ЕВДОКИЯ

— Та һалд шатҗасн буудя үзлтә? —гиҗ Евдокия Александровна намас сурн цеңкр теңгрин өңгтә нүднәннь гүн хәләцән тогтнулж, холин соньн тоомсрт авлгдв. Дарунь, мини хәрү күләл уга, — би үзләв, терүг үгд багтаж келж болш уга сүртә юмн... Улан һалд тедн шатхларн — буудя болһнь негл әмд әмтә кевтә һал күрхлә өсрәд-өсрәд хуухрад шатдг бәәж. Негл хүүрә дәр мет ширд-ширд гиһәд дәргәд йовна. Би бас күн болҗ терүг түрүн эшн

1942-4 җил дәәнә цагла үзләв. Эврәннь зәңг-

зә залһлдана часТьтаган тиигхд би Георгиевск станц деер хортнла кежәсн ик сөрлцәнд орлцж йовлав. Тиигхд фашистнр Ар Кавказар дәврәд аашсн, манд нег чигн ишкм хооран бичә ишкҗ һартн гисн заквр бәәлә. Мана частин сапермуд фашистнрин орж ирх төмр хаалһс хамхлж йовцхала. Хортн деерәс ирәд бомбдад бәәдгнь келдг арһ уга билә. Тер станц деер кесг платформсд дүүргәд хүүрә шар алтн бол­ ен айта гидг буудя ачата бәәлә. Генткн бомбин дун тачкнла, дарунь буудяд һал орад одв. 0, тер буудян шатлһиг үзчкәд, һашутсн зүркән

кезә би мартхв! — гиҗ келн дәкн Евдокия Александровна гүүнәр саналдад, келврән түдәв.

— Тиим болл уга. Кедү күүнә күч-көлсн тер! Дәкәд ямаран харм хот, нег үлү дәәнэ

цагла...— гиж мини уханд дәрвкж бәәсн һал Евдокия Александровна келврәс үзгдв.

— Тиим. Мел тер кемәс авн мини өшән фашистнрт нег үлү холвадан өслә,— гиж Төрскнә дәәнд орлцсн Евдокия Александровна дәәнә тодлвран эклв.

1930-4 жилмүдт парть болн мана прави­ тельств колхозин тосхлт босххар селән-һазр- мудар хөрн тавн миңһн кү илгәснә негнь—

Дойников Александр Авксентьевич бәәсмн. Ставропольск крайд олн-жилдән көдлсн эднә гер-бүлнь сүл җилмүдт Пятигорск балһснд бәәцхәсмн.

Дән эклдг җил теднә күүкн Евдокия Алек­ сандровна арвдгч классд дасад чиләҗ бәәлә.

Баахн күүкнә седкл дотр күсл мел дүүриг

бәәсмн. Кесг зүсн эрдмин сурһуль эн шүүһәд,

Евдокия Александровнаг гертән бәәһә бәәтлнь, 1941-ч жил коммунистическ партии кандидатд орулж авсмн. Тер кевэрн фронтд Евдокия Александровна ирэд эврэннь батарейд комсо-

ргнь болн «Боевой листок» гидг газетднь ре­ дактор болж көдлв. Батарейин салдсмуд эн күүкиг көдлмшәрнь таасад, икәр тевчдг бээсмн. Болв күүкнә фронтд күцәдг ах кедлмшнь

талдан.

Евдокия Александровна Дойникова түрүн болж Южный фронтд тусв. Тенд зенита артиллерийск дивизиона 265-ч батарейд зэцг-зэ

залһдгар Таганрог балһснд ирв. Эднэ батарея шишлңг төмр хаалһ, тагт харх даалһврта би­ лэ. Фашистнрин самолет таслвр уга тем.р хаалһ, тагт талагшан өдр болһн кесг арвадар бомб хайхар нисж ирдмн. Тер бомб зөөдг хортна самолетсиг эднэ батарея өмнәснь сөрлцҗ, тедниг хорах закврта билэ. Тер төләд дивизии штабла тасрлтан уга залһлда бэрх кергтэ. Залһлдана кеер тасрсн, бомбд шатен орм бәэхлә дорнь ясж, терүнә тускар ради олзлж,

эс гиж телефоһар келж медүлх керг амр биш

бээсмн.

Дегд олн-олн әәмшгтә йовдл эн кедлмшт үчрдг билә. Нег дәкж эднлэ Таганрог Батайск хойран хоорнд ик гидг күчтә бэрлдэн болв. Евдокия Александровнаг кеер залһлда бүрткж йовтл генткн толһа деернь гилтә бүкл найад шаху фашистск самолет нисәд күрч ирцхэв.

Ик-ик хар бомбе негл ар нурһн деер унжах мет энд-тенд күрҗңнәд кү-тусад хаһрад бәәцхәнә. Телефо авад күндхлә, дивизии штаб та­ лагшан зәңг күрчәхш, яһад болв чигн эвдрсн орм олҗ авад ясх кергтә гиҗ закҗана. Евдо­

кия Александровна ут унь авад эвдрсн һазриг хәәв. Аш сүүлднь эвдрхә олдв. Яһж терүнд күрч ясхм болхв? Уралан ишкхәр седхлә хойр чикнә хаҗугар сумн жиигәд — җиигәд һарад

бәәнә. Зуг өмнкән... дарунь ясх кергтэ. «Мини нег әмн дорхнь, эн залһлдаг ясхлам кедү миңһн салдсин әмнд туслхв» — гиж Евдокия Алек­ сандровна нег мөсләд босад сумнас, бомбас сүрд гил уга арднь орад, эвдрсн ормиг ирәд ясад залһад оркв. Удл уга телефонд: «Залһлдан чикрж одв» — гисн байрта дун соңсгдв.

Иим йовдл агчм болһн өмн күләгддг билә. Тер төләднь Евдокия Александровна 1943-ч жил Новозыбкова балһс сулдхлһнд күнд бәрлдәнд орлцад баатр йовдл үзүлж йилһрснднь «зәңгзә айта залһач» гидг СССР-н залһлдана хал-

хин өөдән значокар күндлж ачлгдсмн. Тер күнд дән болжасн җил бас нег байрнь, өмннь

кандидат бәәснәснь хамгин сән салдсмудин негнь гиж коммунистическ партии членд орулж авсмн. Дарук жилднь 1944-ч жил бүкл йирн

дивизяс зәңг-зә залһдг салдсмудиг цуглулж слет кеснд, Евдокия Александровна нернь бас

йилһән сән гисн тоод дуудгдла.

Эднә 265-ч батарея 1942-4 җил цаг зуур хооран һарч йовх цагт, Кавказ талагшан болн мана хальмг теегин Захар төмр хаалһ, тагтс харх закврта һарч ирв. Теднә зогсх һаз- рнь—Черный рынокас авн Улан-Хол күртл бэ­

эсмн. Тер хоорнд бээсн «Артезиан», «54-ч

разъезд», «Белый колодец» гидг станцс теднэ

хэлэврт бас ордг билэ. Кун болж шинкн Евдо­

бидн бас хальмгудт оддг билэвдн. Тиигхд халь­

мг тег нанд эвртэ догшн болж медгдлэ. Маниг

Улан-Хол гидг станцд ирэд бүүрлж бээтл ман талагшан партии райкомин негдгч секретарь

гиж залу наста, өндр шар зүстә, серглцг чирэтэ хальмг ирлә. Терүнә нернь Эренджен Агиль-

джанович Сангаев гиҗ келлэ. Секретарь ирэд манд бәәрн һазр-усна туск бәәдл-жирһл цээлһж өгәд, мана көдлмшт туста нөкд-дөңгән күрглә. Дәәнә түрү-зүдү цагин кемд күүнә заңг

бас догшн болна, болв чигн, цуг Советск келн

әмтн болвас альднь чигн негл һарлцсн ах-дү мет билә. Би тиигхд цаһан седклтә болн үүрсг улс гиж хальмг улсиг тодллав. Маниг 1943-4 жилин эклцәр фашистнр хооран һарһад көөж йовх кемлә, Улан-Холас һарад йовн гижәтл үр Сангаев мендлхәр ирв. Манла мендләд Со­ ветск улс фашистнр көөһәд һазрасн һарһж

йовхин тускар күүндәд байрлжаһад Эренджен Агильджанович игж келлэ: «Мана тег төвкнүн цагг дегд сәәхн соньн болна. Хальмг урн-үгин Җаңһрт келгддг:

Үкл уга мөңкин орта, Үрглжд хөрн тавн наснь дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр, Зун уга намрар, Даарх киитн угаһар, Халх халун угаһар, Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна!—

гидг мет. Дән чиләд төвкнүн цаг ирхлә, халь­ мг теегүр гиич ирцхәтн. Кемржән таднд мана тег таасгдад бәәхлә бүүрләд үлдәд чигн бәә-

хт,— гиҗ үр Сангаев манд шоглҗ келлэ. Ода санхнь Эренджен Агильджанович тигхдән зөвәр медлгч күн бәәсн бәәдлтә,— гиҗ Евдокия Александровна ода келҗ инәнә. Тиигхд мана 265-ч батареин комиссар бээсн Пашенко Се­

мен Васильевич гидг күн ода Воронежск областяс даңгин бичг бичхлэрн, хальмг тег яһҗ цецгәрҗәнә гиж, соньмсҗ бичнә. Тернь зөвтә, әмән, цогцан әрвлл уга дәәлдж, цусан асхж йовсн һазр кезә чигн күн болһнд энкр.

Ода Евдокия Александровна ачлгдсн «За

оборону Кавказа» гидг медаль, хальмг теегиг харсҗ-харҗ йовсинь нег үлү санулна.

1942-ч җиләс авн Евдокия Александровна Таганрог балһснд Южный фронтд эклж орад, нег одр чигн зогсл уга дәәнә һалар орад, диилвриг 1945-4 жил немшин орнд Райфенхаген гидг балһснд тосв. Диилвр бэргдм цацу түрүн

болж күүкд улсиг әәрмәс султхжаснд, Евдокия Александровна август сарла герэдэн Пятигор­

ск балһснд хәрҗ ирв. Төвкнү цагин бээдл-

жирһл чигн дәәиә күнд-гиигн угаг цугинь

үзсн күүкнд хәрү, цаг зуур саагдсн санаган сергәҗ өөдән сурһуль дасх, олн әмтнд дарунь тусан күргх седклнь авлв. Дәәнә җилмүдт Евдокия Александровна кедү шавта, шалтгта әмт үзсн болхв... Тигәд чигн эмч болх ухаһан сольсн уга. Зуг эмчин институгд орнав гиҗ

зүткв.

* * *

Ставрополь балһсна эмчин институтд орхар ирсн цаг, дән чилм цацу билә. Әмтнә бәәдлҗирһл тату-тартг түрү бәәһә бәәлә. Тиим цагла студент күүкнә жирһл нег үлү тартг. Болв, күүнә күслин өмн өлн чигн, күнднь чигн диилгднә. Күсл кезә чигн күүнд живр, иткл урһана. Бүкл зурһан жилин туршарт Евдокия Алек­

сандровна ямаран хату цаг харһв чигн эмчин сурһулян дасв. Сурһульдан арднь орж салдс күүнә бәрц, тесвр бәрсн деерән, өмнкәрн Ком­ сомольск көдлмшән хайсн уга. Студентин жилмүдтән институтин Комсомольск комитетин секретарь болж көдлв. Сурһулин хоорнд студентнр балһс яслһнд бас орлцдг, больницд

ирж гемтә-шалтгта әмт эмндг билә. Аш сүүлднь Евдокия Александровна 1952-4 жил ин­ ститут чиләһәд төгсәв.

Өрч деерән эмчин темдг зүүсн, дамшлтта, оньгта баһ наста шудрмг эмч Белградск областьд ирв. Тенд Больше-Троицк гидг района

эрүл-мендин отделено һардачнь болв. Бүкл хойр жилин туршарт шин эмч района эрүлмендин халхин көдлмшинь өөдән өргәд, ясад

шунж көдлв. Эмч, эмнүлжәх улст таасгдад,

терүнә ач-тусинь цуһар темдгләд, нернь өөдән һарад ирхлә, Евдокия Александровнаг Белг­

рад балһсн деер дуудулж авад балһсна эрүлмендин отдельд һардач орулв. Эн көдлмштән бас дамшлт авчксн эмч өмнкәсн шунмһа болн медрлтә кевәр көдлв. Терүндән көдлжәһәд 1955-4 жил Ставрополье край талагшан су­

рж һархлань Евдокия Александровнаг хальмг теегүр Элстд илгосмн. Элст талагшан эн эмч

икэр аютж ирв. Тиигхд Элст дәәнә хөөн сәәнәр

өндәҗ босад уга бәәсн, кех көдлмш дала би­ ло. Тер дотр эрүл-мендин көдлмш бас тату, эмчнр хатяр болад түрәжәсмн.

Цөн жилд көдлсн сән көдлмшиннь ашар Евдокия Александровна 1958-4 жил Хальмг

Таңһчин эрүл-менд харлһна министерствин ахлач болв. Тер кемәсн авн бүкл арвн жилин

туршар республикин хамгин даалһврта халхин негинь дамшлтта болн медрлтә кевәр күцәһәд

көдлод бәәһәтә. Евдокия Александровна эврәннь күүндвртән иигж келнә: «Мана хальмг республикин эрүл-мендин өслт күн таньж болш уга кевәр ясрж йовна. Кесг райодар, балһсдар шин эрүл-мендин гермүд тосхгдв. Гемтә-шал- тгта улсин кевтж эмнүлх ормс, тедид тусан күргх олн-зүсн эмин нәәрүл ик гидгәр өсв. Хамгин шин болн нәрн олн зүсн гем-шалт хәләҗ эмнүлдг техник икәр элвв. Мана эрүл-

мендин халхин бас нег ик күцвр, сүл жилмүдт

олар шин эмчнр немгджәнә. Тедно медрл болн некврнь өөдән болчкад, одсн һазр болһндан арднь орж шунмһа кевәр әмтнд таасгдж көдлжәно. Ода мана республикд эрүл-мендин науксин кандидате олар өсжәнә. РСФСР-н болн

хальмг АССР-ин ачта эмчнр олн. Советск Со-

юзин кесг балһсдар эмчнр йовж эврәннь мед-

рлән өөдлүлҗ дасжана. Кесгнь йовад дамшлтан хувалцна» — гиж байртаһар келно.

Евдокия Александровна 1958-ч жилое нааран Хальмг республикин депутат. Хальмг әмтн 1959-4 жил алдр Әросәлә ниилод 350-н жил болен өөниг өргәр темдглхд, энүнә күч-көлсинь өөдән күндлж» «Күндллһнә темдг» гидг орде-

нар ачлсмн. Дассн эрдм бий дахна гиһәд, дән

чиләд кесг цаг өңгрәд йовсн бийднь, Евдокия Александровна ода чигн бийдон болн эврәннь коллективдан дәәнә цагла даасн мет диг-дара-

та көдлмшин күцвр өөдән бәрнә.

Иим өөдән даалһврта көдлмшт көдлхднь Евдокия Александровна Дойниковад дәәнә ца-

га дамшлт болн салдс күүнә зокал нөкд болжахнь лавта!

1968 ж.

Ода — эн болҗана. Унтҗ оч. Манҗ хувцан тач өмсәд, иньгэсн сурв:

—Ээҗ яһла?

