Милый край, где отчий дом...

Белый голубь в синем небе Бьет стремительно крылом. И лелею я мечту:

В нашем небе мчаться мне бы,

ДОЛЬГАН ШАНАЕВ

Набирая высоту, С каждым взмахом сильных крыльев,

Раздвигая горизонт...

В этот миг глаза раскрыл мне Ум пытливый — жизни зонд: Мы отращиваем крылья, Чтоб раздвинуть горизонт.

Но захлестнула нежностью Ее любви волна, Когда принес подснежники. И на душе — весна...

Холодным равнодушием Лежал всю зиму снег...

Пришла весна — я слушаю

Извон ручья, и смех...

Исмотрит она нежно так,

С меня не сводит глаз: Души моей подснежники Пробили снежный пласт.

Разбивал И лупил по жестянке.

Это сделал он Самолично. Это сделал он Не нарочно — Убедился,

Что сшиты отлично, Убедился, Что сделаны прочно!..

Авечером

Сног

У постели Рывком башмаки летели: Один — На спинку дивана, Другой —

До дверей чулана.

Зачем им блеск гуталина, Когда на носках у них глина? И разве им крем полезен, Когда их покров порезан Бутылкой, разбитой на склянки,

Изубьями ржавой жестянки?

Ивзгляд у них стал жалкий,

Ивид у них стал бледный, Как будто уже на свалку

Пришла им пора, бедным.

И, позабыв о боли, Хоть было им очень больно,

Однажды под партой в школе Решили они:

«Довольно!

Уж лучше остаться в луже — Нам в луже Не будет хуже,

Чем на ногах у неряхи Жить вечно в грязи И в страхе...»

Окончен урок. И сразу

Манджи побежал по классу, Запрыгал по партам Кошкой, Пригнулся

И— прыг в окошко!

Иулицей оробелой Помчался, Как очумелый.

Иулица задрожала,

Иулица загремела,

Илюди —

Куда попало — Запрятались, Онемело.

Старик увел за калитку Внучку свою Танюшку И тихую, как улитку, Старенькую старушку,

Апочтальон — не старый, По виду—и не трусливый, Спрятался за чинарой,

Адворник — за веткой сливы.

И, вовремя, страж порядка — Суровый регулировщик — Как будто игрался в прятки, Укрылся в ближайшей роще. Сбежали собаки, воя,

Иптицы над головою Кружились, роняя перья...

Илюди

За каждой дверью Шепотом И с испугом

Спрашивали друг друга:

— Кто улицей опустелой Мчится, как угорелый? А всюду Свистели склянки,

И в окна, и в двери Банки — Грохочущие жестянки — Стучались,

Гремя, как танки.

И только вдали от суши — В огромной и грязной луже — Умерив свой пыл горячий, Застыл Манджи, Как незрячий,

Как будто маму послушал — Глядите все на неряху Заляпала грязью лужа

ему

лицо и рубаху!

Грязнее Манджи не сыщешь. А где башмаки?

Нет их!.. И еле-еле В грязище

Нашел он их, Жалких, Бедных!

И улицей, Одинокий,

Понуро, а не вприпрыжку, Побрел Манджи босоногий, Держа башмаки под мышкой.

Но тут собрались все камни, Сбежались колючки злые — Иголками и боками Подошвы колоть босые.

А башмаки довольно Шепчутся:

— Пусть походит! Мокро ему и больно

Ходить при такой погоде!

Может, теперь поймет он, Как нехватает, все же, Крепких наших подметок, Нашей дубленой кожи? Домой он пришел.

■ Е И АН ДЕРЖ СО • ҺАРГ • Е И Н А ДЕРЖ О С • Г Р А Һ ■

ШААЗҢ

Эв-эләдхн тогрг шаазц — Ээлтин темдг: хальмг цөөмә, Энд, холас... Хаалһ киизн, Эңкр дурм чамур өөмә.

Үүлдврин гүргүд, бәәрин мөрт. Үрглжд нүүдг ишкә герт — Уухд таалта алтн шөлтә, Улан зандн цәнь кеһәтә...

Теегт цаг негәр йовснго, Теркә йпсн кевтән бәәснго. Оньдин дөрвн цагт, зуг Орсн-һарснь ундан уг...

Лрв дәкәд цаг көлврлә, Ааһ аавин бат һарт. Үкр, гүн сүжәр делврлә: Үрнд зөөр, Ааһ — ачд.

