх мет өңг-зүсәрн эргндкиг кеерүлнә. Тедн дотр цугтаһаснь ончрҗ йилһрдгнь — шарңху өңгтә жарки гидг цецг, негл түүмр шатҗах кевтә, девәд делврҗ һал асна. Өрүнд эрт босад, кеерәгшән һархла, өвснә бүчрмүд деер, цецгүдин намч деер цаңтсн чиг шиңкән девшәд һарчах нарни толянд солңһтрҗ гилв-далв гиһәд, нүднә хәләц керчнә, өрчд өргҗмтә байр үүдәнә, аһарур халяд нисх күсл зүүлһнә. Тиим цагла нанд нег үлү күчр — Зандан өңг-дүр, зүсн-зүркн, бәәдл-бәрц, хәләц-инәдн тодрхаһар барлгдад һарч ирнә, чикндм терүнә цеңнсн инәдн, еңсг дун, җиңнсн үгмүд хоңхлгдҗ соңсгдна.

Аһар киилх дутм өрч дүүргәд, цегән булгин уснас балһ-балһар уусн мет седклин унд хәрүләд, цогц сергәһәд, махмуд эрчмнүләд, чидл-күч немсн болна. Мана теегин аһар бас иим болдг билә, камб шарлҗна, зултрһн өвснә, көк ноһана үнрәс хара зөңдән согтад, толһа эргсн болад, теңгрт деләд, оһтрһуд өөмҗәх һәрдин нааһас өөдләд, терүнлә хамдан һазр, орчлң, делкәг деерәс харвх дурн күрдг билә. Нег үлү мана бәәсн һазр йир сәәхн билә. Хаврт Иҗл талас улана усн делврәд орҗ ирхлә, нуурт үвлин туршарт мөсн дор бәәсн хуучн усн шинәр сольгдад, заһсн нааран-цааран багбагар нүүһәд, шалв ноһанд, шилвцә уснд сазн наадад, шууга татад, көл көдлдг билә.

Сиврт бас манахна шовудла әдл һалун, нуһсн, харада нисч ирдг бәәҗ. Зуг хун, тоодг, хоңх алг, чапур үзгдхш. Мана теегт торһас җиргдг болхла, энүнд халвһс соньн сәәхн халһрулҗ дуулна. Шин бүүрлсн бәәрнәннь өңг-зүс харвхла, холд үлдсн эңкр ээҗ теегм сангдна.

Нег дәкҗ тиим соньн сәәхн җигтә эрүһәр Королев бидн хойр кеерәгшән полустанк орҗ йовлавидн. Сиврин һазр мана тееглә әдл эң зах уга болчкад, тегш биш. Тәрә тәрдг һазр баахн-баахн дөрвлҗн, күрәд иртл тер һазр модн һатцас үзгдхш, хаалһ негт иигән-тиигән матьхлзад, негт ургшан-өөдән һотьхлзад, ууҗмд юмн үзгдхш. Пантелей нанас сурҗана:

— Батма, таниг яһсн төләдтн нааран тууҗ авч ирлә?

— Би медҗәхшив, — болад келхләм, толһанм үсн заран ширкг мет сөрсәлдсн болад одв.

— Яһад эс меднәч?

— Медхшив — тегәд медхшив. Маниг яһад тууҗ авч ирсн танд юңгад кергтә?! — гиһәд, би уурлув.

— Яһад туугдсан, юңгад гемшәгдсән медх кергтә.

— Би — медхшив. Та меддг болвзат?

— Меднәв.

—Яһсн төләдмдн маниг нааран тууҗ авч ирҗ?! — болад, би йосндан уурлад, хәәкрхин нааһар сурҗанав.

—Урвач йовдл һарһсн төләдтн. Дәәнд йовсн хальмгуд цуһар Гитлерт орҗ өгч гинә.

— Мини эцк Гитлерт орҗ өгсн уга билә! Мини үй ахм дөчн хойрдгч җил май сарла Харьковд болсн күчтә дәәнд орад, әмнәсн хаһцла! Хойр авһ ахм бас өшәтнлә ноолдад толһаһан тәвлә!.. Мини элгн-саднас негчн күн тер тана Гитлерт церглсн уга билә!

— Гитлер яһад мини болҗахмб?— гиҗ Пантелей төвшүнәр сурв.

— Яһад гихлә, тана көвүнтн, күргнтн терүнд орҗ өглә!

Ах, чи, нохан кичг, деермчин тохм, мини алтн хойр үрнд му нер өгхәр бәәнч?! Би чамд тер хар санаһичн үзүлсв! — Королев һартк ташмгарн намаг цокв. Би терүнә һарас тер ташмгинь булаҗ авад, дегд уурлхларн, өвгиг ү-дә угаһар хәрү малядув.