—Чамла әдл унтад кевтхмн биш, өрлә бо-

сад сад-һаруд талан йовж одла, — болж гер-

гнь хәрү өгв.

Кермән өцклдүр асхн болн ода эн келен то-

от Манжиг өөлүлв. Багш күмсгән маңсилһв. Гергнь залуһиннь седклд төрен тоолвриг медв,

болв хәрү өгсн уга. Тер сааһад авч ирсн үсән сернҗл шүүрәр шүүһәд ик көк мискт кеһәд, суулһан уһаһад, з^н биид бәэсн тәвц деер көмләд тәвчкәд, гүүж ирәд иньгиннь күзүг хо-

йр һарарн теврчкәд, дүүжнгдв.

— Зара, зара тини... зара, зара тини!.. Ти­

ни, тини!...

Манж пиш хаһрад инәв. Хоюрн сүүвдлдәд, бешин өөр, герин һол моднас өлгәтә дүүҗңгд кевтсн көвүн талан одв. Бальчхр чирәтә кө-

вүнь, урлан шовалһчксн, сүүкнәд унтад кевт-

нә. Хойр шовһр урлан көндәһәд, көвүн нөөртән

инәв.

— Зүүд үзжәнә,— гиж Манҗ шимндв. Кермә, агчмин зуур бөгдиһәд, залуһиннь

бөөрлә шахлдад, һашутаһар келв:

— Манҗ минь, эңкр иным, би эн кишгән алдхар седжәхшв.

— Чини кишг кен булалдҗана,— болж ба­ гш, гергән юуна тускар келж бәәхинь медсн •бийнь наадн үнн хойрин заагар тогтнулв.

— Гитлерәс әәжәнәв. Терчн цуг Деед Европиг дорацулҗ оркв. Ман тал дәврхлә яахмб?..— Кермән нүдн деер мелмлзсн нульмсн һарч ирв.

— Болшго үг бичә кел. Негдвәр болхла, бидн Германьла нег-негн талан дәвршго болад ■бооца кеж орклавдн. Хойрдхла... хойрдхла, чи өцклдүр радио сонсвч эсйи? — гиҗ Манҗ, гер-

гнәннь толһа илн бәәж сурв.

— Соңсва. Тер бийнь... зүркм хорсад бәә-

нә...

Манжин келсн үнн. 1941 жилин июнь сарин арвн дервнд Советск Союзин Телеграфн Агент­ ств, Германь СССР тал дәврлһ кехәр бәәнә гиҗ һарсн зәңг худл гиж радиоһар соңсхв. Эн

соңсхвр әәмшгтә бәәсн олн әмтнә чееҗд байр үүдәһәд, ээм деерәс ик ацан унсн болад гии-

грәд, зүркн төвкнәд одв.

Эднә арһул күүндәнәс, нөөрнь хансн бичкн көвүнь серҗ ирәд, өкәр һарарн хойр нүдән нухв. Эк эцкнь дегц көвүн тал өкәлдв. Манҗ урлан шовалһад, көвүнәннь нер келәд дуудв:

— Элвг... Элвг Манҗиевич, сән хонвта?!

Нухжасн һаран сарсалһад, уһачксн чи мет ■чилгр нүдәрн эк эцк талан ширтж хәләчкәд,

хучаһан тиирәд, хойр көләрн һәрәдәд Элвг инән, бурҗңнв:

—Ба... ба-а-ва...

—Хәләһич, үүг, экән дуудж бәәдгинь,—

гиҗ өкәрләд, эцкнь Элвгиг дүүжнгәснь өргж авад, барун һариннь альхн деер суулһад, өөдән өсргәд, һәрәдүлв.

Бичкн көвүн, далваган сажжах һуужмл

мет, һармудан деләд, сарсаһад, дүүрц бальчхр көләрн тиирәд, һочкнад инәв. Элвгин инәднәс гер дотрк байрар, кишгәр дүүрв.

— Не, тадн хойр хувцан өмстн. Би ааһст

хот кенәв,— гиж келәд Кермә зүн бий тал, хот кедг хораһур орж одв.

Манҗ Кермә хойр герән ахулад, ааһ-саван

хурачкад, көвүһән теврәд һазаран һарв. Амбарин өөр кевтсн ноха гүүҗ ирәд, эднә өмн һарад, эргж һәрәдәд, ар көлмүд деерән зогсад, шиңшәд, гиинәд, сүүлән шарвадв. Манҗ бийләһән авч һарсн хотта дорваһан уудлад, өдмгин тасрха хайҗ өгхлә, ноха терүг амарн

хавлҗ авад, хәрү амбар талан гүүһәд йовж одв.

Селәнә дорд захд, нуурин көвәд бәәсн ясльд Элвгиг күргҗ өгәд, эк эцк хойрнь әмтн һатлдг оңһц тал одцхав.

Сәәхн чилгр өрүн. Теңгрт нег чигн үүлнә тасрха үзгдхш. Цевр. Өрүни аһар серүн болчкад, һазрас һарчах каңкнсн үнртә. Тер аһар киилх дутман чееҗ серүцәд, өрч уудад, цогц гиигрсн болҗ медгднә.

Сәәни Экн ода ик селән. Хойр зу шаху та­ вр, модн гермүд һурвн эрәд болад эрәлднә. Цердәр паһалһж орксн шавр гермүд, шар харһа гермүдин хаҗуд, холас хәләсн күүнд, ца-

һан хунмуд болж үзгднә.

Селәнә ардк Шаргатин толһа өөдләд, эзнә малмуд талваһад һарч йовна. Түрүн нүүрт ямад көтлвртә хөд, һазрин көрсиг цаһалһад,

делвәһәд идшлҗ йовна. Хөөдәс зөвәр тедүкнд ярһа цогцта хальмг тохмта улан үкрмүд, толһаһан ургшан кечксн шуукрн өвс хазлдна.

Чиичнә нур тал гүүдг Модна Захин һолын көвүд, өвснә бригад, сад-һаруд орҗ йовх колхозникүд, Байдалин Җиҗгән онһцд багтл уга,

эрг деер үлдцхәв.

Манж, һазрас чолу шүүрч авад, усн деегәр дошулад шивәд орксн, хавтха төгрг чолун, усна аралҗн кевтә, өсрәд-өсрәд, туусн ормаснь

төгрг төөнгүд бульглж һарад одв. Кермә, бич­

кн күүкн кевтә, байрлж өөрк баһчудан үдрдәв:

— Мини Манжас холд шивж чадшгот! Көвүд, күүкд эргәд чолу хәәлдв, зәрмснь

олҗ авад, багшиг дураһад усн деегәр дошу-

лҗ шивцхәв. Манжас холд негчн күн күргж

чадсн уга.

Эн саамла Байдалин Җиҗгән оңһц, хоңгшарарн көвән элснд тулад зогсв. Җанҗан Мөндрә, Түрвән Бося, Беткин Мирдә эдниг дахад Кермә оңһцур түрүн орхар адһв, зуг залунь терүг бүшмүдәснь татад тәвсн уга. Тедн сүүләс, әмтиг суулһчкад, оңһцин ар бөгцд бәәр олад сууцхав. Нашар шалвриннь шунһрцгиг һуйдан күргж эвксн Җиҗгә бууһад, оңһциг ормаснь түлкәд көндәчкәд, бийнь һәрәдәд ор-

ман эзлхәр седхлә, багш келв:

— Альков, Җижгә, хәәвитн би татсв. Манҗ хойр хәәвиг угзрад-угзрад хәәвдәд

оркхла, оңһц күгдләд-күгдләд, шил мет тегш

ноһан өңгтә усна деегәр, ардан буульг һарһад,

һульдрад йовна.

Баһчуд, сад-һарудин өөрәһәр давад һарч

йовад, экләд дуулв:

Өнр орн-нутгм Өндртән, өргндән өснә, Тег, балһсд, селәднь Тегшдән цуһар уняртна.

Диилврин өдрмүд ирвәс Делгүдән төрскм сәәхрнә, Байрар зүркн инәмсәд Бульглад цокад туульна.

Аав Ленинә тууҗлсн Алтн дегтр — Конституцтавдн, Амрх, көдлх, сурх Алдр сәәхн зөвтәвдн...

Эн дууна айс өргн теегин аһар дүүргәд, холд дууран болад бәәв.

2.

Хадад хайчксн өвсн Дамин һолын көвәд, Цаһан нуурин деед экнд —делгү кевтнә. Цар тергәр зөөһәд хуражах устгуд, өндәж иртлән, удан болна. Көлгн чигн, күн чигн күртж бәә-

хмн уга.

Ода колхозин көдлмшин хамгин гүдү цаг. һучн миңһн хөн, тавн миңһн бод малын тежәл

хот белдх кергтә, зурһан бригад, хойр зу һар

гектар тарвс тәрәг зогсал уга услх кергтә, тәвн

кошар шинәс бәрх, зун хуучн кошарт ясвр кех

кергтә, һучн миңһн хөөг хамуһас гетлхгин то-

лэ кериолинд өөмүлх кергтә, Сәәни Экнд, Шикртд, Дегдт шин гермүц тосхх кергтә, электростанц бәргдәд дуусгджана, түүнд бас күүнә

һар кергтә. Делгү кергтә, кергтә, кергтә...

Колхозин ахлач Үлмжин Тарха, партийн организации сегләтр Манжин Цаһада хойр, өдриг өдр гилго, сөөг сө гилго йовцхана. һар күрхш. Эдл-аху ик.

һартан сенәг, маажур бәрж чадх чидлтә тоот тавн селәнә улсиг экдр цугтинь көдлмшд һарһв. Өвгд, эмгд, бичкн көвүд, күүкд цуһар өвснә хуралһнд нөкд болж йовцхана.

Сурһулин багш Манж, залу чиирг колхозникүдлә хамдан устг тәвлһнд көдлжәнә. Киил-

гән тәәләд хайчксн, һартан ут иштә сенәг бәрәд орксн багш, йоста көдлмшч күүнә бәәдлтә. Арвн, хөрн цар тергсн тасрлтан уга өвсиг зөөһәд, устгин ул бэәсн бәәрнүр ирәд зогсна. Залус ирсн тергн деер һарад, алцаһад зогсчкад, өвсиг өөдән, устг оралж бәәсн улс тал хайж өгнә.

Манжд түрүләд өвс хайлһн ики гиигн көдлмш болж медгджәлә, болв улм цаарандан

дал-ээм өвдәд, һарин бульчңгуд чингдәд ирв.

Багшиг өвснә бригадин бригадир Боржин Окн үдрдәж өгнә:

— Багш, мана хармуднг бүстән хавчулж

үзтн!

Манжин сутцд һолилдәд, чидлнь көл һар хойртнь һарч ирсн болҗ медгднә. Заһрмгас көлсн саржннад бәәнә. Дал-ээмәс һарсн көлсн

зооһин хотхр тал хурж һоожад, нурһар ургшан гүүһәд, шапврин Захар орна. Багш араһан зууһад йовна. Әмтнәс үлдх санан уга.

Нарн өөдән һарх дутман халун чацһрад ирв. Ундаслһнд амтн уга. Амн хагсад, хол хорсад, аһар өткрсн болж медгднә. Багш уст­ гин сүүдрт бәәсн жбаньта уснас ик далһа шанһар утхж авад, хойр оочарн һооҗулн бәәж, ховдглж ууна. Түүпә өөрк улс тигж ус ууснь медгдхш, зәрмснь хая-хая жбанюр одад, ус

утхж авад хойр-һурв балһчкад, толһа деерән

асхад, серүцж авчкад, дәкәд көдлмшән эклнә. Теднәс көлсн икәр һархш. Манжас асхрад бә-

әнә.

— Багш, та ус икәр ууһад бәәнәт. Тертн му. Көлсн һархла, күүнә чидл хәрдмн,— гиҗ, Бадмин Манжла зергләд өвс хайҗасн Нәдвд

гидг залу келв.

Түрүн өдр багшд дегд күнд болв. Ора шидр тедн тал өвс ковньглж йовсн Кермә,

Мөндрә, Бося, Мирдә эдн ирцхәв.

— Не, мини һәрд, көдлмш юн болва? —

болж Кермә ики холас инәж залуһасн сурв.

— Асрад авхла — мал болхмн,—гиж багшин орчд Борҗин Окн наадлж хәрү өгв.

— Тернь үнн,—гичкәд Манҗ инәв.

Герәдән хәрж йовад, Багцин кециг өөдләд

һархла, селәнә зәңг дангин меддг Җанжан Мөндрә ик нуувчар цугтаднь зәңглв:

—Күүнд, ода деерән бичә келцхәтн, Балдра Монта гер авхар Хальмг Базр орж оч.

—Хальмг Базр?—болж Бося ормаж, эс

итксн бәәдлтәһәр сурв.

—Э, Хальмг Базр орж оч.

—Монтаһасн авчатн. Номһн. номһн бола

бәәж Сәәни Экни күүклиг элк дахулад орксн болжана,— гиж келәд, Кермә тачкнж инәв.

— Монтад одх кен бәәсмби...— болж Бо

ся сүүжән холькв.

— Үг орулсн болхла, нег сәәхн одх биләч,— гиж үр күүкән, ил үгтә Мөндрә хортхав.

—Чи биичн яах биләчи?

—Би-йи?.. Би мөргәд одх биләв...

Баһчуд элк хатҗ инәлдв. Багш, теднә үг

соңсад, тагчг йовна.

—Монта кезәнь тенд күүк олад авчксмб7 - болҗ Мирдә алң болна.

—Одак трактрин курсд одхларн таньл-

дсн болхгов, — гиҗ Бося тааҗ келнә.

—Э, курсд одхларн таньлдж. Хәләх бидн, ямаран чомпара авч ирхинь,— болҗ Мөн-

дрә инәв.

— Тернь, алдг уга, тендән андн болад, авдг күргн эс һархла, мана Монтан толһа

эргүлсн болх.

— Уга, Хальмг Базрин күүкдчн зүс-зүр- кәрн чигн, заң-бәәрәрн чигн йир сән-сәәхн гижәлә.

— Сәнь чигн, зутань чигн бәәхгов...

Эднә ардас мөрн тергн күцж ирв. Өвснә хадлһна көвүд герәдән хәрҗ йовцхана. Тед-

ниг үзчкәд, күүкд тергн тал гүүлдәд, негнегнәсн түрүлж көлгнд суухар, дегц хәәкрцхәв:

—Ара, нама суулһ!

—Сүкә, һаран ас!

Көвүд тергн деерәс һәрәдлдҗ бууһад, җолач Хар Очрт келцхәв:

— Көгшн ах, мөрән шавдҗ өгтн. Эс гиж эн шулмс мөрнәнтн көл тушҗ оркх!

Хар Очр мөрән шавдад, тоос пүргүләд

йовад одв, күүкд шууглдад үлдв.

— Цаачн, Монта, гер авчадгчн,— гиҗ,

бийәснь түрүн талдан күн зәңглж оркчв гиҗ адһад, Бося Аран сүүһәс авб. Наач-шогч кө-

вүн өмнәснь, күүкнә хамрин үзүриг өкәрлҗ

дарад, келв:

— Сәәхн иным, амнчн тоста болтха. Хә-

рн, хамрм долан хонгас нааран җаһшнад бәә-

ләлә!

— Му күүнә сән хамр долан хонг өмнәс

нудрмла харһхар белдвр кедмн,— болҗ Сүкә

шоглҗ инәв.