Вас нег тодрха медгдсм: Баахн бер өрүн өрлә Дүүрң Ааһ, чамас амссн:

Дурна әмтәх амндчнь үлдәсн.

Мөрләд-нисәд Москвад күрвч, Мөр-болад: манаһур ирвч,— Мини ширәдм орман олвч...

Минь түүндчн үнәртән

ханжанав.

Бек, цаасан хооран кечкәд Байсж уралан батлҗ

суужанав, Ардк Теегичн, Әмтичн

йөрәчкәд: Ааһан дүүргәд арзан уужанав.

Орчулснь Калян Санҗ.

—Эн болжана,— гиж Хаджи цааранднь

келҗәнә.— Зуг иткх кергтә, тер цагт цогц-

махмудт әмнь хәрү орад бәәх.

—Уга, сән седклтә залу минь, нанд әмн ода хәрү ордм биш. Би бурхна өмн чигн келж

чадхв: чамд көвү һарһж өгхәс нань нанд тал-

дан ик күсл уга билә.

—Чини дотр шулм орж кевтә. Чачаг дуудхм болвза?

—Уга, Хадҗи, Чачаг дуудхм биш, муллаг

дуудхла сән болх.

Маңһдуртнь Хаджи муллаг дуудв.

Мел төрүц талдан болж одсн күүкд күн Саидин өмн кевтнә. Энүнә сәәхн чирән өңгнь яһсн болхв? Сәәхн, җөөлн, итклтә нүднәнь герлтә хәләц яһсн болхв. Әвд бәәдл һарч одсн цогц көнҗлин дор кевтнә. Нүднь көөҗ одсн зовкмудар бүрәтә. Зуг энүнә хар үснь урдк кевтән нигтрж, дерин эрәтә һадр деегәр цацгдҗ.

Узиза күн болшгонь Саидд медгдҗәнә, болв тер седклән эн медүлхәр седсн уга.

Бурхн чини эрүл-мендичнь хәрү учрах болтха,— гиж, гемтә гергнә өөрк стул деер сун

йовж эн келв.

Узиза цуг бәәсн чидлән хураҗ толһаһан

муллаһур эргүлж, дөң сурсн теелчәтә хәләцәр энүнүр хәләв. Гемтә гергнүр өөрдж сууһад ном умшв. Дәкәд, дассн авьясарн гемтә күүг үләв.

Энүгән мулла һурв дәкж давтв. Бийдән сә кехәр ирсн бурхна күүг өөлүлхәсн эмәсн Узиза күүнә залуһин ям идчксн шүддәс һарчах үмкә

үнриг болн энүнә сахл чирәләнь харһлһиг чигн даах зөвтә болв.

Мулла ном умшад бәәхлә, Хаджи хойр һаран бәрәд зальврад зогсад бәәнә. Энүнд аравин көдә болн Мекка тал одхднь болен нег йовдл сангдв. Темәдәр өдрин дуусн йовсн күчр хаалһин хөөн эдн баахн нег селәнд ирҗ

зогсх зөвтә болв. Хаалһин улс суужах нарна оошг өңгтә герлд цәәж өмннь бәәх чилшго эл-

сиг болн шаврар кегдсн бичкн-бичкн гермүдиг үзн гиж дасчкла, Кабардан теегт бәәх хуралһата һуйр эднә уханд орна. Үүднәннь орчд хоосн нүктә нег бичкн герт күүкд күүһән

араб царин арсар бүрәд уйжасинь эн үзлә. Гемтә гергнә залу иигҗ гергнәннь цогцд бәәсн геминь көөж һарһхар седжәнә гиж энүнд хамдан йовсн улснь келлә. «Гергнь юуһар гемтсн бәәж?» — гиж эдн соньмсцхав. «Энүн дотр шулм орж, тегәд хавдрлад бәәдгҗ...»

«Узизад бас тиим юмн болжадг болвза?— гиж Хаджи ода санв. Кемр тиим болхла, зая-

чин цогцур одж йовсн зуурк хаалһдм нанд үзгдсн тер эмнлһ кехм болвза?»

кинь бас батлчкв.

—Шулм дотрнь орҗ одсн бәәнә,— гиж мулла саналдв.

—Би тиигж сана бәәләв.

—Э, тиим болжана. Энтн күүнд күч өгдг

гем биш, толһаднь чигн орж одхм болжана...