—Батма, ташмгим ас, би бурутав,— гиҗ Пантелей тохаһарн чирәһән халхлад, му ду һарч орклв. — Ташмгим эс өгхләчн, комендантд бәрүлҗ өгнәв.

Өвгнә тер "комендант" гисн үг, һал деер тос асхсн мет намаг улм уурлулад, нүдим харңһурулад, ю кеҗәхән эврән медлго, тергн деер алцаһад зогсчкад, Королевиг хәәр-бәәр угаһар, улм чаңһар ләрүв. Ташмгиг өвдгтән цокад, ишинь хуһлад, холагшан шивчкәд, шүрүтәһәр гүүҗ йовсн тергн деерәс һәрәдҗ бууһад, Пантелейин келсиг бүкл делкә иткәд, намар һә кесн болҗ медгдәд, күмн-әмтнәс бултхар седсн мет ичр-һутртан, ө-һундлдан, хорта-һашута тоолвртан хордад, тедүкн бәәсн бүтү модн тал хурдлув.

Киитн һазр деер түргүл унчкад, хусм модд дунд усн-цасң уулюв. Үй ах Пүрвәһәс талдан негчн күн, нам эк-эцк хойрм, һар күрч намаг цокад уга. Шин бүүрт ирчкәд, Кеедә көгшәлә әдләр өөрхн санад, терүг үнн седкләрн иткәд, төрүц негчн юм нуулго хоорндан иләр, таалтаһар, тевчңгүһәр күүнддг мөрч өвгн бийим цокв, келн-әмтим харт бәрв, цуһар Гитлерт орҗ өгч гиҗ келв. Тер нанла тиим өөрхн бәәсн бийнь, өвртән чолу хадһлад йовсн бәәҗ. Борҗин Найта келнә: орсла үүрлсн күн өвртән чолу хадһлдмн гиҗ. Найта манд тиигҗ келчкәд, бийнь орс кү үзхләрн, терүнә өмн махлаһан авад, толһаһан өкәлһәд, зуһудад гүүдг хойр чирәтә төләднь улм-улм дургов. Хальмг Борҗин Найта биш, орс Королев Пантелей өвртән чолу хадһлсн бәәҗ.

Не, тегәд, маниг юунас көлтә, ямаран ик үүл һарһсн учрар нааран тууҗ авч ирсн болхв? Энүнә тускар кенәс сурхв? Надежда Тимофеевна, Үлмҗин Тарха, Мәчиһә Дорҗ эдн меддг болх. Тедн, тегәд, ода альд йовдг болх? Маниг, хальмгудыг, яһсн төләднь Хальмг таңһчинь буурулад, төрскн һазр-уснаснь салһад, хол киитн Сиврүр юңгад тууҗ авч ирвә?

Хәләһит, тер Королевиг... "Кукн", "кукн" гиҗәһәд, күзү керчснлә әдл йовдл һарһв. Дядя Пантелей мини тускар, мана хальмгин тускар тиигҗ санҗахла, наадк улсин ухан-седклд ямаран хар ухан, маһд тоолвр, дими санан бәәдг болх...

Маниг юн үүләр, яһсн төләд һазр-уснасмдн салһад, нааран туусн болхв?.. Яһад болвчн эн сурврт хәрү олх кергтә... Үнн медлго нарта орчлң деер бәәҗ болшго. Зандад күрсн болхла, яһҗ медхв, тер нанд цәәлһәд өгәдчн бәәх. Эрк биш Зандад күрх кергтә!..

— Батма, хама бәәнчи?! Нааран һарч ир! — гисн Королевин дун соңсгдв. — Мини буру. Буруһим тәвҗ хәәрл... көгшн күн, чонын хошнг кевтә бәрмтг уга болна. Бур-бур гихәс талдан көгшн күүнәс тус уга... Батма, көвүн минь, буйн болтха, чирәһән үзүл?.. Намаг цокснчн чик болв. Зөнг толһаг басчн засглх кергтә. Эн болсн йовдлыг хамтрлңгин ахлачд келәд, намаг засглтн гиҗ эврән эрнәв. Зуг, Батма, әмд бәәхлә, нүдндм үзгдәд һарч ир. Мини буру, би һәргтәв, би көгшрәд, ухам тенәд хуурчанав... Батма, сәәхн иньгм, мини үг тевчәд олд. Цокхар седҗәхлә, намаг басчн засгл. Зуг наар...

Королев Пантелейин келсн тоотыг цугтнь соңсдг болвчн, би кевтсн ормасн көндрсн угав.