Үр көвүнәннь келсиг төртән авлго Ара

күсл кев:

— Амрдг өдрлә юңгад эс харһулҗ авчахмб?

—Колхозник улсд юн йилһл бәәдв,— болж Кермә күүрт орлцв.

—Терчн чигн болдг үг.

—Эх-ма, кесгәс нааран нәр болад уга

билә, энчн, һәәһә юмн болжадгж,— гиж ке-

ләд Ара, Мирдә Мөндрә хойраг сүүвдҗ авх-

ла, Бося өөлсн бәәдлтәһәр урлан шовалһад, сүүжән холькад, кавкадад йовад одв.

Баһчуд дууллдад, инәлдәд, шууглдад садһарудин өөгәр давад, Модна Захин һолур, һатлһн тал орцхав.

3.

Элвг эк-эцкән үзәд, хойр һаран өмнән сунһчкад, алцг-алцг нәәхлҗ ишкәд, теднә

өмнәс байрлҗ гүүв. Кермә көвүһән теврч ав-

ад, бичкдүдин ясляс Манҗтаһан һарцхав. Шарһ нарн улаһад сүүрлҗәнә. Малмуд

мөөрлдсн, маальсн орҗ аашцхана. Селән деер, малый көләс тоосн будңһрад бәәнә. Эн-

селәнә хамгин шуугата цаг.

Манж Кермә хойр гертән орл уга, терз

тус нәрхн моддар хашалад тәрсн цецгс талан ирцхәв. Зуна түрүн сарин нарн экләд шүрүтә халу авч ирв, болв Кермән суулһсн цецгс тер халунла сөрлцҗәх мет, олн зүсн намчан делдчксн, хәләсн күүнә нүднә бахмж болна.

Элвг бичкн хаша дотр гүүж орчкад, улан толһата бамб цецг таслж авад экдән бәрүлв.

— йоста залу гидг эн,— гиҗ инәһәд экнь

көвүһән сүүһәснь өргж авад, хойр терзин

хоорнд бәәсн бичкн хөн-уласна өөр зогсав.

— О, Элвг, чи ард үлджч, — болад Манҗ, көвүһән халхаснь үмсв.— Өсх, өсх кергтә.

— Өс, өс, ба-а-җа,— гиҗ Элвг эцкдән хәрү

өгв.

Кермә Манж хойр байртаһар инәцхәв. Хойр жил хооран Сәәни Экнд төрлһнә

гер секв. Эмчнь Кузнецов гидг залу күн бол­

ен учрар, тер герт негчн хальмг гергн орҗ өгл уга, гертән, эмчәс нуувчар көлән татдг билә. Кузнецов арһан бархларн сельсоветин ахлач Мухаран Үлмжд ирв.

Ахлач эмчин келсиг оньгтаһар соңсчкад, ээмән хүмәд келв.

— Үр Кузнецов, би танд яһҗ дөңгән күргхән меджәхшв. Күүкд күн гинеколог болен болхла, хальмг гергд төрлһнә герт орх би­

лэ. Танас, залу күн гиһәд, икәр ичжәцхәнә.

Тедниг үгдән орулхд күчр...

—Залу күн күүкд күн гиен юн йилһл бә-

әдв,—болж Кузнецов алңгтрв.

—Танд йилһл уга, манахсд йилһлтә. Хуу-

чна авьяс ода чигн әмтнә седклд бәәһә,— гиҗ Үлмж цәәлһв.

—Не, тегәд яһсн сән болх?

—Та Надежда Тимофеевнала күүндтн. Тер багшиг манахс икәр күндлнә. Танд нөкд болх күн тер.

Надежда Тимофеевна эмчд дөң бохлар цөнгән нөөсн уга, болв төрлһнә гер урдк кевтэн эжго бээв.

Эн саамла, сөөни өрәл давен нагла, На­ дежда Тимофеевна тал баахн багш Манҗ

ирэд терзинь чаңһар цокад, цааһаснь үүд секлһнлә, эрк алхад орчкад, адһж, кинь дав-

хцж келв:

—Таниг баав дуудҗана.

—Юн кергэр?—гиҗ Надежда Тимофеев­ на сурв.

— Кермэ...— Манж хахад-цахад ут келж

чаден уга.

Надежда Тимофеевнаг Маңжин эк Киштэ

тосж авад, шимндж келв:

—Арвн час асхнас авн мана берин элкн

экләд мошклв... Түрүн көлән татх... әәсм күрэд чамаг дуудулсм тер...

—Дуудснчн сэн болва. Кермәг төрлһнә герүр авч одхмн,— болж Надежда Тимофе­ евна сахньв.

—Итклтэ болхий,— гиҗ Киштәг маһдлх-

ла, багш гергн арһул инэж келв:

—Бадмихн кезәдчн түрүлх зөвтә. Кермэ

төрлһнә герт түрүн төрх...

Надежда Тимофеевнан келенэе Киштэн зүркн хавчгдад одв. «Бадмихн кезәдчн түрү-

лх зөвтә»... Бадм минь...

Багш гергн, эк хойриннь шиидврәс Манж һарсн уга, зуг Кермэ зовлң-зөвүр уга гиигрсн хөөнь, альд төрснь йилһл уга.

Кузнецовд эн йовдл, теңгрәс унсн мөңгн хур болж медгдв. Медэтэ залу, баахн бер кевтә, Кермән хажуд эргәд, һульдрад, цуг

кергтэ тоотиг белдэд оркв.

Өрүни өмн Сәәни Экнә төрлһни герт түрун күүкдин уульен дун соңсгдв. Кузнецов һарч ирәд, зүн хорад сөөни дуусн күләһәд суусн Манжд омгтаһар келв:

— Баатр, баатр төрв. һурвн кило нәәмн зун дөчн грамм. Көвүн.

Манҗ дегд байрлхларн эмчиг теврчкэд,

цаад хоран үүдн тал шурһж орхар седв.

—Көвүһән хәләҗ болхий?

—Уга.

—Кермәг?

—Уга.

Манж, бичкн көвүн кевтә, хойр һаран

дайлн гүүһәд, герүрн ирәд экдән экәрш уга ик байран зәңглв.

Сурһулин багш тер өдр терз тусан хөн улас суулһла.

Ода гергн көвүн хойртаһан эн модна өөр зогсхларн Манж, тигхд хөн улас суулһсндан бахтжана. Күүнә өслтәс модна өслт түргн

болна. Эн саамла хаша деегәр һәрәдәд Бал-

тг орҗ ирв. Элвг товр-товр ишкәд, нооснь тошмһр чилм хар нохан өмнәс гүүв. Кермә

көвүг нохад күргл уга теврж авад, бичкн хашаһас һархар седхлә, Элвг хойр һаран сарсалһад, экиннь өрч деер һуужмл кевтә, тууляд, хәәкрв:

— Э-эжә, э-эҗ-ә...

Гер дотрас эдниг терзәр һәәхжәсн Киштә, ач көвүиәннь ду соңсад, терз һатцас дуудв:

— Элвг минь, бөөр минь...

Көвүн уралан шурһад, терзәр ээҗдән күрхәр седхлэ, Манҗ Элвгиг экәснь авад, адһн

герүрн орҗ ирцхәв.

Киштә ачан өрчдән шахад теврчкэд, хойр бальчхр урласнь кесг дәкҗ үмсәд, севгр үсинь иләд бәәв. Хотан уухар столын ард суухла, Киштә бер көвүн хойртан соңсхв:

— Тадниг Монта хәәж ирв. Хүрмд дуудж

йовна.

—Э, авад күрч ирҗ. Эрк биш тадниг иртхә гив.

—Баав, та одхмн болвзат,— гиж Манж

эвлүн дууһар экдән келв.

— Уга, Манҗ минь. Би үзх тоот хүрмән үзж орклав. Тадн минь, күүкдм, байр жирһл

үзҗ автн. Дәкәд болхла, көшәд ирүв. Эндр көдлмш күнд болв. Би амрнав,—гиһәд Киш­ тэ, өмнән бәәсн хотан экләд уув.

Эднә бүл эврә аацта. Столын деед бийд нег бәәрн оньдин сул бэәнә, тер бәәрнд эдн бийснь чигн, ирсн гиичиг чигн суулһхш. Сто­ лын барун бийд Манж һанцарн суудг билә, ода, Элвг, залу күүнә тоод орад, тер хажуд,

эцкиннь өөр өндр стул деер, өмн бийинь нэрхн модар тееглчксн сууна. Столын зүн деед

хажуднь Киштэ, дарунь Кермә сууна. Эдн эн аацан кезәд чигн эвдхш.

Хадм экиннь хажуд суусн Кермә ээж та-

лан шахлдад, баахн күүкн мет, ээм деернь толһаһан дерлв. Киштә бериннь ээлтәс әәмәд, ааһта цәәһән өмнән столд тәвчкәд, шавр, усн хойрас коржиж одсн шүрүн альхарн Кермән толһаг таалад, татж авад маңнаһаснь үмсв. Ма­

нж, эк гергн хойраннь седклд, бахтад өрчнь байрар дүүрәд, омг махмударнь делврж гүүһәд, чидлтә деерән чидлтә, кишгтә деерән киш-

гтә болж инәмсглнә.

Кишгтә деерән кишгтә... Күн күүнд кишгхөв заядмн гиҗ Манҗ санҗасн уга билә. Көк

теңгрлә әдл чилгр бәәсн бәәдл-жирһлднь сөөһин харңһу мет хар сүүдр тусхла, тигхд гер авад уга Манҗ, хөв-кишгнь хуурва, зовлң-зө- вүр оньдин дөрвн цагт күнд ацаһарн ээм дее­ рнь, өрч дотрнь бүүрлвә гиж санла. Болв...

болв Манжин жирһлд Кермә учрв. Күн күүнд һанцхн кишг-хөв бишәм залһдг юмн бәәж.

Ээжнь экинь үмссиг үзчкәд Элвг, уужасн хотан, стулиннь өмн шишлң кесн, тәвц деер тәвчкәд, хойр көлән тиирәд, хойр һаран сарв-

лзад, байртаһар хәәкрв:

— Э-эжә, ба-ав-а...

Манж көвүһән таалад, хотинь уулһв.

Кермә, таавад болһсн төгрг һуйрас зүсмләд керчәд, тәрлктә шар тоснас утхар өлгҗ авад, һуйрин зүсмд эвтәхнәр түркәд, терүгән ээждән өгв. Киштә бериннь өгсн тоста һуйриг, бичкн күүкд мет байртаһар авад, цәәһән экләд уув.

Хотин хөөн Манж Кермә хойр хүрмд одх болад, хувцан өмсәд сахньв.

4.

Час арв дәкж цокв. Киштә толһаһан өндәлһв. Элвгиг дүүжнгднь кевтүләд, ду дуулад, көндәһәд унтулчкад, дүүҗңгин ирмәг дерләд кецәлдсн—үргләд бәәж.

Сүүлин цагин эргцд Киштәд бийнь көшсн болж медгднә. Зуг кесн көдлмшәр авад хәләхлә, көшм дүңгә күнд юмн кегдхш. Насн ирәд

тигж бәәдг болхий?

Дөчн негтә күн көгшн болдв? Дөчн негн...

дөчн негтә... Хамгин чаңһ-чиирг насн, жирһл эдлх насн. Болв Киштәд эврә жирһл гиҗ ода

деерән уга... Юңгад?.. Белвсн боладйи?.. Уга...

Белвсн чигн биш...

Киштән нигт хар үсн одаг цасн орсн мет, цаһан. Урднь торһнла әдл жөөлн болдг билә,

ода болхла, мөрнә килһсн кевтә шүрүн, бөдүн, соңсвр угаһар тенд-энд сөрсәлдәд бәәнә. Зовлңгас үснә бийнь зерлгшдг бәәж. Хо-цаһан чирәнь өңгән гееһәд, кимр цаһанд хүврәд, һал

асад бәәдг зеегтә хар нүднь нульмсрад, унтрж бәәх цогин өңгтә. һалуна тавг хурнясн нү-

днәннь булңгд хурад, Киштәд насн деернь нас немсн болж медгднә. Цогцин зовлнгас чеежин зовлң даву юмн бәәж. Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла — чееҗ дүүрдг... Үнн, үнн... Яахв, яахв... Өрчин махн баргдна, өдр

сө уга зүркн хорсна, оньдин дөрвн цагт тоолвр толһа эзлнә... Тоолврас зулдг арһ уга. Эврән бийәсн альдаран бултнач...

Киштә бийән татхар седнә, һартан авхар

седнә... Болж өгхш... Яахв, яахв... Залу күүнә

чееҗд эмәлтә мөрн багтдмн гиж келдг билә...

Залу күүнә биш, күүкд күүнә чеежд чигн тиим ик ацан багтдг , бәәж. О, дәрк минь!.. Ацан... зовлң... зөвүр...

Цаарандан игж бәәж болшго. Бийән һартан

авх кергтә. Әмтнә чирәд серглц, эврә бийдән

5 Свет в степи, № 4(38).

зовлңгта бәәнә гидг —дегд күчр юмн бәәж...

Киштә сад-һарудт бригадир көдлнә. Көдлмш амр, гиигн биш. Хальмгин теегт альм, өрг, кедм, чи тәрж, теднәс теме авна гидг амр төр биш. Дәкәд хаяр, кумадур, мәңгрсн, мор­ ковь, һу, тарвс... Эн тоот дархн Тимофейин заасн зөөр. Тимофей Бадм — хойрин... Бадм...

Киштә суусн табуретк деерәсн босад, гер дотраһар нааран-цааран йовжаһад, этажеркәс дегтр авад, бешд нурһан шахад суув. Эн дег-

трт Бадм дурта билә. Нег дәкж умшжаһад,

тер келлә:

— Җенни минь, наарлч...

Бадм, Киштәг ирәд хажудан суухла, Оводин сүүлин бичгинь умшж өглә... Бичгин хөөн хоюрн кесгтән теврлдәд, ду һарл уга, тагчг суула.

Киштә эн дигтриг арв, хөр дәкҗ умшжана. Умшх болһндан Киштә санна: эн зәңгиг ум’- шж бәәһәд Бадм юн гиж ухалсн болхв... энүнд алдг уга, баатр йовдлин тускар сансн... эн халхиг умшхларн эврәннь жирһлән, Артурла әдл, әмтнә төлә өгхәр шиидсн... Кезә, кезә эн дегтриг түрүн болж умшлавдн?.. Надя... На­ дежда Тимофеевна авч ирлә. Эрк биш эн дег­ тр умштн гиҗ өглә... Түүнә хөөн «Мана цагин баатр» гидг дегтр, «Капитана күүкн»... О дәрк минь... Бадмта хамдан кедү дегтр умшла­ вдн...

Бадм арвн йисдгч жил алдр Ленинә дууд-

врар босад, Улан Цергин зергләнд интервент-

нрин өмнәс ноолдад, гражданок дәәнә һалд батрад, миңһн йисн зун хөрдгч жилин чилгч күртл гер-бүләсн салу йовб. Бадм тер дәәнд нег хурһан өгәд ирв. Төрскн һазр-уснурн ирч-

кәд, нег чигн өдр амрсн уга. Хальмгин теегт шин йос батруллһнд чидлән нөл уга орлцад, иньгүдәсн «Баатр Бадм» нер зүүһәд, өшәтнрәсн «Йисн хурһта Бадм» нер эдләд, бәәсн медрл, күчән Советд өглә.