болв... бурхн хәәрлдм. Би энүнә күзүнд зүүх

бу (амулет) илгәнәв. Бу зүркнд туслдм. Шулм

бууһас икәр әәдм...

— Бурхн чини иньгчнь болтха. Өрүни мө-

ргүлин хөөн би эврән чамур ирәд бууһичнь

авхв.

...Муллан мөргүл чигн, бу чигн гемтә күүнд тусан күргсн уга. Тиигхлә, арһ уга болад сүл

кех «эмлһнәсн» урд Инус медлгч Чачаг дуудв. Нертә медлгч, шар, хатсн чирәтә, хурняслж одсн урл деерән буурл сахлта залу күүнә модьрун дуута эмгн, үзүрмүднь һазрт күрсн хар ноосн альчурар бийән ораҗ. Эн альчуриннь дор эврәннь авч ирсн домнлһнд кергтә

тоотан бултулж. Эмгн герин булң болһниг эргүлж хәләв, хуучна цагин комодин яршг дотргшан өңгәв, бәәдлнь гемтә күүнә герт ямаран үнтә үв-аху бәәнә гиж темдглж йовх бәәдлтә, дәкәд Узиза тал эргәд негл өвәрц ти­

им бәәдлтәһәр бурв.

— Ай, му хөвтә күн! Чи мини әм бийдән авх бол! Чини гемчнь амр гем бишинь үзжәнәв, болв би чамд тусан күргхв, эн гемичнь

чигн әрлһж болжана. Хаджи яһад намаг эр-

тәрә эс дуудсмб?

— Бурхн чини җирһличнь әмрлүлх... Терүг би нааран орулл уга бәәләв. Сән болж одх гиһәд санжалав...

— Хулдач Фицин күүкн эн гемәр гемтлә, ода яһж эдгсинь үзжәнт? Талиба бас... Өвчәнү? — Медлгч гемтә гергиг илв.

— Уга, Чача, төрүц юмн өвчәхш. Мини әмн талдан күүнә цогцд бәәх болж медгднә...

йир му зүүдн орна... Би ода негл хаалһта кү-

мб, эврәннь Урара эгчән чигн, өнчн ачнран чигн дәкж үзҗ чадшго болув...

— Әмд үлдх! Хаджи бичә март. Гергнчн

Аргудан болн Урухан уснас уух.

Хаджи орн деер кевтх күнд цогциг әрән гиж өндәлһв. Дорак орнь шухтнад бәәнә. Тиигә бәәж Чача һулмт дотрас һал авад таава деер тәвв. Оргдж одсн хар килһс өрч дотрасн авад деернь майгиннь дотр, далд бәәсн хавтхасн һарһад нег үүрмг юм цацв. Тиигчкәд Узизан толһа деер тасрха хурмш хайв. Көнжлин дорас ута дахад, күн бүтм тиим әвд үнр

һарв. Эннь нам муллан амнас һарсн үнрәс

чигн дор бәәҗ! Гемтә гергн эн тоотаснь сул-

дҗ һархар седв, болв медлгч чаңһ һарарн

энуг толһаһаснь дарад бәрн бәәҗ:

— Тесх кергтә! Тесх! Шулм көөгдәд һарх. Хадҗи, эн хурмшин ирмәгәснь бәрҗә!..

Хурмш бүркә дорас күүнә түншсн дун Па­

рна, хорҗңнсн ә, бийим һарһж автн гисн мөрглт соңсгдна. Медлгч хурмшин дораһар һаран орулад, меддг, дассн арһарн һалын унтрсн үмсд цуглулж авчана.

—Тесх кергтә! Мини иньг минь, тесх кер-

гтә! Чини гемин цаадк үндсинь таслхвидн. Терүг уга кеҗ көөх!

—Бурхна төлә...— болж Узиза түңгшв. Инусин бийнь әәмв, болв медлгчд цаа-

ранднь нөкд болад бәәв.

— Тесҗ үз, Узиза,— гиҗ зовньрсн дууһар

эн келв.

Гемтә гергнә толһа гедәһәд оч, һарнь унжж, эн ә һардган уурч одв. Гер дотр күн тесҗ болшго үнрәр дүүрв. Гергнә хар үсн до-

рк чирә әм-шир уга болж үзгднә.

— Хаджи, ода энүнә зовлңгнь невчк баһ-

рх,— гиҗ медлгч келжәнә.

Өрүнднь Узизад серл орв, эн өмнән дәкн Чачаг үзв.

