Балакан Алексей арвн һурвн өдр, арвн һурвн җил

ЭЛСТ * ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ * 1991

НЕРӘДЛҺН

Аюл... Аюл олн зүсн болна. Һалв көдлнә. Усн деврнә. Түүмр шатна. Һазр чичрнә. Цуг аюл әәмшгтә, һарута, һашута болна. Зуг ямрчн аюлын ашиг олн эдгәҗ чадна. Болв хальмг келн-әмтнлә 1943 җилин декабрин 28-д учрсн аюл — күмнд урднь учрад уга аюл билә. Бүкл келн-әмтиг таңһчинь уурулад, һурвн зун арвн җиләс давуд бәәршсн бүүрәснь көндәһәд, киитн үзгүр тууһад һарла.

Көкән Зурһан, Элдән Аравка, Җүсвә Җокка, Монтан Лиҗ-Һәрә, Бәткин Мирдә, Цәвдрә Бадм-Һәрә, Дорҗин Нюра, Саңһҗин Бадм-Хаалһ, Нәдвдә Кооку, Һәрән Манҗ, Контан Басң, Манҗин Лиҗ-Һәрә, болн талдан чигн мини үүрмүдм... Тадн меднәт, бидн цуһар нег сурһульд хамдан дасдг биләвидн. Иҗл көвән нутга Баруна селәнә хүүвин (с/с) цутхлң — Сәәни Экн селән тиигхд Шикрт, Боһрда, Дегд, Бурмин Амн, Чакин Хар Усн гидг хотдас хурҗ ирсн манд, бичкдүдт, ик балһсн болҗ медгддг билә. Мана эк-эцкнр көдлдг Кануковин нертә колхоз дәәнә өмн эдл-ахуһасн сай даву олз-ору авад, Хальмг таңһчдан туурла, манахна селәдәр Ильичин шам экләд шатҗала. Теднә үрд — бидн, һәрдин һууҗмулмуд мет далваган деләд, оһтрһун көк аһула әдл эң зах уга өнр-өргн җирһлд нисҗ орхар белдҗәләвидн.

Генткн... мана Төрскн деер хар үүлн бархлзад, фашистнр орн-нутгурмдн дәврәд орҗ ирлә. Дала дәәвлхлә, җирмәхәс дәәвлдг. Хальмг келн-әмтн дәәнлә харһад дәәвлснь баһдсн кевтә, көндлңгин ик аюлла харһв.

Бидн, эңкр үүрмүдм, нег нуурин ус ууҗ, нег теегин аһар киилҗ өсләвидн. Тер учрар бидн нег урһа зандн моднла әдл биләвидн. Модна түңг негн болвчн — ацмуднь олн болна. Цуг ацмудыг нег түңг асрна. Тадниг, үүрмүдм, тер моднла дүңцүлдг биләв. Болв модна цуг ацмуд ценгтән күрч көкрхш. Зәрмснь зуурдын аюлла харһна, хар ухата улс хуһлад, хамхлад хайҗ чигн оркна. Зәрм ацмуд хуһрҗ одсн бийнь җирһлд дегд дурта болсн учрар зөвүр-зовлңган дииләд, шарх-шаван шүүсәрн эдгәһәд, дәкнәс әм авад, көкрәд одна...

Эңкр үүрмүдм, тадн тер хуһлгдсн ацмуд мет ценгәсн эрт хумхарҗ одвт, төрскн теегәсн холд, Сиврин киитн һазрт үлдвт. Би, тадна үр, негнәнтн Чигн цогц оршаҗ чадсн угав. Седкл бәәлә, зуг шишлң комендант йовх зөв хәәрлсн уга. Үнәртнь келхлә, би ода наһц ээҗиннь цогциг альд кевтхинь медхшив. Маниг киитн үзгүр тууҗ йовтл, Уральск өртңгәс (станцас) давҗ һархла, зуур хаалһд өңгрлә. Нег офицер хойр салдс дахулҗ ирәд, көшҗ одсн цогцинь үүрәд, эшелона дунд йовсн, үксн әмт овалдг чиңглгт (вагонд) күргҗ хаяд, альд буулһснь медгдлго үлдлә. Мини наһц ээҗиг ямаран соньн-сәәхн олн зүсн тууль, тууҗ келҗ өгдг, уйдлһта ут, серглң ахр дуд чигн дуулдг бәәсинь эврән меднәт. Мини наһц ээҗин һар залһҗ өгсн амн үгин зөөр эндр нанд цань уга эркн тусан хальдаҗана. Зуг һанцхн һундлтань — тиим ач-тус күргсн наһц ээҗиннь сетрә цогц альд кевтдгинь меддг арһ уга. Медсн болхла, цогц деернь маань хатхх биләв. Тер мет мана Тавн Дөчн Баруна кедү улсин цогц үрн-саднднь, элгн-төрлднь медмҗән ута, Сиврин аһу ик һазрар кевтнә. Һанцхн барунахна биш, бүкл Хальмг таңһчин захан өрк-бүл болһн ээҗ-ааван, эк-эцкән, ахнр-эгчнрән дәәнә һалд биш, төвкнүн һазр-уснд геесн һашута сууна...