Хаана йоснас үлдсн му тоот үндсиг уга кехин төләд, өдр сөөһин кемжә хәләлго көдлх кергтә болв. Дәәнә хөөтк, хамгин догшн 1921

жил эклв. Хот-хол уга, мал-аһурсн тер догшн

жилин ик шуурһнд зутад үкж одсн, хальмгин угатьнр урдкасн даву түрүлә харһв. Шин йос­ нас иштәһәр кесн хот-хоолин алв авлһн угаяду теегин улст тежәлин теткл өгсн уга. Иим хату-мөтү цагла Хальмгин түрүи коммунистнр цогцан, бийән әрвлл уга көдлцхәв.

Хөрн негдгч жилин моһа сар.ла партии ар-

вдгч съезд болад, тер съезд деер дәәнә коммунизмиг шин экономическ политикар сольв.

Хальмг теегт дөң гиж деерэс эрдни-шишэ ирв, болв угатьнрин хортн, бурхн-шаҗни элчнр — гелңгүд, харңһу әмтиг әәлһхин кергт,

65

эрдни-шишәг «бурлна шүдн» гиҗ зарлад, тер хот идсн күн ик килнцтә болхмн, хөөт төрл-

дән тамин йоралд тусхмн гиҗ әәлһв. Хот уга харһнҗ бәәсн улс эрдни-шишәһәр тежәл ке-

хәр седсн бийнь, «хөөт төрлдән» тамин йоралд

тусшгон кергт, хоосн бәәһәд, хавдрлад, чинәһән алдад, зәрмнь үкәд бәәв. Тер ик харңһу-

ла ноолда келһнд Бадм, наадк коммунистнрлә хамдан, өршәңһү угаһар ноолдв, гелңгүдин хар ухаг илткж, әмтн дунд цәәлһврин көдлмш

кев...

1924 җил. Туула сар...

Өрүһәр көдлмшдән одсн Бадм Улан Герүр гүүхәрн орж ирәд, энд-тендән шилркж хәләчкәд, улан кенчрәр бүркәтә стол дерләд, усн-ца-

сн уульв. Киштә залуһан игҗ уульсиг нег чигн үзәд уга билә. Бадмас бат бәрцтә, халун зүрктә, болд зөргтә күн уга гиҗ сандг, ицдг билә. Ода эн Улан Герт, олн хурдг әрүн һазрт энүг уульхла яахан медҗ эс чадад, ардаснь аярхн

өөрдәд, күдр далинь иләд сурв:

— Бадм минь, яһҗ одвчи?

Бадм, генткн угзрж босад, гергнәннь тол-

һаг чирәдән шахад Улан Герин деед бийд бәәсн Ленина зург тал гейүртәһәр хәләһәд, һашу-

таһар әрә келв:

—Ленин уга...

—Яһад уга? — Киштән зүркн мөсн мет ки-

итрҗ одв.

— Өңгрж оч...

Киштә дор ормдан сууһад, усна көвәд

шв. Зуг келхм эн: Ленинә кергин төлә цусан чигн, цогцан чигн, әмән чигн әрвлхмн биш...

Андһаран өгхмн...

Киштә бийән татад, салдс кевтә ормасн өндс гиж босад, залуһан чаңһар теврәд, нег мөслж келв:

—Би бас андһаран өгчәнәв!

—Чамд партии зергләнд орх кергтә!—бо­

лж Бадм гергндән иткүлҗ келв.

— Ода орнав! Урднь бийән иткҗ бәәсн уга биләв. Чидл татув гиж санлав. Ода партьд орнав. Залу күүнлә әдл баатрар Ленинә кергин төлә ноолднав.

Киштән халунар келсн үг соңсад Бадмин зүркн тогтнв, болв тер, уульсн күүкд мет, эк-

рж шимлдв:

— Мини күсл күцсн уга. Лениниг нүдәрн үзх седклтә биләв...

Эн саамла Улан Гер тал әмтн дарцад орж ирцхәв. Туула сарла теегт хамгин шүрүн салькн, догшн киитн болна. Хальмг гер дотрк тү-

ләд бәәснь бийнь халхш. Орҗ ирсн улсин уурас гер дотрк будңһрҗ одв. Байра Бава, нүүрнь унҗад шурдж одсн махлаһан толһаһасн авад, сельсоветин ахлач Бадмас сурв:

—Баатр Бадм, ода яһҗ одсмдн энви?..

—Өнчрәд үлдвдн, гиҗ келәд, баахн залу

нульмс асхрулад уульв.

—Дәкәд муульта цаг хәрү ирх...

—Уга, манахс, муульта цаг хәрү иршго!—

гиҗ, нег мөслж Бадм, нудрман атхсн һарарн аһар керчәд келв.— Тер цаг дәкж хәрү эргшго. Цаһада, ууляд керг уга,— гиж сельсоветин ахлач, нааран орж ирхдән бийнь нульмсан асхснасн башрдж, шугшҗ бәәх Манжин Цаһада гидг комсомолец тал эргәд келжәнә.— Ленин өңгрдг болв чигн, терүнә керг әмд бәәнә. Мана Коммуна парть терүнә кергиг цаа-

ранднь көтлх. Бидн, Хальмгин харчуд, урдка-

сн үлүһәр негдж ниицәд, эврәннь эрәдән батлҗ, күч-көлсчнриннь йосан улм мөңкрүлх зө-

втәвдн...

— Терчн, баатр Бадм, үнн,— гиҗ Байра

Бава зөвшәрв.— Буур үкдмн, ботхар — босдмн гиж келдмн. Би бас, медәтә болвчн, тана пәртин улсин зергләнд орх седклтәв. Пәртин сегләтр Тимофейд энүнәннь тускар келхдән хөргдәд йовлав...

— Бава, тертн чик шиидвр. Мана парть — угатьнрин парть. Эн төр.скнә күнд цагла мана партии эрәд өсх зөвтә...

Тер цагин тер тоот, тер үүлдвр ода Киштән нүднд, киноэкранд үзгджәх мет, зәрмнь торс гиһәд, зәрмнь минь ода болҗахшң тодрхаһар тодлгдна.

Ленин өңгрсиг хальмг теегин күүкн Киштә, әмд бәәсн хөөн, кезәдчн мартшго. Тер үклин хөөн орчлң көндәрәд, делкә өнчрәд үлдсн

болж медгдв. Болв тер хәләц хаҗһр бәәж. Ленинә керг мөңк бәәж. Орчлң Ленинә кергин көрңгәр дүүрв, делкә Ленинә сурһмҗин үндсәр делврв. Тер җил Киштә партии зергләнд орв.

Үүднә эркнәс һалын һулмт күртл медрлтә, үснь —ут, ухань —ахр Хальмгии күүкд улсиг

залусин мухлаллһнас, хадм экин зовалһнас, хуучн авьясин үлмәһәс һарһхин төлә ик чидлкүчн, медрл-сурһуль кергтә болв. Киштә көдлн йовҗ сурһуль дасад, сурһуль даси йовҗ көдләд, хальмг күүкд, берәдиг шии көдлмшд орлцулад, теднә һартан авсн йосинь илткәд,

цогцан әрвлл уга Улан Герин һардач болж көдлв. Зурһата Манҗан Тимофей ахин Даша эмгнд үлдәчкәд, Улан Герән хотнас хотнд, селәнәс селәнд буулһад, хальмг күүкдин хам­ гин ик хортн — камзалла ноолда кеһәд, ода,

өдгә цагла гер дотркан яһҗ ясх, хурах, хот-

хоолиг яһҗ кехлә әмтәхн, туста болдгиг цәәлһәд, цевр-цер бәәлһ тархалһнд халун зүркән, әрүн седклән болн баһ насан өгв. Киштә тигәд хотн, селә төгәләд йовхларн ик байрта, хөвтә гиҗ бас келж болшго. Догшн хөрн негдгч җил төрсн күүкнь һурв хонад өңгрҗ одв. Түүнә хөөт җил һарсн көвүн һурвн сартадан сәәһән хәәв. Ода һанцхн хәләсн үрнь — Манҗ. Тер бийнь, ууһн көвүһән күүнә герт үлдәчкәд,

олн әмтндән, эврә келн улсдан шин, чик хаал-

һд орхднь дөң-нөкд болхар седәд, эврә амрзаяһан гееһәд, өрк-бүлән хайчкад йовад йовна. Зовлң уга — җирһл уга.

Партин арвн тавдгч сьездин хөөн Бадмиг колхоз бүрдәлһнд һарһв. Тер җилмүдин түрүзүдүһин альк тоотинь санхув. НЭП-ин цагла күч авчксн кулакуд, угатя-яду улсиг колхозд бичә ортха гиһәд, әәлһхднь әәлһәд, үгдән орулхднь үгдән орулад, хулдҗ авхдан хулдҗ

авад, селәнә эдл-ахуд һарчах шин хүврлтд ик саалтг болв. Аш сүүлднь 1930 жил партии Центральн Комитетин тогтаврар кулакуд

класс гиһәд уурулгдв. Энүнәс көлтә догшн но-

олдан болв...

Сөөни өрәл өөрдж йовсн цаг билә. Манҗ,

гер дотраһар нааран-цааран йовад, пионерии

андһар давтад бәәнә. Киштә көвүнәннь киилг, шалвр илүрдҗ бәәнә. Маңһдур Ленинә һарсн өдр. Школын хаша дотр ик костер шатаһад, терүнә өөр линейкд зогсад, шин пионермүд

орулж авхмн. Манж маңһдур пионер болхмн. Көвүн пионерин өгдг андһариг чееҗәр йир сәәнәр меднә. Болв дәкн, дәкн давтад бәәнә,

Көвүнә бәәдл-җирһлд ик үүлдвр һарчана.

— Би, Советин Союзин баһ пионер...

Көвүнәннь келжәх, тодлҗ авчах әрүн үгмүдиг соңсад Киштән, экин седкл байрлад, ицлтәһәр санна: «Ашднь эцкләһән әдл партии ноолдач болҗ һарх. Пионер... партии хаалһур түрүн ишкдл...»

— ...Ленинә кергин төлә...

Үүдн секгдәд одв. Дөрвн күн, улан явр ду­ ста Бадмиг теврсн орж ирв. Киштә залуһан үзчкәд, хәәкрәд деернь киисв. Көвүнь эцкүрн

гүүҗ одад, теврлдж зууньрв.

—Бадм минь, сәәхн иньгм, яһснчн энви?...

—Баажа, ба-аҗ-а!!.

Дөрвн залу Бадмиг орн деернь кевтүлв. Әмн-шир уга. Манҗии Цаһада, орна цаһан кенчр татж авад, кирж шуулад, Бадмин тол- •һаг боов. Удлго эмч ирв.

—Шулуһар Әәдрх авч орх кергтә,— гиҗ эмч зарлв.

—Әмдйи?— болж, сүүлин чидлән хураж

Киштә сурв.

— Цаглань Әәдрхнд күргхлә харсж болх, гиж эмч хәрү өгв...

Киштәд ода тер, арвн жил хооран болен

һашута йовдлиг санхд дегд күчр. Эврә сана-

һан хөрдг арһ уга. Тоолврмуд, гүрмтсн салькн кевтә, деер деерәсн дахлдн орҗ ирәд бәәнә.

— Я ях,— гиһәд Киштә яхлад авб. Түүнәс чеежнь гиигрсн чигн, уудсн чигн уга. Тоолвр­ муд дарцад, дарцад толһаһинь дүүргв.

...Бадм эдгәд хәрж ирв. Чирәднь туссн бурцгудиг түүһәд авсн, халун шарх һарсн мет, ик-ик нүкд үлдж. Зүн нүднь төрүц уга — уснь

асхрж оч. Түүгән Бадм хар сәрсәр бооҗ. Киш-

тә залуһиннь эвдрсн чирә үзәд, хортнур зүркнь улм хордж, иньгтән урдкасн үлү эңкр, халта болв.

Бадм өмнкәсн догшар классин хортнд өр-

шәңһү уга болв, дәкнәс көдлмшин нүүрт, ноолдана халунд бүкл толһаһарн булхҗ орв.

Генткн эн тоот бәәдл-жирһл, торһн утци мет, тасрв. Бадм... Бадмиг әмтн... Уга, уга...

Киштәд эн тоотиг тоолдг чидл цаарандньуга.

Киштә эврәннь эк эцк хойрин тускар санна...

Тедн һучн хойрдгч жил кулак болад туугдв. Ода Баттин өөр, Трудпоселкд бәәнә. Урднь кулак бәәсн улсд гиж шишлң бүрдәсн колхозд көдлҗәнә. Хуучн кевтән уух, идхнь

элвг, дүүгәд-дүркләд бәәнә... Болв Киштә эцкиннь тускар санхларн зүркнь хорсад одна. Үнн, худлнь медгдхш... Бадмиг сельсоветд, ку-

лакудиг класс гиһәд уурулх, партии тогтавриг умшҗ бәәтл терзәр күн хасмн. Тер күн... Киштән эцк Ноха бәәж гиж зәнг һарна. Эн зәңг шидр һарв. Урднь, тигхд, Бадмиг шавтхд, кен хаснь, кен шав өгснь медгдл уга үлдлә... Түүнә хөөн хойр жил болад Ноха сүүлин баг ку-

лакудла Трудпоселк тал туугдла...

Киштән зеегтә нүднәс нульмсн эврән һооҗад, өвр деерән бәржәсн «Овод» гидг дегтрин секәтә халхд тусад бәәнә. Киштә толһаһан, тоолвран терүнәс һарһж хайхар бәәх мет, саҗад, зүн бийүр одад, суулһас киитн ус

утхҗ авад, альчуран норһад, маңнадан бәрв.

Терз һатцас холд дуулсн дууна айс соңсгдв. һаза ноха хуцв. Хаша дотр эр такан хәәкрсн хәәкрлһн, сөөни өрәл болҗ йовхиг медүлв.

Киштә хәрү ормурн ирәд, бешин өөр сууһад, дүүжңгд кевтсн ач көвүһән таалтаһар хәләв. Герин һол бахнас өлгәтә, деерән төгрг цаһан бүркәтә шамин герл, бичкн көвүиә бальчхр чирәд тусад, хамр, урласнь халх дее­ рнь сүүдр өгәд, көвүнә зүс-зүркиг тодрхарулж үзүлнә.

— Сәәхн иным, Бадмин салтр минь,— гиҗ арһул келәд, Киштә ачан таална.

Эн саамла һаза мөрнә көлин ә соңсгдв. Киштә нүдән аняд, зүркән бәрв. Бадм, колхо-

зин ахлач көдлхдән, холин хош, бригад эргәд ора күртл йовхларн, иигәд хатрулад күрәд

ирдг билә. Кедү дәкҗ Киштә залуһиннь өмнәс тосҗ гүүсн болхв?!.

Ода бас тер мөрнә туруһин ә соңсчкад, суусн ормасн өндс гиһәд босчкад, хәрү суув.

Зүркнь менрәд, изрәд бәәв.

Күн үүд цокв. Киштә адһм угаһар босад, үүднд күрәд, сурв:

—Кемби?

—Киштә, үүдән тәәл, би-ив...

—Тархавчи?— гиҗ сурн, Киштә колхозин

ахлачиг таняд, төдгиг хурһарн өсргәд, үүдиг секәд оркв.