— Намаг әрвлхнтн. Үкс гиләв...— гиҗ зуг эн келв. Нань үг келдг арһ энүнд уга.

Болв хөв уга гергнд дәкн нег күчр зовлң үзх йовдл бәәнә.

Цуг кесн тоот ямаран чигн хәрүд уга бол-

жахинь медсн Хаджи цаг үрәл уга эврәннь

седсн кергән эклв. Кезә нег цагт хаалһд,— Каабан хар чолунур оч йовад үзсн нег йовдлиннь учринь шидрхн медсн, тегәд терүгән илдкж олзлл уга бәәҗ чадшгов гиж гергндән

эн келв. Эн бийнь гергән эмнхәр седҗәнә, энүгинь бурхн чигн мөрәджәнә.

— Ю кенәч, кехән-ке, би аштнь үкжәнәв,— гиж чидлнь чилсн Узиза арһул хәрү өгв.

Цар алгдв. Махна сән гисинь мулла стар­ шина хойр авв, күндтә өвгдүдт махна сән ги­ сн моһлцгуд бас тусв. Царин чиигтә бүлән арсинь Хаджи чирәд герәд орулв.

—Гергм минь, нама итк, бичә буруша.

—Цариннь арсар гергән чаңһ гидгәр ораһад, ташр деерәснь бүсмүд бүслж оркв. Чиигтә арена үнр Узизаг дәкн бүтәв; арен, хагсх-

ларн, энүнә цогцинь улм-улмар шахад ирв. Орн деер негл өвәрц юмн монтана — күү-

кд күүнә толһата царин арен. Өрүнднь Узиза алң болж түңшв:

— Хаджи, гергән ямаран төмрәр оралач? Нанд сана зовхнчнь, бийим бичә зовахнчн...

Болв Хаджи гергнәннь эрлһ эрсн нүднәс бийән зулһад, эврә кесән хәрү цуцлхар седсн

уга.

Гемтә гергн зүүләд үг келәд бәәв. Әмд бәәһә бәәтлнь оршажах болж энүнд медгднә.

— Хаджи, бийим минь сулдх! — болж эн уульв. Кемр чи мусульманин болхла, сулдх!

Хаджи ормасн чигн кендрсн уга.

Аш сүүлднь гемтә гергнә түңгшсн дун дегд икдәд Баташевин герт соңсгддг болв. Бич­

кн Бембот әәһәд, экэн теврв,

— Думасара, йовий, Узизала юн болжа-

хинь хэлэй,— болж медэтэ гергн нег сурв. Үүдн хоорндан мод зорж суусн Инус күү-

кд улст дурта болен уга, болв тедниг гертэн орулв. Орн деер бээх Узизаг үзчкәд, күүкд улс уульлдн бээж, эн оралһта арснаснь гемтә гергән сулдхҗ һарһтха гиж сурхлань, Хад­ жи уурлв:

— Эврэ биш кергт чикэд йовтха гиж тад-

нд бурхн хамр өгсн уга!

—Өр-өвдхнчнь, чи,— энчнь үкжәнәлм...

—Гертәсм һартн!

—Гемтә күүнд невчк амрар үкх арһ уч-

рахнчнь,— болж Думасара сурв. Оньдинд серглң, тоолврта адыгейк дегд әәмхләрн, кабар-

дин адыгей хойр үгиг сольн келәд бээв.

— Бидн йовад эмт дуудад авч ирнэвидн. Күүг царин арсар ораҗ, баглҗасиг кен үзлә?!

— Би энүнә дотр бәәх шулмсинь көөж һаржанав.

— Чи, Хаджи, чамаг иим юм келгэд бээдг дотрк шулман бийч көөж һарһ.

— Уга болтн! — болж Хаджи хээкрв.— Талдан тохма элмрмүд! Би чини әмндчнь күрхв!

Беле Думасара тоггиж бээхмн уга:

— Уга! Харслт уга, зовлцгта эн гергиг бу­ рхн иигж үлдәхн уга, аврлт уга чамаг эмтн

Арата Модн гиж тегэд чигн нерэднэ.