Тиигхд бурхнд тоолад, алдр көтләч (вождь) гиһәд мана мөргҗәсн күн — һарнь улан цуста болҗ эндр илдкгдв. Тиигх дутм һундлта болна, һашута седкл орна, зүркн өвднә. Яһҗ медхв, кемр тер күн хальмг келн-әмтнд аюл эс үзүлсн болхла, мана модна цуг ацмуд бүрн-бүтн бәәх билә, нарна герлд бүчрмүднь шавшад, көкрәд, дурн-седклин дууһар шуугад, җирһлин җирн йисн айсар күңкнҗ чигн бәәх билә.

Нег дәкҗ би мана нег үүрлә харһув. Тер манла хамдан нег сурһульд сурдг билә. Хөрн җил болад харһна гидг — икл өвәрц юмн бәәҗ, экәршго ик байр сәнҗ.

— Бадм?!

— Элксә?!

Бидн нег-негнәннь өмнәс тосҗ гүүлдәд, теврлдәд кесгтән зогсвидн.

Үгмүд олҗ ядад, скамейк деер кесгтән тагчг сууввидн. Бадм генткн сурв:

— Күүнд кедү җирһл бәәнә?

— Негн! — гиҗ би адһҗ хәрү өгчәнәв.

Бадм уха туңһаҗаһад, дәкәд сурв:

— Күүнд кедү үкл бәәдв?

— Негхн!

Бадм тагчг болҗ одв. Гүүнәр саналдчкад, тер келв:

— Би эврәннь җирһлдән һурв үкәд, һурв әмдрүв. Зуг күүнә бәәдл-җирһл негхн болдг бәәҗ.

Эн үгмүд намаг икәр соньмсав. Болв Бадм тиигхд нанд төрүц седклән сексн уга. Кесг җил давсна хөөн мини үр эврәннь бәәдл-җирһлән цугтнь келҗ өгв. Тууҗан тер иигҗ ашлв:

— Мана хальмгудт күчр үзгдви?.. Үзгдв. Зовлң харһви?.. Харһв. Үкллә нүүрцгдви?.. Нүүрцгдв. Һатлсн жилмүд гиигн болсн уга. Зугар келн-әмтнәс батнь берк сәнҗ. Уралас авн Сахалин күртл, Мөстә Ар далаһас авн Китдин меҗә күртл хальмгудыг хөөнә хорһсн кевтә цацад, салһад, тараһад хайсн бийнь — бүрн-бүтн үлдв. Кедү зөргтә үрдән фашистнрлә ноолдад гееввидн, кедү мана дәәчнр негндән һаргч дәәнәс дуудгдҗ авгдад, Косьва һол деер тосхгдсн электростанцд күнд көдлмшт гесн өлнәр көдләд, әмнәсн хаһцв, кедү күңкл медәтнр, алтн баһчуд, сетрә бичкдүд Сиврин киит дааҗ эс чадад, мөстә һазрт цогцан хаюлв. Хальмгудын һару дала. Болв кемр манд орсмуд, хасгуд, киргизмүд, талдан чигн ах-дү әмтн тусан эс хальдаһад, седкләрн дулалсн эс болхла, хальмгуд һазр-усн талан хәрү ирх, угань темдгго билә. Кемр Ленинә нам (парть) тер шил күзү үзүлсн күүнә әәмшгтә йовдлмудыг эс илдкәд, хар гөрлә харһсн тоотыг бәрәнәс эс сулдхад, бузрдасн нердиг эс цеврлсн болхла — мана келн-әмтн тохмнь тасрад хуурх бәәсмн. Тер учрар, җирһлдән мини һурв үкәд, һурв әмдрсн — далан дусал мет юмн. Болв дусалд — делкән бәәдл харгдна гинә. Тиигхлә, мини бәәдл-җирһл чигн келн-әмтнәнм зөвүр-зовлңла, сән сәәхн тоотла залһлдата...

Бадмин келсн тоот мини ухан-седкллә, сансн сананла, күсл-киләснлә ирлцв. Би үнәртнь келхлә, хальмгудтан учрсн ик аюлын тускар, тер аюлас көлтә мана билг-эрдм, сурһуль-гегән, келн-үг, өвкнрин кезәнәс нааран хоршулсн заң-бәрц, кев-янз, авъяс-зокал үрәд, тарад хуурх гиҗ сүрдәд, коммуна намын (партин) нилчәр тер харалта цаг чикрсн тоотын тускар бичәд, күмнд медүлх күслтә биләв. Бадмла харһад күүндснә хөөн терүнә кесг хонгин туршарт келсн һашута болн хувацта, өвдкүртә болн нәәлтә күүндвр олзлад, келн-әмтнәннь тер цагин тууҗ бичҗәнәв. Юңгад гихлә, хальмгудт, талдан улст учрсн аюлта, харалта, өршәңгү уга йовдлмуд дәкҗ күмнд учрх зөв уга.

Бадм, Занда, Кермәш эднлә учрсн тоотыг теднә дүрәр, келсәр дамжулад, эврән үзсн, эдлсн, һарарн бәрсн хамгиг, дәкәд зовлң, түрү, даҗрлһ болн зөрг, гүҗрмг, дурн тоотар көлг кеһәд, Төрскндән церглсн улсин тодлврмудыг болн келн-әмтән хортнд хулдад, фашистнрт түшҗ йовсн анднриг цааҗлсн документс олзлад эн дегтрән үүдәҗәнәв.

Мини Дегтр — Сталинә шил күзү үзүллһ һатлад, әмд-менд, бүрн-бүтн үлдсн болн Сиврин киитн һазрт үкллә харһсн хальмгудтан делдҗәх Б У М Б Л В.

Балакан Алексей.