Өндр нурһта, хо-шар Тарха эрк алхад орҗ ири, герин эзн күүкд күүнә чирә тал ширтҗ хәләһәд, өврҗ сурв:

— Нүднчн улаһад яһсмчи? Уульсн болвзач?

—Намаг уульл уга яһ гинәч. Асхрулад

авв, — болҗ үүрәсн нул уга Киштә эврә гейүртә йовдлан цәәлһв.

—Би чамаг хөрҗ чадшгов. Эврән меджә-

нәч. Миниһәр болхла, үрүдәд керг уга.

— Келхд амр үг. Дөрвн жил болва... Нег чигн зәңг-зә уга. Яһсн болхув?.. Әмд болхла...

Көләрн одсн күүнәс яһҗ цөкрхүв...— Киштән зеегтә нүднә зовк дару-дарунь чирмәд бәәв.

Тарха гер дотркиг эргүләд хәләчкәд, күүндәнә утхиг сольхин кергт, сурв:

—Манҗ яһла?.. Кермә?..

—Балдра Монта гер авчах хүрмд одла,—

болж тосж Киштә цәәлһв.

—Ай-яй-яй, теңгр цокчква... Төрүц мар-

тад хуурчв. Намаг бас дуудла... Эс одхла баһ-

чуд өөлх,— гиж келәд Тарха, һартан

эвкҗ бәрсн ташмгарн һоснаннь түрә шавдад, һарх бәәдл һарв.

Киштә колхозин ахлачин хаалһ теегләд, өмннь һарад, цергә шар киилгиннь өврәс бәрәд, халунар сурв:

— Тарха минь, Бадмин тускар нег зәңг

авдг арһ угайи? Чи, яһв чигн, ик таньлта, үзлтә күнлмч. Үр минь, иньг минь, нег арһ хәә-

хнчн...

Тарха хәрү өгл уга уралан ишкәд, тер хораһур орад, бешин өөр бәәсн табуреткиг татҗ сууһад, хавтхасн цаһан мөңгәр сиилсн хар модн һанз һарһж авад, шаглҗ хатхсн хатхмрта хуучн түңгрцгән секәд, унтж кевтсн көвүнә дүүҗң тал, өргәрң заңһад сурв:

—Тач болхйи?

—Тат, тат...

Тархан амнас һарсн өткн утан тохшрлад, үүлн кевтә үүмәд, давхрлад, өөдән герин һол моднас өлгәтә шам тал темцв. Киштә деед бийәс стул авч ирәд, ахлачин хажуд суув.

— Чи, Киштә, намаг чикәр мед. Әмд күн, өвсн заагт унад геедрж одх зүн биш. Әмд йовсн болхла, алддго нег тасрха цаас илгәх било. Илгәл уга бәәх күн биш...— Тарха, даран-да- ранднь нег кииһәр һанзиннь сурул көкчкәд,

толһаһан зәәләд, цааранднь келв:— Өңгәлт уга болад тер тигжәнә...

— Тарха, чи хаҗһр үг келҗәнәч. Бадм үкх зөв уга. Бадмиг хортна сумн алж чадсн уга билә... Тииклә тер күүнә һазрт үкх зөв уга. Би иткҗәхшв... Би үн келжәнәв. Бадм нанд мел ирн гисн болад бәәнә... Түүг чи, Тарха, меджәнчи?.. Чи үкж оч гиҗ худлахар нанд бичә кел.—Эн саамд Киштән нүдн урдк, баһ цаглань әдл һал асад, хойр хар күмсгнь, харадан җивр кевтә, өөдән ургшан делен болҗ

медгдв.

Тарха Киштә хойр зовлң, җирһлән күүндәд кесгтән суув. Аш сүүлднь колхозин ахлач

келв:

— Намаг юн кергәр ирж йовхиг медҗән-

чи?..

Киштэ Тархан келх үг күләһәд, цуг сутц-

днь чингдэд одв.

— Манжиг амрлһнд бәәсн деернь мана хойр хөөч дахулад, Москва орулад, селэнэ эдл-ахун һәәхүлд илгәхәр седжәнәвдн... Тед-

нд келн-амн болад йовад ирг...

— Му нернь яахмб?—гиҗ Киштэ аюдан

сурв.

—Бидн Манжиг чигн, тана өрк бүлиг чигн сәәнәр меднэвдн,— болж Тарха хәрү өгв.

—Меддг болхлатн, әмтн тиигәд келәд бээшго билүсмн...

—Әмтнә келиг боож болшго,— гиж келэд Тарха, суусн ормасн боев. Тер һанзан табуреткин өнцгт цокад, дотрк тәмкинь үмс уңһачкад, түңгрцгтән цуглад хавтхдан дүрв.

—Эн зәңгичн соңсхла, Манж цань уга

байрлх.

—Би бас тигҗ санҗанав,— болҗ колхо­ зин ахлач зөвшәрв.

—Кезә йовхмби?

—Ода долан хонгас... Не, би йовлһта...

Баһчудин хүрмд однав. Үснә ферме эргә йовҗ,. нам мартад хуурчв. Баһчуд өөлҗ бәәдг болх.

Тарха һарч йовад, Киштән һариг чаңһар атхад, зөвәрт бәрж бәәһәд, омгтаһар келв:

— Не, сәәхн үр минь, толһаһан өөдән бәр?

6.

Тархаг иигән һархла, Кишгә дәкнәс орм-

дан сууһад, Бадмин тускар ухалв. Түүнд әмтнә келәд бәәсн тоот олн-зүсн зәңгс төрүц иткгдхш. Иткгдхш... Болв... һал уга һазрас утан һардг уга гиҗ одак келлә... Үнн болхла яахув?.. Нам тер зәңгс ода үннд тохрад хуурва...

Түүг әмтнә нүдәр йилһҗ болхмн... Урднь сәәхн үр-иньг бәәсн улсин зәрмснь Киштәг үзхләрн, түүнә өмн гем һарһсн кевтә, хәләцән бултулна, нүдән хәврһшән кенә... Зәрмснь, хорта

моһа үзсн кевтә, нүднь будңһрад, хәләцнь киитрж одна... Хара зөңгдән әмтн тиик зөв уга. Хойр-һурвн жилин туршарт иим бәәдлд бәәнә гидг —цаажла харһснас даву, күзүг муха утхар керчснәс үлү... Манҗ залу күн

болсар чееҗин зөвүрән медүлҗәхш. Әәмшгтә зәңг һарч ирсн дару көвүн экүрн хәләһәд, үг угаһар, мана эцк тиим йовдл һорһад орксн

болхий гиж сурдг билә. Түүнд өгдг хәрү уга болад Киштә, көвүнәннь ширтсн ширтлһиг дааж тесәд, бас келни хәрү угаһар, бичә итк гиж нүдәрн хәрүцдг билә. Түүнә хөөн Манҗ

гер авб. Кермә бийләһән герәр дүүрң кишг

авч ирв. Манжин чирәд байрин инәдн мөңкинд бүүрлв, Киштән чееҗд төвкнүн герл зал-

рв...

Дөрвн җил хооран Бадмиг Хальмг Базр

тал дуудв. Хәрү ирчкәд, Бадм юн кергәр түүг дуудсиг Киштәд чигн, Манжд чигн келсн уга. Түүнә хөөн дәкәд хойр дәкҗ дуудв. Урднь серглң—дерглң Бадм сүүлин йовдлин хөөн

үг-күр уга болж одв. Тер нег дәкҗ Киштәд

келв:

— Хәәртә иным, манд салх учр харһад бәәв.

—Чамд нанас нуух юн төр бәәдмб?

—Бәәнә...

Киштә алң болв. Нег-негән медснәс нааран эн хойрин хоорнд төрүц нуувч уга билә. Ода' юн болҗ одень энви?..

Бадм зөвәр тагчг суужаһад, нег мөслж келв:

—Би йовҗанав.

—Хамаран?

Бадм хәрү өгсн уга.

— Хувц-хунричн белдхви?—гиҗ Киштә урдкасн әәмҗ сурв.

—Керг уга.

—Манжд юн гихви?

Киштән сурвриг эс соңссн бәәдлтәһәр, Ба­ дм давулчкв. Босад һарчаһад келв:

— Кезә харһхан меджәхшв. Тесж үз. Яма-

ран чигн зәңг бичә итк. Ашднь әмд-менд ир~ хүв.

Киштә залуһиннь күзү теврәд киисв. Бадм, зүркни телчлһнд авлгдш уган кергт, иньгән' өмнәснь түлкәд, урласнь чаңһар үмсәд, келв:

— Дегд күчр болад бәәҗ гихлә, Хальмг

Базр орад, Петров гидг күүнәс мини тускар

сур .Неринь сәәнәр тодлж ав — Петров. Киштә арһан бархларн, сүүлин чидлән ху-

раж, сурв:

—Хальмг Базрт Петров гидг күн дала болхгов. Түүг яһж олх биләв?

—Че-Ка-д көдлнә.

Бадм йовж одв. Бадмиг. йовсиг Сәәни

Экнд нег чигн күн медсн уга... Тарха?.. Үлмжин Тарха, Бадмин әмн үр-иньг?.. Тиикд Тар­

ха талдан әәмг-отгт көдлж йовла. Бадмир

йовсна хөөн тер хәрү төрсн һазр-уснурн ирәд, эн Кануковин нертә колхозин ахлач болв...

Тарха медх зөв уга...

Бадм йовад дола хонв, сар болв, жил давб. Зәңг-зә уга. Тагчг. Уснд чивсн чолун мет. Уснд чивсн чолунас буульг һарад, түүг альд унсиг меднәч. Бадмас төрүц темдг уга.

«Дегд күчр болхла Петров гидг күүнәс *сур гилә. Бадмиг эрк алхж һарснас авн Киштәд күчр болв, дегд күчр болв. Манҗ түрүн дарунь кесг дәкҗ экәсн сурв. Киштә, Бадмла әдл, түүнә сурвриг эс соңссн бәәдлтәһәр, да-

вулж оркна. Нег давулж болх, хойр... һурв...

давулж болх... Цааранднь яахмб?.. Әмтнә бәәдл, хәләц бас тер... Түрүләд зүсн-зүүл күүндвр һарв... Бадм Киштәг көвүтәһинь хайчкад йо­ вж одж... Орс герг авад зулж... Мууха адрҗ

йовх залуви... Сәәхн гергән хаяд, гер авх көвүһән өнчрүләд... Медрлнь цәльгрхлә — тер болҗана... Колхозин зөөр халурхад тигҗәнә...

Көөркү, көөркү, Киштә...

Киштәд эн күүндән цуһар күрнә. Келнд ясн бәәхш — келжл бәәтхә. Зуг «көөркү, көөркү» гиһәд бийинь әрвлсн, хармлсн бәәдл һархла, Киштә түүг таасхш. Эн тоот Бадмиг эрк ал­

хж һарснас авн Киштәд зовлң, зөвүр өгв.

Кедү дәкж Хальмг Базр орад, Петровиг олҗ залуһиннь тускар сурхар седсн бийинь, бийән бәрәд бәәв. Бадм альдаран йовҗахан эс келсн хөөн—түүнә йовсн керг түдү дүңгә дааврта керг болжана... Эн тоолвр Киштәг бәрәд зогсана.

Җилдән күләһәд, аш сүүлднь тесҗ чадшго

болад, Киштә нег дәкж Хальмг Базр орад һарв.

Петровиг дарунь олҗ авб. Хойр заһрмгтнь буурл орсн, нигт хоңһр үстә, медәтә залу бәәж.

— Би Геслә Кищтә гидг күмб,— гиж Киштә бийән танюлв.

— О, Бадмин келәд бәәдг күн — та бәәҗ-

лмт,— болж Петров ик өргмжтәһәр тосж келв.

Киштә суув. Петров папирос авад, һал кеһәд, тәмк татв.

—Бадм һазрин холд йовна,— гиҗ аш сүүлдпь Петров цәәлһв.

—Альд?

—Зургинь хәләнт? — Петров сурврин орчд сурвр өгәд, ормасн босад, столын татдгас кел-

'кәтә кесг түлкүр һарһад, тедүкн, ик хоран шуһуд бәәсн цө сейф секәд, зузан папк һарһад авч ирв.

Тер папкан делгәд, дотрк цаасинь семрҗ бәәһәд, хар пачкас кесг зургуд һарһад, негинь

Киштәд бәрүлв.

— Энтн Бадм биш,— болж хальмг бер зур-

гиг хәрү түлкв.

— Сәәнәр хәләтн.

Кеемсг бәәдлтә баахн залу зургас Киштә

тал хәләв. Урл деернь хойр таласнь хусҗ орксн, бичкн английск сахл. Козлдур зүүҗ, хойр

нүднь, шил һатцас кү бурһудсн болҗ медгд-

нә.

— Уга, энтн Бадм биш,— гиж Киштә зур-

гиг хәрү Петровд өгв. — Бадмин зүннүдньхар сәрсн боодһата билә.

— Ха, ха... төрскн гергнь залуһан эс таньхла — төрүц әәмшг уга чигн,— болад медәтә залу инәв.

— Альков?!.

Киштә Петровны һарт бәрүлсн зурган хәрү

шүүрч авад, дәкнәс оньган өгч, ширтҗ хәләв. Ик маңнань, хамрнь, өргнь — мөн, нүднь, үснь, сахлнь — биш... Чирәднь бәәсн бурцг мет

нүкд яһла?.. Бәәнә... зуг әрә-әрә үзгднә.

— Мөн... мөн кевтә,— болҗ Киштә аш сүүлднь ик иткмж угаһар келв.

— Мөн гижәнт? — Петров урдк кевтән инәв.

—Мән бәәдлтә.

Петров сурв:

—Көвүнтн ямаран бәәнә?

—Багшин сурһуль төгсәжәнә.

— йир сән. Келн әмтн дундан медрл тар-

хаснас ачта төр бәәхий...

Киштәд Петровны эн үгмүд соньжлта болҗ

медгдв. Залу мини седкл аадрулхар талдан юмна тускар келҗәнә. Бадмла нег му йовдл

учрсн болжана. Мектә күн бәәдлтә... Хәләһит, «көвүнтн ямаран бәәнә» гиж сурҗана. Бадмин тускар келшгоһар тиигҗәнә...

— Би таниг ода юуна тускар ухалжахитн медҗәнәв,— болж Петров хальмг бериг тоолвраснь серүлв — Та намаг мек һарһҗана гиж

харлжанат.

— Үр Петров, ю келҗәхмт — Киштә, ухаһан медүлчксндән башрдж, чирәнь улав.

— Та, Киштә, намаг мектә күн гиҗ бичә сантн. Тана ухаг медә бәәнәв, наадад үсндм

буурл оржахш...— Петров дәкәд папирос авад, һал кев.— Бадмин тускар инм юмн болжана:

тер ики холд, күүнә орн-нутгт йовна. Ода дее-

дән танла залһлда кеж чадшго. Түүг медтн.

Хәрнь тер...

— Бадм әмдйи?— болж Киштә арһан барж сүүлин сурвран өгв.

—Әмд, менд... Тана Бадм, кемр медхәр

седхләтн, йоста баатр күн...

—Түүгинь эврән меднәв.

Киштән чингдж одсн сутцд сулдад, генткн нүднь харңһурад, стул деер эс суусн болхла, унж одх бәәж. Тер бәәдлнь агчмин зуур төвкнәд, чидл-күчн дәкнәс махмударнь дольгальҗ деврәд, көл-һарнь чаңһрад, стуласн бо­ ев.