Күүкд улс йг.вж одцхав, болв дегд икэр

уурлж еден Инус бийдэн орх нүк олж ядад

бээв. «Думасара келчкэд, номхрад тагчг бээһәд бәәшгоһинь эн бас меднэ. Яахм болхв? Күүкд улсин некврэр болад арсиг керчэд, Узи­

заг сулдххм болхий? Думасара ода талдан эмтс дахулад күрч ирх... Тиигхлэ, тиим сэн царан киидэн глад үрэчксн болж һарчанав.— уга, эврэннь гертэн эзн болж чадх кергтэ! Дэкж кениг чигн герэдэн орулшгов»,-— болж

Хаджи шиидв. Эннь цаглаһан авен шиидврнь болв. Сахнда ирсн күүкд улсиннь ду эн дэкн

соңсв, энүнә өөр Астемириг болн дегд ик чидләрн туурсн терүнә ач Эльдариг үзв.

Нег мөслсн шиидвртә Хаджи үүдн хоорн-

дан, эднә өмн тулҗ зогсв:

—Кемр эврәннь гертән тадниг орулхла,

үнндән чигн, зүүдндэя чигн би бурхнд худлч

болхв!

—Инус, үкжәх, күүкд күүг бичә зова,— гиҗ Астемир келв.—Энүг үкхлә чи шоодг-

дхч...

—Бийим тәв...

—Тәвшгов!

—Тәв!

—Тәвшгов!

—Хаджи, тәвчк, күүнә тевчлһн чилхинь бичә күлә!...

—Уга!

Гемтә гергнә түңшсн ә эднд сонсгдв.

— Узиза үкҗәнә,— гиж Думасара хәәкрв. Нег мөслсн бәәдләр Астемир Хадҗиг түлкәд һарһчкад, терүг бәрҗәтхә гиҗ Эльдард закв. Бийнь ханҗалан һарһж авад гемтә гергнүр өөрдв. Малый хаша дотр орсн болҗ энүнд медгдв: тедү дүңгә үнр бүрңкү гер дотрас һарчанз Тасрад-тасрад авгджах ки, шии-

гсн ә хойр соңсгдна.

Астемир ханҗалин һавшун болн төв цок-

лһар бүсмүдинь таслв, цогцд наалдҗ одсн царин арсиг татв.

Арен орн деерәс шувтрад һазрт унхла, Узиза тагчгрв.

— Күүкд улс нааран өөрдтн, наадксинь бийстн кетн,— болж Астемир закв.

Нег һартан ханҗалан бәрсн, күүнә цогцин дүр зүүсн царин арс наадк һартан чирсн Астемир кирлцә деер һарч ирв.

Энүгинь үзсн Хаджи урдкасн чигн үлүһәр

игзәрлв:

— Чи яһҗахмч? һэ болмр’ Чамас бәрж авхв. Кемр чи нанд эврәннь царан эс өгхләчнь, би чини әмичнь авхв.

Эльдар энүг урдк кевтән бәрәд зогсад бәәв:

— Тәвчк,—гиж Астемир келв.

Чидлнь чилсн Хадҗи кирлцә деер суув. Думасара болн медәтә гергн гертәс һарч

ирцхәв.

Эдн бүрңкү герин дотрк үнрәс зулҗ һарад, цевр аһар киилҗ авчах бәәдләр нег баахн цагт зогсҗаһад, келцхәв:

— Өңгрж одв. Дөң болхасн бидн дегд удашж одвидн.

Инус дун угаһар соңсад бәәв. Гер дотр тагчг — түңшсн ә чигн уга, давхцсн әкрмлт чи­

Астемирүр хәәкрв. Цусар хәрүһинь өгхч!.. Гемтә гергиг диилх арһ шулмд чи учравч...

Инус Арата Модн Баташевихнд дурго боллһна нег учрнь иим бәәсмн.

Орчүлснь Җимбин Андрей

— Кун кевтәһәр жирһлән Күцәж чаден угач,— Гиҗ келен уүрмүдтән

Һацнав, теднлә үүрлхдән.

— Баһар дууһан бичвч, Байр неклдсн угач, Җирһсн угач — унтрвч, Шатен угач — уңһдвч.

Эврән бийән үрәвч, Эмән хәләхшч,— гилднә...

Би чамд дурллав! Би хүвтә җирһләв!

Экнәс жирһлән эклшгов. Энүгәс талданд жилвтшгов. Даңгин чамаган күләсн, Дангин дурнд авлгдсн Дегд баһий тигәд?

Орчулснь Саңһҗин Бося.

ДУН

Бәәдгнь бәәлә — дун уга: Баел нарни сүүр улав...

Күн нанд заксн уга Күчлҗ эврән туүнд дурллав.