— Не, меыд бәәтн, йовлһта! — гиҗ келәд,

Киштә үүдн тал һарв. Петров ардасыь дуудв.

— Киштә, бәс гилт. Бадмин тускар негчн

күүнд бичә ам аңһатн. Арһта болхла — көвүн-

дән чигн...—Медәтә залу, тәмкин утанд шарлж одсн хурһдарн маңнаһан илжәһәд, генткн нег мөслсн дууһар батлҗ келв.— Кемр Бадмин тускар әмтн зәңг һарһж гихлә — төрүц бичә

итктн...

Петровин келен — йорта болж һарв. Эдн харһад өрәл жил күцс болад уга бәәтл, Бад­ мин тускар зүсн-зүүл зәңг, буслсн цә кевтә,

деврәд һарад ирв.

Зәрмснь тср зәңгиг Киштәһәс иууна, зәрм-

снь түүнд санань зовж, һаран чикнднь ухрлҗ икл нуувчинәр шимлдж соңсхна... «Тана Ба­

дм Японьд орж өгч гинә»... «Геслә Бадм Китд тал орһж гинә...» «Тер мана орн-нутгин дала нуувчиг һазадин орнд хулдж гинә...» «һазадин орна чиңнәч бәәҗ гинә»... «Одак Советин йосна төлә ноолдҗ йовсн Геслә Бадмтн Төрскән

урвачлж гинә...» «Тер шпион бәәж гинә»...

Эн әәмшгтә олн-зүсн зәңгәс иштәһәр кесп аш Киштәг чигн, Манҗиг чигн ик зовлңгта, зөвүртә кенә... «Геслә Бадм эврә келн-әмтнә- ннь өшәтн болж»... О, дәрк!.. Бадм... әмтнә өшәтн... Эн тоот Киштәд иткгдхш... Уга, уга,

Бадм тиим йовдл һарһх зөв уга...

Киштә дәкәд Хальмг Базр орад һарв. Петровиг хәәһәд, түүнлә күүндсн герүр ирхлә—

Петровин ормд талдан, ноһан өңгтә цергә хув-

цнд йир сәәхн зокмҗта, баахн наста, шүрүн киитн хәләцтә, догшн бәәдлтә залу сууна.

Киштәг нам суутн гиж келсн уга. Петровин тускар сурхла, эс соңссн бәәдлтәһәр хәрү өгсн уга, чидхнь, бийднь хальмг гергн харш болен

кевтә, стол деерк цаасдан семрәд, адһсн бәәдл һарһв.

Ирсн хөөн-хоосн һарч болшго. Киштә Бадмин тускар сурв. «Тиим күүнә тускар шиң-

кән соңсжанав» гиһәд, баахн залу цааранднь күүндх бәәдл һарһсн уга. Тер бийнь Киштә

тенд, Сәәни Экнд залуһиннь тускар һарад бәәдг олн зүсн зәңгсин тускар цәәлһв. Баахн залу соңсҗ-соңсҗ бәәһәд, мусг инәв. Хәрү өгсн уга.

— Залуһиннь тускар нег зәңгинь авл уга, энүнәс һаршгов,— гиһәд Киштәг буцхла, столын ард суусн баахн залу босҗ ирәд, киитн мөсн дууһар келв:

— һал уга һазрас утан һардмн биш...

Цааранднь юн болсиг Киштә медхш.

Хойр сард Хальмг Базрин дундк Шикрт

нуурин өмн көвәд Бонн бугорт бәәсн ик улан больницд кевтәд һарв.

Урднь чигн үүмәтә бәәсн Киштән седкл,

түүнә шарклата зүркн — ода зовлшин далад чнвсн болж медгдв. Болв Ленина парть ямаран чигн түрү-зүдүг, зовлң-күчриг даадг дасхла. Бийән бәрх кергтә, үнн худлиг йилһх кер-

гтә...

Бадмиг Төрскән урвачлсн болх гиҗ Киштә төрүц санхш. Әмтнә келәд бәәсн тоот догшн үгмүдиг бийәсн көөнә. Тер бийнь деер бәәсн чилгр көк теңгр хар үүләр бүркгдсн болж медгднә. Шиңкән багшин сурһуль чиләж ирсн Манжд эн тоот бас ик седклин зовлң өгв, болв экин ицл, түүнә килмҗ баахн көвүнд зөвүрән даахднь ач-тусан халдав... Кекәд эн буйнта

бер иоәд, бас икл өлзәһән учрав... Манж Кермә хойр зәрмдән Киштәд гергн залу биш —

көвүн күүкн хойрнь болҗ медгднә. Түдү дүңгә тедн ни-негн, иньг, амрг... Ода му ачнь — Элвг бәәнә...

Тер бийнь... тер бийнь үнн халун седкләрн негх дәкҗ һол зүркән өгсн, нарта декә деер хәләсн, түшсн һанцхн иньгнь Киштән уханас төрүц һархш, оньдин һаслң седклтә бәәлһнә...

— О Бадм, о иньг минь, яһсн болхвчи!— гиж, зальврсн кевтә һаран өөдән кеһәд, Киштә

ормасн босв.

Дүүжңд кевтсн Элвг, бальчхр чирәнь көндрәд, нөөртән инәв.

7.

Хальмг улс, нег әәлин көвүн өрк-бүл босх-

кла, цуһар негдәд, дем өгнә. Тер учрар, Мон­

тан тал ирсн күн болһн дорвата, мишгтә ирц?,

тан эцк Балдрин тускар әмтн дунд олн зүсң; тууҗ келгднә. Тер күн-мусла ноолддг чидлт.ц бәәж, кесг дәкҗ бәәр бәрлдҗ гиһәд чигн келл цхәнә. Кәәмн гидг хоша бәәх маңһд селәнд^ Балдр нег дәкҗ Мухамед гидг байнла марһад. хойр доек хальмг цә шүүҗ авсмн гинә. Тер

тууҗ игҗ келгднә: Балдр маңһд селәнә уульн,-.. цар йовҗ йовад, секәтә бәәсн байна лавк *тал харжахар орҗ ирнә. Эн саамла хулдачин өөр.

зогсжасн Мухамед байн Балдриг үзчкәд, наад бәрҗ келнә:

— Эй, чи, хальмг, би чамаг чидлтә гиж соңслав. Кемр тер үнн болхла, тер булңгд

тевкрләтә бәәсн мишгүдтә һуйрас дөрвн мишг.

дааһад һархла — чини болг!..

—Үнәрйи?— болж Балдр сурна.

—Үнәр,—гиж маңһд байн үгән иткүлҗ

келәд, санна: «Үкснәннь цох эн дөрвн мишгарвн нәәмн пуд һуйр өргҗ чадх билә»...

Балдр хойр мишгтә һуйриг сүүдән хавчад, хойр мишгтә һуйриг базһж атхад, үүдн тал һархла, лавкин пол хотаһад, деегәрнь темәң

йовж йовх мет, му ду һарад шухтнад одна. Балдриг үүднд күрч йовтл ардаснь байн Му­ хамед әәж хәәкрнә:

—Эй, эй, би чамаг наадлжанав! Мишгүдән хәрү тәв.... Эй, хәрү тәв, буйн болтха...

Балдр байнла зүткл уга, мишгүдиг хәрү

ормднь тәвчкәд, һазаран һархар седхлә, байн

дуудж авад хойр доек хальмг цә өгәд келнә:

—Якши *бала! Зуг намаг угарюлн алдвч, Балдрин тускар бас чигн олн тууҗс келгд-

нә. Җирн негтәдән үүрмүдләһән зүтклдәд, марһад көвү һарһсмн гинә. Тер көвүнь —Монта

болна.

Монтан эцк зөвәр олн малта, адг байн бәәсмн.

Терүг малар байжулсн күн, түүнә дү — Балд­ ра гелң билә. Гелңгин эврә неринь күн төрүц меддмн буш, цуһар ахиннь нерәр, Балдра гелң

гиж келдмн.

Байна мал — нохан зо деерк цаснла әдл юмн. Хөрн негдгч жил Монтаг һархд Балдра тер олн малнь зудла харһад, хажар хадсң өвсн мет, хоосрад одв. Хөөтнднь гемтэд Балдр өңгрҗ одв, түүнә хөөн арвн жил болад Балд­ ра гелң ямасн бууһад, хар болчкад, әрк ууһад, аля көөһә йовж кеер көрәд үкв. Монтан

эк Дууда хумс хурһан тәәрәд, бәәхтә улсин гермүд эргәд, малынь хәрүләд, ишкә цокад, өөмс кеһәд, беелә өлгәд, девл, шалвр уяд идхуухан шингәһәд, һанцхн хәләсн көвүһән күүнә ээмд күргсн болдг.

* Сән көвүн.

нүл... Килнц! — болҗ, өвгд, эмгд дунд суусн Окна эк көвүһән хөрв.

— Ода юн килнц бәәдв?.. Бүркәһинь авад уга болхла, би авчксв... Кемр килнцтә болхла, тер килнц нанд иртхә,— гиж келәд бригадир,

булңгд суусн берәд, күүкдүр өөрдәд, шин берин толһа деерәс намчта торһн альчуриг татж авад, Мөндрә тал шивәд оркв.

— Ю-у, әәҗәнәв! Окн, чамд ад гем ирҗәдг болвза. Берин үсиг хойралад чигн уга. Ик килнц!— гиҗ эмгд нег дууһар хәәкрлдҗ шууг-

цхав.

— Эн бердтн хойралдг үсн чигн уга бә- әж,—гиһәд бригадир, Аллаг һартаснь көтләд,

әмтн дунд һарһад авад ирв.

Шин бер дундин нурһта, бийдән зөв махташөлтә, кев-янзта цогцта күн бәәж. Хар улан чирәднь бусрг-бусрг үүрмг, әрә үзгдм күрң севгүд бәәнә. Төгрг ик нүдинь нәрхн хар күмсгүд бүркәд кеерүлнә. Инәһәд орксн цагтнь, тегш хөн шүдднь цәс гиһәд цаһаһад одна. Экцлҗ хәәчлсн отхта нигт үснь ээминь цокад һооҗад бәәнә. Чикнәннь ашкас унҗсн цаһан мөңгн зүркн сиикс. толһаннь көндрлһн болһниг дахад, геглзәд одна.

Бер цугтаднь өңг-зүсәрн таасгдв. Әмтнэндтендәснь терүг бас чигн сәәнәр һәәххәр седәд,

нег-негн деерән дарцлдад, зәрмснь эс үзгдх-

лә, өмнән бәәсн күүнә ээмәс татад, өөдән һәрәдлдәд, агчмин зуур болвчн шин бериг харвад оркна.

— Җүсвә Манж, альков, Шарка-Барка та-

тлч!— гиж бригадир заквр өгв.

Өөр холин хотн, селәнд гармачарн туурсн Манж, арвн хойр бернтә саратовск гармаг, наадһа кевтә, өвр деерән күвклзүлж бәәһәд, нигт хар үсән ардаран сегсрәд, хәләцән герин өрк

тал зөрүләд, толһаһан өөдән кеһәд, хальмгин дурта айсиг эңсүләд татв.

Чирәнь улаж одсн Монта, иньг талан хәләһәд инәчкәд, нимтр үсән толһа деернь бәәх

угаг медхәр седжәх метәр, барун һарарн иләд хәләчкәд, көлиннь өскә үзүр хойрар наадн тавшад, һаран селгәдәр деләд, чичрәд, дагжад бәәв. Алла бас күргнәсн үлдл уга, цәс цаһан

шүдән үзүләд, байрин инәдн чирәһинь эзләд, дор ормдан арһул, ә угаһар тавшв.

Генткн гарман дун чаңһрад, хойрдгч әңгнь эклхлә, көвүн бер хойр тавшҗасн ормасн көндрәд, төвшүнәр дошад һарв.

— Хәдрис!, хәдрис!! — болҗ әмтн энд-тен- дәс хәәкрлдв.

— Өргн сур бүстә, Өндр сәәхн нурһта, Хату сур бүстә, Халүч сәәхи сүртә!

Хәдрис, хәдрис!!—

гиҗ, эргәд зогссн әмтиг һаран деләд, хооран зееглн йовж Ара шаваш хайв.

—Хәдрис, хәдрис!!

—болҗ әмтн көвүнә шаващиг дөңнв.

— Шиңгн хар үснь Шил деернь сагдрна, Шин уйсн цииц бүшмүд Шилвинь ораҗ генүлнә. Хәдрис, хәдрис,—

гиж эндәс Сүкә сүрә өгв.

Амн гесн хойрнь әркд халсн өвгд ормасн

бослдад, ут лаңк хар бүшмүдиннь өвр уудлад, дотр бәәсн гүн хавтхасн цаһан мөңг һарһлдад, нег-негнәсн түрүлхәр адһлдад, иигән-тиигән

нәәхлдәд, алц-алц ишклдәд, бер көвүн хойр

тал дәәвлҗ өөрдәд, һартнь далада, тәвн хойра, һучн тавада мөңгд атхулад, йөрәл тәвлдв:

— Нәәртн сәәхн болтха, Наснтн ут болтха, Суусарн өнр болтн, Бәэсэпн байч болтн, Домбрин җиңнсн көгтә, Дүүвр сәәхн оиигә, Ниицңһү ни-негтә, Ниилсн айста дуута, Ээм-ээмән түшлдәд, Эгц дууһан дууллдад, Мөнкин дөрвн цагт Маш хамдан җирһтн!

Монта Алла хойр өвгд, эмгдин өгсн мөңгиг

барун һарарн авлдад, зүн һартан атхлдад, ду- рн-седкләр ханьцсн зүркднь байсад, өнчнәсн өнр боллдад, өмнкәсн кишгтәһән медлдәд, инәһәд амрлдад йовна.

Эн саамла һазаһас Манҗ Кермә хойр орж аашна.

— Э, багш аашна,— болҗ үүдн хоорндк улс, теднд заг һарһад, уралан йовулад, гертк әмтсд зәңглв.

Монта бииһән зогсаһад, үр көвүһән өмнәснь тосад одв. Алла бас күргнәннь ардас да­ хад, багшин гергнлә һар авч мендләд, таньлдв.

—Яһтлан удвта?— гиж, Монта сурв.

—Буруһан эржәнәвдн. Учринь хөөннь келсв,— болҗ Манж зөв учран күргв.

Селән, хотн һазрт багшас күндтә күн уга.

Манҗиг наснь баһ болвчн, әмтн икәр күндлнә. Өөрхн суусн өвгд, залус багшла һар авч мен-

дләд, өөдән һарһж суулһхар седхлә, Манж ханҗанав гиҗ келәд, суусн ормасн көндрсн

уга.

Нәр, жирһл урдкасн үлүһәр күч ааб. Эмгд

болн өвгд, берәд болн залус, күүкд болн көвүд селн-селн бослдад, чичрдг, ишкмндг, мулждг айсмудт неҗәдәр, Шарка-Барка, захан берн,

эргдг айсмудт хошадар, дөрвәдәр, зурһадар, нәәмәдәр бииллдәд көл-көдләд бәәв. Терз, үүдн

цуһар секәтә бийнь гер дотрк бүтү болад, нәә-

рин улсас көлсн сарҗңнҗ асхрад, зәрм биичнрин киилгнь, бүшмүднь усн болҗ көлрәд, махмудлань наалдҗ оч.

һаза, ик хаша дотр чигн баһчуд нәр, наад

кеҗәнә. Хүрм гихлә хумха толһан бийнь көлв-

рдмн — гидг үнн бәәҗ. Сәәни Экнд, Модна Захд, Шикртд, Хар уснд, Дегдт берк улс гертән үлдв. Цуһар эн хүрмд ирв.

Нәәрин хамгин гүдү цагла, сөөни өрәл болҗ йовтл, әмтн дунд бас нег өргмҗтә хәәкрл-

дән болв:

—Колхозин ахлач ирҗ йовна!

—Тарха ах ирв!

Үлмҗин Тарха әмтн дүнд ик күндтә. Тер олниг ик баһ гиж, йилһхш. Кенләнь болвчн һа,р авч мендләд, тавн-арвн амн үгән күүнднә. Икрхг санан уга. Әмтн тиим улсд үнн седклән

өгнә.

Күндтә гиичиг уралан һарһад, медәтә улс

дунд суулһхла, Тарха босад, хавтхасн һучна улан цаас һарһад, мөцг тәвсн тәрлкт тәвчкәд, нерн уга хурһарн әрк шүүсләд, хальмгин йосар

өөдән, герин өрк тал цацчкад, экләд йөрәл тә-

вб:

— Не, ирсн бер Ут наста, Бат кишгтә болж, Ирсн һазртан

Өлзәтә үрн болж, Му ээжиннь Буйн кишгт күртж, Олн көгшдиннь Бәрц бәрж, Кен ахан күндлж,

Кен дүүһән сурһж, Олн икчүдтән оошагдж, Орар дүүрң окдта

Көнҗләр дүүрң көвүдтә, Орчлнгин йосар, Олн әмтнә зергәнд,

Олна амһулңд багттха!

Тарха чирктә әркән эдлв.

— О, хәәрхн, тигтхә!— гиҗ келәд өвгд бас

сөңгән ууцхав.

Ахлачин тәвсн йөрәл сонсад, гер авчах көвүнә эк, ода шиңкән ирҗ олн дунд сууһад, көлән амраж бәәх Дууда, байрлн тусад, нүднә-

снь нульмсн цальгрв.

— Дууда, бичә ууль,— гиҗ Байра Бова өвгн стол һатцас хәәкрв —Чи, Дууда, кишгтә күн бәәжч. Балдриг уга бийнь, нег му көвүһән олн әмтнә евәләр әмтнә ээмд күргәд, ода кү кеҗәнәч. Түүнәс ик байр бәәдви?.. Бичә

ууль...

— Бава минь, би байрлад нульмс һарча-

нав, байрлад,— гиҗ Дууда нульмсан арчн бәәҗ, цәәлһв.

— Не, тииклә, ууль-ууль... Уульх чини зөв...

Уульхла чееҗ ууддмн,— болҗ, әркд халҗ одсн Байра Бава эмгнд зөв өгв.

Алла дәкҗ тер урдк суусн булң талан одсн уга. Шин бериг хуучна авьяс эвдҗәнә гиҗ күн гемшәҗ чигн бәәхш. Бер гер дотрк бүтү халунд тесҗ эс чадад, күүнд медмҗән угаһар һазаран һархар шиидв. Үүдн хоорнд тер нег бичкн көвүнлә харһад, терүг һартаснь көтләд һазаран һарч ирв.

— Нернчн кемби?— болҗ Алла көвүнәс

сурв.

—Адьян,— гиҗ арһул келәд көвүн, ичәд һазрур шаһав.

—Толһаһан өөдән ке,— гичкәд, бер көвүнә

чирәг барун һарарн өкәрлҗ бәрәд, сурв:— Кедүтәвчи?

—Арвн... һурв-тав,— гиҗ келкәрҗ Адьян хәрүцв.

—Ик залу бәәҗч,— болҗ Алла инәһәд, хавтхасн кәмпәд һарһҗ өгәд, келв:—Чамаг би ики саахндас авн үзәд бәәвв. Чи, Адьян, биилхдән дурта бәәдлтәч. Биилсн улс үзәд, җилвтәд урлчн көндрәд бәәнә... Өсхләрн биил-

хч. Ода хәрәд унт.

—Би хәрш угав. Мана гер хол.

—Альд бәәдвт?

—Шикрт гидг хотнд. Үүнәс һурвн дуунад.

Дәкәд болхла, мини баав тана хүрмин хот-хол келһнд нөкд болҗана,— гиҗ Адьян берд цәә-

лһв.

— Не, тиим болхла, Адьян, экән күлә,— гиһәд бер, көвүнә толһа илчкәд, хаша эргәд йовҗ одв. Аллаг тиигән һарч йовхинь үзсн Монта бас ардаснь дахв.

Нәр-наадн, инәдн-шууган өр цәәтл күңкнәд, Сәәни Экнә гермүдин терзин шил чичрүләд, ууҗмд бәәсн хотн, селәдт дууран болж соңсгдв.

8.

Хальмг тег деер көмрәтә теңгр чилгр

болчкад, зеңкр мет, цеңкр. Болв теегин эзн хальмгуд түүг цеңкр өңгтә теңгр гиҗ келхш. Көк теңгр гинә.

Көк тенгр.

Көк теңгрәс көлтә хальмг улсд кедү зовлң, кедү аюл учрдг билә. Тер көк тенгр деер бүүрлсн олн бурхд, угатя-яду улсиг кедү зальврад, мөргәд, шүтәд бәәсн бийнь халунднь халх, киитнднь шилг болдго билә. Көк теңгр маңсиһәд, темән үүләр хархлзад, һалзу гем ирсн

кевтә саналдад, шуукрад, хүрлзәд, тачм-талхм

татад, һалв көдлгәд, малмуд зутаһад, хальмг гермүд сөңләд оркдг чигн саам харһдг билә. Көк теңгр, нег үлү үвлин цагт, аврлт уга болдг

билә. Уухан ул уга, идхән идл уга, өмсхән өмсл уга күрә, хурлд бәрц бәрәд бәәсн бийнь, көк тсңгр деерк олн бурхд, нүдән аньчксн Бурхн Багш кевтә, харчудин эрлһ, сурлһ соңсдго

билә. Мал элктә хальмг улсин мал-аһурсн зәрмдән үвлин шуурһн, зудла харһад, ширг

гем ирсн кевтә, хаһрха җолмин һазак жулһрад үлддг билә. Кендән келхв, кенд зарһ бәрхв?.. Хәләсн, шүтсн, итксн көк теңгр көрстә һазр

деер бәәх улсин седкллә ирлцдго билә, теднә дууг соңсдго билә.

Малд хаша-хаац кенә гидг юм хальмгуд меддго бәәсмн. Кемр хаша-хаац кехлә, малан

нег һазрт бәрәд өвслх кергтә. Тиим өвсн альд бәәдв? Өвсиг юуһар хадҗ авхмб?.. һарарн һазрин көрс үмтәҗ мал теҗәж болхий?...

Җил ирвәс хальмгин харчудин бәәдл-жир- һл әмдин тамд хүврәд ирв. Алдр революц бол-

хин өмн һурвн миңһн өрк хальмгуд һазаһан шарвадх ямана ишк уга билә, арвн нәәмн миңһн өрк улс цуг теегт бәәсн малын тавна кесн

нег хүвинь эзлжәлә, наадк малмуд дөрвн миңһн өрк баячудин һарт бәәлә.

Теңгр үзхән үзнә гинә. Баячудин мал ямр чигн зудас бүрн-бүтн һарна, зуг муультал угатьнрин мал, хагсу һазрт асхрсн усн мет, зудин хөөн ширгж одна. Уга, теңгр үзхән үзнә гидг

худл... Баячуд эврә малан күүнә һарар, ялч-

нриннь күчн-чидләр әмд-менд авч һарна. Ик чидл — һарин альхнд бәәнә. Баячудин һарин альхн бәәхтә болсар — күчтә. Күчн бәәсн һаз-

рт — кишг.

Ик чидл — һарин альхнд бәәнә. Тер чик, тер үнн. Байна һарин альхна чидләс угатя күүнә һарин альхна чидл күчтә бәәж. Тер кү-

чн — әәрснд бәәж.

Әәрстә нудрмата Әрәсән күч-көлсчнр шин

Бумб — Советин йосан югтав.

Тер йосна нилчәр ширгин хаалһд орсн хальмг келн әмтн хәрү әмләд, шинсуулһсн мөңк хар модн кевтә, унгарн бәәдл-җирһлин көрцгд батар тбңгләд, олн келн әмтни төрскн—Со­ юз Советск Социалистическ Республиксин— алдр бүлд орад, автономан авад, амулң җирһлтә болад хөрн негн жил болҗ йовхнь эн.

Миңһн жилин күсл Бумбин орн — Советин нутг, Москва гидг хотл балһста, орчлң деер сулдхврин нарни герләр Кремлиннь оддар мандлна. Көгшн Кремлиг магтхар седхләрн, цал буурл сахлта, цаһан имтр үстә жаңһрч игж дуулна:

— Шарин зурһан миңһн Арвн хойр урчуднь

Шагтан күрәд, ээрлдәд, Тал дундаһарнь татурдад,, Тавн ик шана һарһад, һарх талк бийинь һаҗг шиләр өңглсн, Орх талк бийинь Усн шиләр өңглсн,

Ар бийәрнь үвлзгсн улс Әәрг, хөөрмгәр һарх гиж Алг бухин арсар өңглгсн; Өмн бийәрнь үвлзгсн улс Өөкн, тосар һарх гиһәд Өл бухин арсар өңглгсн; һазад дөрвн өнцгинь һал шиләр нүдлгсн. Дотад дөрвн өнцгинь Догшн болдар товчлгсн,

Дуута Җаңһрин арвн давхр, Йисн өңг алтн торлг бәәшң Дөрвн талан Дит. йиС' лп.к» хортн,

Дарн, талван дүңгәһәд бәәв. Дугту дотран бәәхләрн Долвң сарин герлтә, Дугтуһасн һархларн Долан нарнн герлтә

Алтн бәәрин шар-цоохр тугиг Өмн бийднь хатхгсн бәәдг...

Иим сэәхн бәәшң—Кремльтә Бумбин орн— Советин нутгт түшсн хальмгуд ода дүүвр амһулң җирһлтә, дуту уга —күтц, дунд уга — дүүрң кишгтә сууна. Теднә деер чачрлсн көк теңгр чигн урдк теңгрлә әдл өршәңһү уга биш. Одаһин теңгр — йосндан көк болен деерән, чилгр, төвкнүн болн амһулңгта...

9.

Модна Зах гидг һолын көвәд бәәсн ус тат-

дг машин генткн зогсҗ одв. Хәйәр таслҗ йов-

сн күүкд улсд нөкд болҗасн Киштә, машинә гер тал кесгтән ширтҗ хәләв. Машин ә һарч

бәәхмн уга.

Киштә толһадан бәәсн альчуран татҗ авад, заһрмгасн һоожсн көлсән арчж оркад, чацһ-

чаңһар ишкәд, машинә герүр һарв. Өмнәснь зөрлцәд сад-һарудин харушг, шогч өвгн, «өөдән хәләдг» һәрә аашна.

— Цаадк машинтн яһад зогссиг медсн уга-

вта?— болҗ харушг өвгнәс бригадир гергн сурв.

— Я-а, ях, толпа минь, Яко будто, бөгц минь,

Ях, ях гиҗәһәд машин зогеж, одв,—

гиж шогч «өөдән хәләдг» һәрә хәрү өгв.

Киштә өвгнд өөлсн уга. Келсн хәрүднь мусг инәчкәд, цааран машинә герүр адһв.

Бригадириг үзчкәд, маши йовулдг Нариман гидг маңһд көвүн зарлж келв:

— һол валд тос өгдг нәрхн турва бөглрсн,

подшипник халад бәәнә. Хәэлҗ одх гиһәд,

әәһәд зогсаҗ оркув.

— Зогсаснчн чик болҗ. Зуг арһта болхла, шулуһар цеврлх кергтә. Эн халуна цагла тә-

рәнә усиг баахан зуур чигн таслҗ болшго. Зәрм һазртнь хойр дарҗ ус өгх болзгнь давҗ одва,— гиҗ Киштә көвүнд цәәлһҗ келв.

—Би түүгитн меднәв. Арһ угад —зарһ уга,— болад моторист көвүн ээмән хүмв.

—Баһ күн тигҗ келдмн биш. Шатад бәәх кергтә,— гичкәд бригадир, көвүнә һарт бәәсн, масленкас суһлҗ авсн нәрхн турваг үләҗ үзв. Турва, кенчр чикәд бөглчксн кевтә, ки һарч өгсн уга. Киштә мотористәс сурв:

—Яһсн сән болх?

— Медҗәхшв,— болҗ Нариман дәкәд ээмән хүмв.

— Медх кергтә!—гиһәд Киштә, зер-зев бәәсн яршг уудлад, нәрхн турва хучлх суңһуг хәәв. Тиим суңһуг олдсн уга. Нариман буруһан медҗ, әәсн бәәдләр бригадир тал хәләв. Дегд әәмхләрн, әрә дууһар келв:

—Бәәлә... көвүд авад йовҗ оч.

—Хаҗуһин көвүд нааран орулад керг

уга,— гиҗ закад, мотористиг үдрдәҗ келв: —

Альков, кенчр бәәхлә тоснд шүүслҗ ав. Киштә нәрхн турваг бәрәд һазаран һарв.

Нариман, һаран арчҗ бәәсн кенчрән салмд дүрәд, сахньсн авч ирв. Бригадир, машинә ге-

рин өөр кевтсн бөдүн суңһугт тер кенчриг хавчад һал өгәд, деернь нәрхн турваг бәрв. Киштэг ю кехәр бәәхиг ода ирҗ Нариман медәд, деегүр санатаһар келв:

— Игҗ ноолдхар, примусар халулхмн би­

лэ.

— Не, тигхлә примусд шулун һал орул,— гиҗ бригадир закв.

Нәрхн турвад бөглрсн өткн салмиг болн шораг һалар шатаһад, эдн түүг сарулдхад оркв. Машиг хәрү йовултл зөвәр удан цаг

болв.

Киштә адһн гүүһәд ус өгч йовсн күүкд улсур ирв. Тедн, гүүҗәсн усн чилхлә, цуһар цуглрад, альмна модна сүүдрт, зәрмнь һанз татсн, зәрмнь тууҗ келсн сууцхаҗ.

Бригадириг үзәд күүкд улс байрлад одцхав.

— Хүвтә, нааран сууһад көлән амратн,—

болҗ Аздан Бодаш, амндан бәәсн һанзан авад, хаҗудан суухиг эрҗ дуудв.

— Машин яһад зогсҗ?— гиҗ, тавн күүкдин эк Санһҗин Кооку сурв.

— Тос өгдг нәрхн турвань бөглрсн бэәҗ,— гичкәд Киштә, Бодашин хаҗуд, хормаһан делгәд суув.

Сад-һарудт олн күүкдтә, медәтә, хууч-хура- та улс көдлцхәнә. Хавр, зуни цагт көдлмшин гүдү болад, колхозникүдин һар делгү күрхш. Тер учрар, күрз, сенәг, гирлг бәрҗ чадх болвас көдлмшд һарцхана.