Элгн-садан чигн гемнәхшив,

Эңкр үүрмүдән чигн керлджәхшив, Зальта халунд заратрж даарнав Зекүн киитнд халу дүрнәв.

Бәәдгнь бәәлә — дун уга...

Бәрж, нууж чадшго боллав. Ичрән нам мартж орклав Илткж цугтаднь үзүлж өөрдләв.

— Би закжанав, бича уулич,— Бийдм өгсн терүнә хәрүнь Чамас талданд оньчлж дурлсндан Чи төрүц гемтә бишлч.

Бәәдгнь бәәлә — дун уга! Би кезәд мартш угав,

Һанцхн түүндән, өмнк кевтән Һол-зүркәрн гейүрж дурлнав.

Би уульхар чигн бәәхшив: Бийдм тер зөв өгчәхш. Зовлнг гидгтн — тенге бишл

Зөвүрлжәһәд, номһрад давхнь ил.

Орчулснь Тачин Анҗа.

9 Свет в степи. № 4(38).

Өрүни эрт. Би икл гидг таалмжта серүв. Терз һатц нарн герлтнә, шовуд дуулна. Би сунячкад, гергн талан хәләҗ инәмскләд, өргмжтәһәр нүдән чирмәд келжәнәв:

— Шин төрсн өдрлә йөрәҗәнәв. Сән хонв-

чи?

Гергм (маңсиһэд). Му унтув... Акад

зүүдн орва.

Би (сигаретд һал орулад). Юн зүүдмби?

Гергм (ууртаһар). Өлн элкндән тәмк би-

чә тат!..

Би соңсвртаһар сигаретиннь һал унтравв.

Засвр.

Гергм. Акад зүүдн... Меджәнч, би көл нүцкәр таньдго аһу ик девәһәр йовж йовсн болж зүүдндм үзгдв... Киитн, цасн, салькн...

Генткн ик гидг шил бәәшңг үзжәнәв... Тер ресторана бәәдлтә... Дотрнь чи суунач. Чини өмн, деернь зүсн-зүүл шимтә хот-хол тәвчксн, ик стол бәәнә... Би өөрднәв, үүд цокнав, чи нан тал эргж хәләхшч... Тиикләчн би экләд хәәкрнәв... Чи босад, суулһта ус авад, тер усан мини толһа деер асхнач...

Би. (Алң болад). Җигтә зүүдн... Би яһад тиим уршгта йовдл һарһад орксн болхув?

Герг м. Чама яһж медхүв?.. Зуг намаг талдан юмн генүлнә: ресторанд одх мөңг чи альдас авсмчи? Не яһад хәрү эс өгнәч?

Б и. Юн гиж келхүв?

Гергм. Би суржанав: мөңг альдас авв-

чи?

Би. Төрүц меджәхшв. Энчн чини зүүдн бәәнәлм... Бәәдлнь, таньдг күүнәсн авсн бол-

жанав.

Гергм. Кенәс?

Би. Би яһж медхүв?.. Кен өгсн болна,

түүнәс авсн болхув...

Гергм. Түүгән, алңг болхмн, юуһар хәрү өгхәр бәәсмч?.. Чи ик элвгәр тер мөңгән эдләд бәәвч!

Б и. Тегәд яһ гинәч? Тиигтлән би сосиск авхмн биш!

Гергм. Би буру гиҗәхшв... Дурнчн! Ма

на бүкл гериг чигн хулдад әрк ууж чаджанач,

зуг мини толһа деер бүкл суулһ ус яһад асхсн

болжахмч?

Би. Күн жирһжәхлә, бичә түүг уурлул!..

Не, тегәд, чи яахар седжәнәч? Терчн чини зүүдн бәәнәлм... Чини зүүднд орсн тоотиг би

даашгов.

Дәкнәс засвр.

Гергм. (Уха туңһаһад) Эн тоот, бәәдлнь.

болж үзгдвч... Чамла нег шар үстә күүкд күн суула.

Би. (Соньмсад). Зүстә-зүрктәйи?

Гергм. Гемго... Хамрнь әрвго хажһр...

Би. Не, терчн, бәәдлнь чамд терзин шил һатцас тиигж үзгдсн...

бәрүлин ард суучкад, тер гергнд машинә үүд секж өгвч...

Б и. Намйи?

Гергм. Юн «намйи»?.. Тиикләчн би гүүж одад, чамас суржанав: «Чи альдаран одхар бээнэч?» А чи келнэч: «Карпат оржанав!»...