Киштә өрүни шар герлә ирсн кевтән ода күртл көлән дарад уга. Нег тиигән кумадур, тарвс, һу услҗах улс тал адһна, нег иигән хәй-

әр, мэңгрс таслҗах күүкд улсур гүүнә. Цугтаднь бригадирин заавр, хойр амн үг, түүнә нүдн кергтә. Киштәг тавлад суухла Кооку келҗәсн тууҗан цааранднь эклв:

—Не, тигәд одакчн гергнәннь бүшмүд хулднав гиһәд авад гүүвә...

—Тернь кемби?— болҗ, теднә күүндә эс медхләрн, бригадир сурв.

—Одак муульта Дөртә болхгов,— гиҗ су-

рулан шүднәсн авад, һазрт нульмчкад, Бодаш хаҗуһас хәрү өгв.

—Э-э, Дөртә Уланиг икәр басна, — гиҗ Киштә зөвшәрв.

—Күүкд һарһхш гиҗ зовадгчн,— болҗ

Кооку цәәлһв.

—Баһднь эс учрсн үрн ода альдас төрх

билә,— гиҗ, тедүкнд тагчг суусн, нег шүднь

сегркә Баян Болтха күүрт орлцв.

—Дөртәнәс төрүц үрн эс һарсмби?—болж., цугтаһаснь баһ наста, барун көлнь ахр бол-

сар, сүзглзҗ ишкдг Мөңкә бер сурв.

—Уга, үрн һарсмн биш,— гиҗ Кооку тер

берд хәрү өгв.

— Үрн-садн ута гидгтн бас нег зовлңгла. Хөн уга хотн мет оньдин тагчг. Әрк уух Дөр-

тән зөв,— гиҗ Бодаш тер залуг харсҗ кел-

җәнә.

— Э-э, чини залу тигҗ әрк уудг бәәсн бол­ хла, талданар дуулх биләч. Дәкәд күүкд олн гидгтн бас нег теңгрин зсвлң... Кир-нуһудинь уһах кергтә, хаһрха-шуурхаһинь' бүтткх кергтә,— болҗ Кооку зөв-учран келҗәнә. —Би нам

күүкд олн болад үкҗәнәв.

— Түүнд кен бурута. Эврән бийчн бурутач,— гиҗ терүг Бодаш хортхав.

—Би яһад бурута болҗахмб?

—Түүг чи медхговч.

—Би чини чееҗд бәәх ухаг яһҗ тааҗ ме­

дх биләв.

— Түүг медшго яһлачи? Залудан унтх

нөр эс өгхлә, көнҗләрчн дүүрәд үрн һарлго яах билә.

Гергд Бодашин келснд элк хатад инәлдв. Кооку бийән харсҗ келв:

— Би чамла әдл тоһрун бишв. Тавн үр һарһлав, цааранднь чигн һарһнав. Чи, тоһрун кев-

тә, нег үрнәс үлү һарһҗ чадш угач!

— Не, болҗ-болҗ, манахс. Игәд бәәҗ ус-

нәсн үмтәлддг болвзат,— гиҗ үүрмүдән Болтха хөрв.— Түүнә орчд, Коокү, Улана бүшмү-

диг Дөртә яһсинь цааранднь кел.

— Гергнәннь бүшмүд авад зулхла, ардаснь Улан көөлдәд, яһла-халган татад, маниг сүрдәвә... Хәрнь, Улана хүвәр Цаһада мөртә йовсн, тедниг үзәд хөрҗ авб. Парторг ода Дөртәд

зәтинь өгх...

Киштә Коокуһин келсиг соңсад тагчг суу-

на. Тер Улана тускар санжана. Нег цагин эргцд тедн үүрлдг билә, хоорндан седкл-ухаһан хувацдг билә. Хөөннь теднә хаалһ салв. Улан, хазг күүнә бәәдлтә, сертәсн хойр сахлта, нәрхн

өндр, һольшг цогцта Дөртәд дурлад, эк-эцкәсн бултад, орһад хәрд һарла. Түрүн җилмүдт

Уланас ик хөвтә-кишгтә күн уга билә. Дөртәһән амнасн авл уга магтдмн. Цааран бәәх дутман теднә бәәдл-җирһл эвдрәд ирв. Үрн-садн уга гидг — хамгин хату зовлң. Өрән җөөлдүлдг салтр уга. Зөвүртә юмн. Тигәд чигн әрк ууһад бәәдг болх. Улан харм. Даңгин күүнәс керул сонсад бәәнә гидг ямр муульта юмн.

Орчлң гидг юмн—аальта. Залу бәәсн бий- нь—җирһл уга. Киштә, агчмин зуур Бадман санад, зүркнь хорсад, чееҗнь хавчгдад, нульмсн деврн алдв. Болв бийән татад тесв. Тер һанцарн бәәсн цагтан бийдән уульх, һашудх зөв өгнә. Әмтн дунд чигн, бер, көвүнәннь өөр чигн

бийән батар бәрнә. Тигл уга бас болшго. Кенләһән зовлңган хувацхв? Хая-хая Тархала күүндхлә чееж уудсн болна, күләхд ицл немгднә, зүркн улм батрна. Күүнд серглң, бийдән зовлңгта бәәхин төлә икл баатр чидл кергтә. Киштә ода баатршад хуурв. Бадмин туск са-

наһас бийәсн хөөһулхин кергт дәкәд Дөртә Улан хойрин тускар ухална.

Үрн уга — делкән хамгин догшн засг. Киштә нег үртә. Нань хойр үрн һарад — өңгрж одла. һурвн үрн — хойрт тоота, хойр үрн—негнд тоота гидг. Киштә һурвн үрнәс негнтә үлдв. Манж ода батар түңглв. Гертә. Үртә. Киштәд седклән аадрулх, өрән җөөлдүлх ач бәәнә. Уланд? Дөртәд?..

—Уланд дөң болх кергтә — гиж Киштә, чееҗдән бәәсн тоолвран гергдт соңсхҗ келв.

—Яһҗ түүнд дөңннәч?— болҗ Кооку тосҗ

сурв.

—Сад-һарудин көдлмшд дуудх кергтә. Олн дунд йовхла, седклнь жөөлдх. Дөртәг бас чиклх кергтә. Тиим арһ, гергдүд, манд бәәнә. Бидн цуһарн терүг демнәд, әрк уудгинь уурулх зөвтәвдн. Хамгин түрүн, Дөртәд әрк өгдг

улсла ноолдхмн...

— Чик тоолвр,— болҗ энд-тендәс күүкд

улс Киштәг дөңнцхәв.

— Чомпараг әрк нерәд хулддгинь зогсах кергтә,— гиҗ Бодаш келв.— Тер шивкчн залусин толһа эргүлнә...

— Колхозин көдлмшд һархш. Гертән элкән иләд кевтчкәд, өңгәр мөңг олҗана, —болж Болтха аралдв.

— Залус, залус үрәжәнә тер... Хууль кедг өлгчн,—гиҗ Бодаш хойр һариннь нудрма атхв.

Күүкд улсин эн күүндәг сольхин кергт Киштә инәҗ, теңгр харвҗ келв:

— Манахс, шидрәс электрошам герл өгн

гиҗәнә.

— Э, терчн байрта зәңг. Әвртә герлтә шатдг юмн гинә,— болж, эн күүндвриг ик эртәс

авн күләҗәсн кевтә, Кооку тосж келв.

— Юмна түрүн тер шамчн Үлмжин Тархан герт орж ирх,— гиҗ, амндк сурулан зүн картан авад, урлан җимилһәд Аздан Бодаш хоз-

рвч

— Юңгад Тарханд түрүн орж бәәхмб?..

Танад шам орулсн уга билү?—гиҗ Киштә сурв.

— Орулла. Бөлвән бәәдлтә нег юм деерәс өлгчксн унҗадл бәәнә... Тернь юн кү амрах

болһнач.

— Бодаш, электрошамчн дегц цуг гермүдт

шатдмн. һанцхн Үлмжин Тарханд биш, манд

цугтадмдн шин герл орҗ ирх,— болҗ Киштә

цәәлһв.

— Әрлһә цааран, хотна захд бәәсн манад дарад шатад иртл дала цаг болхгов,— гиҗ Бодаш иткҗбәәхш.

Эн саамла бороздаһар делвәһәд усн гүүҗ ирв. Гергд күрзән авад ормасн бослдв.

Киштә хәйәр, мәңгрс таслҗ йовсн күүкд улсур һарв.

10.

Хөрн тавн җил хооран хөөнә хорһар шумр кеҗәсн хальмгудт, иим ахр цагин эргцд, күмн әмтни хамгин эркн зөөр — Ильичин шам манд-

лад орҗ ирх гиҗ кен санҗала.

Хальмгин урдк бәәдл-җирһлин тускар бичхлә зүркн ишкрәд, өрч хорсад, толһан үсн босад, дегд һашута тоолвр үүдәнә. Бичл уга бас бәәҗ болшго. Герин харңһуһас чеежин харңһу тигхд үлү бәәсмн. Чеҗин харңһуһас

оли-эмтнә бәәх-бәәдл, худгин йорал мет, харңһу бәәсмн. Хальмгудиг, эврә байн, нойн, зәәсңгүд даҗрсн деернь хаана олн элч-

нр зовадг, хулддг, цаажлдг бәәсмн. Хальмгин

харчудиг хулдхд нойн, зәәсңгүдт чигн саалтг уга бәәсмн. 1740 жил апрель сарин 18-д грузи­ нок князь Г. Д. Назаров Аһшин комендант

полковник П. Ф. Кольцовд бичжэнэ: «Эн жил Аһш орхларн Хальмгин базрас Салм-Доржин

нутга бодач Хашку гидг күүнәс хөрэд күрсн наста, Дамч гидг нертә хальмг көвү нәәмн ар-

слңгд хулдҗ авв». Бортх гидг зәәсң Әәдрхнә купц Максим Кондратьевд хойр хальмгиг ку­ чи тавн арслңгд, дәкәд поручик Григорьевд

хальмг көвүн, күүкн хойриг арвн арслң тәвн

деншгт хулдсна тускар Әәдрхнә губернатор И. А. Брылкин Дондг-Даш хаанд 1748 жил

ноябрь сарин 19-д бичсн бичгтән зәңглҗәнә. һанцхн тер биш. 1756 жилин сентябрь сарае авн 1757 жилин сентябрь сар күртл, нег җилин эргцд, 186 кү, тер тоод 150 залус, 36 гергд хул­ дсна тускар сенатд өгсн цаасндан Оренбургск

крайни залач И. И. Неплюев бичжәнә. Мана цагт өөрхн йовдлмуд авад хәләй. 1904 жил но­ ябрь сарин 30-д болен нутга һардачнрин хургт Баһ-Цоохра асрач Зворковский игж келсмн: «1893 җил би иим бәәдл үзвв: нег дәкҗ нутга парвлянд көгшн өвгн бичкн ач көвүһән тевр-

сн ирв. «Яһҗ йовначи? Чамд юн кергтә?»— гиҗ сурхла, тер игж хәрү өгв: «Ач көвүһән хулдж йовнав. Би көгшн күмб, яһад болвчн

көдләд гесән теҗәх санатав. Зуг ач көвүм бич­

кн болад хәләвр кергтә, нанд көдлмшд һардг арһ уга. Көдлмшд һархла — ачм үкхмн, көдлмш уга бәәхлә — хоюрн үкхвдн. Тегәд арһан бархларн ач көвүһән хулдҗ йовнав».

Хальмг улсд терүнәс үлү чигн зүркн ишкрм зовлң, турү харһдг бәәсмн. Тер асрач цаа-

ранднь келжәнә: «Нань чигн тиим сүркә йов­ длмуд харһна. Герин асрх эзн уга үлдсн, олн

күүкдтә угатя өрк-бүл, харһнж үкшгон кергт,

һанцхн үкриннь гүрәһинь керччкәд, хулсар цусинь шимсн йовдл бәәнә». Угатя улс иддг хот уга, уудг ундн уга харһнад үкәд бәәхлә, баячуд, нойдуд, зәәсңгүд, ямтнр теднәс цуглулж авсн олна мөңгәр зооган һарһдг бәәсмн. Яндһа Мацгин асрач Павлинов әмтнәс цуглулсн 800 арслң мөңгәр бийән уһах ванн кеж авсмн. Павлиновин һарһдг ааль олн зүсн болдг бәәсмн. Тер зооган һарһхин кергт, ус үүрч йовсн ацата хальмг күүкд күүг сумн уга дәртә бууһар хаһад әәлһснәс көлтә, хойр хонад хальмг берин ург көндрсмн. Далвнгин әәмгин Замта

тохма хальмгудиг футбол наадх площадк ке-

хд мөңг өгсн уга гиһәд, Павлинов ташмгар

гүвдсмн. Тедниг буута харулчнрар ээрүлчкәд,. револьвер үзүләд әәлһәд, кергтә цаасндан һартәвүлж авсмн. 1914 җил Яндһа Мацгин нутга хальмгудин келәр болхла, асрач иим ааль һарһдг бәәж: Павлиновин бу хадг һазр дәврж Өргә бәәсн хотнас хальмг күүкд улс өдрт хойр дәкҗ уснд одад, хәрү эргх зөвтә бәәж.

Кемр Павлинов бу хажахла, сумнла харһшгон кергт, тер күүкд улс, кезә терүнә бу хадг бахнь хантл күләһәд зогсх зөвтә бәәсмн.

Терүнәс үлү һутагдлһн бәәхий! Хальмг нойн, зәәсңгүд чигн өршәңһү угаһарн орсин ямтнрас ард үлддго бәәсмн. 1908 жил Арлуһа

Леежн гидг зәәсң Баһ Дөрвдә нутга Авһнра әәмгин Баруна тохмин Үлмжин Лиҗ гидг күүг мөр хулхалҗ авб гиһәд хар гөрәр шахад, иим догшн засгла харһулсмн: Лиҗиг сөгдүлчкәд, көл деернь ик залу кү ишклүлҗ зогса-

һад, талдан хойр залуһар хойр һараснь телүлж татулад, дөрвдгч залуһарнь халхарнь ки авхулл уга селн-селн ташулна.

— Мөр хулхалҗ авсан зәәсңгин чирәд иткүлж кел!—гиҗәһәд цааҗлач өршәңһү угаһар гүвднә.

Хар гөрлә харһсн Үлмҗин Лиҗ баатр кевәр теснә, болв киитн мөсн зүрктә цааҗлачин һар улм-улм күндрәд, күч авад, генткн Лижин хамр амн хойрас цусн турглж асхрад, удлго тер ухаһан алдна. Ухан-сегән уга Үлмжин Лиҗиг цааҗлачнр хальмг гертәс һарһад, һаза көлврүләд шивчкнә.

Өрәл әмтә Лиҗ сергснәннь хөөн һурвн зун тәвн дуунад үвлин киитнд, мөстә, цаста хаалһар йовад, Әәдрхнә гуврт күрәд зарһ бәрнә.

Гувр угатя күүнә эрлһиг Арлуевин сән таньл, нутга асрачд хәләтхә гиһәд хәрү йовулчкна...

О тенгр, һазр минь! Альк тоот хальмгиннь кезәнк зовлң бичхүв! Зүркн ишкрнә, өрч хор-

сна...

Тиим ик харалта зовлңгд бәәсн Хальмгинм

деер Октябрин алтн нарн мандлад, зун, миң-

һн жилин күсл — Бумбин орн тогтсмн.

Цааранднь барлгдхмн.