Би келжәнәв: «Төрүц андрж бәәнәч! Түүн^ орчд хувц-хунр уһадг һазрур одад хувцан авад ирхнчн... Хойр долан хонгтан эрҗәнәв!».. А чи хәрүднь зуг пиш хаһрад инәчкәд, мото­

ран көндәнәч...

Б и. (Әәмәд). Не, чи бас ухатач!.. Күн Карпат орҗ йовхла, чи түүнд болх-болшго

юм келнэч... Тегэд цааранднь яһва?

Гергм. Тииклэтн би шатаж оркув...

Би. (Ухаһан алдж). Яһж?

Гергм. Бензи авад, шатаж оркув...

Б и. Яһжаснчн терви, а? Яһжаснчн терви?.. Тиик дурнчн яһж күрвә?.. Бүкл өдрин дууси көдлмшдән суунав, шингэсн мөңгән цугтнь

чамд өгнәв... Ноха кевтә, көшнәв... Тегәд, аш сүүлднь әрән гиҗ нанд кишг учрхла, нанд цуг тоот: мөңгн, автомобиль бәәхлә... чи... чи...

тер тоотиг бензиһәр!!

һардмн. Түүнд гергн күүкн хойрнь нөкд болдг билә. Зунин туршарт урчуд Савватин му һазр герин орчд шин модн гер босхад оркв.

Намртнь Ефимк әмт «дөңгд» дуудад, шавр гер болн хаша бәрж авб.

Цааранднь, хәләхнь, бәәһә бәәтл: Ефимк Санаевин халтр бүүриг гүрмр хашаһар кеерү-

ләд, сад тәрәд, нег күүнә бүүр биш, бүкл әәмг эдлх һазр кеһәд оркв — түдү дүңгәһәр түүнә кесн тоотнь тохнята болҗ һарв!

Ефимкин гер дотркинь түүнә гергн, Дарья

һарддг билә: маштг дүүрң цогцта, һазак бәәд-

ләрн, намрин тарһн нуһсна бәәдлтә, эмгн билә.

Дарья йовхларн, адһм угаһар, ишкж йовх биш, долдалҗ йовх мет, нәәхлҗ йовдг билә. Келхләрн җөөлнәр, күүнәс нуусн бәәдлтәһәр келдмн; күүндсн цагтан, чикән келжәх күүнә урлд

авч ирәд шахчккар үклддмн: оварһ уга билә.

Баавһармуд худгин өөр зогсчкад, күүндвр кедмн:

«Бирдюк Ефросинь тал хүрм илгәҗ гиж келнә».

Дарьюшка, тииклә күзүһән суңһчкад, сурдмн: «Че?» (Тернь, соңссн угав гисн үг болжана).

«Данил-нь нам тедниг соңсхар эс седж...

көөһәд һарһж...» «Бу!» (Болжл, ода, худл бичә келтн!)

«Теднь келҗ: зөвтә бишвдн — үүдитн сал-

мар будхвдн!» «Ха!» — болж Дарьюша инәнә.

Кенлә күүндв чигн, Дарья келдг тоотнь тер: «Че?.. Бу!.. Ха!..» Түүнәс авн эклв — Чебуха, Чебуха — амрарнь келхд, Чебухайка бо­ лж һарв.

Йир сүзгч эмгн билә — хурһарн кирс өгл уга, Христосиг эс гиж бурхна экиг герчд ду-

удл уга — негчн амн үг келдмн биш. « Хәләтн, кемр худл келжәхлә, дор ормдан үксв: нег йор үзв: ашднь дән болх!» Келчкәд — урлан гүвр-гүвр гиһәд зальврдг билә.

Сүзгч бийнь, хатуч билә! Түүнлә әдл хатуч

эмгд нань мана эрәдт уга билә.

Тер эмгн күүкн цагтан нег дәкж хүрмд орж гиһәд келдг билә. Морджах күүк дахад уультха гиһәд дуудсм, аль элгн-садн болад дуудсмб — түүгинь кен медхүв: ики кезәнәһә

болен йовдл. Тер хүрмнь байн күүнә герт бо­

лен бәәж. Ирсн гиичнр тоохар зүсн-зүүл сән хот тәвҗ. Үнинь келх кергтә, Дарья күүкн ца­ гтан угатя бәәҗ — хая-хая цадтлан хот уудг

сәнж. Учр тиим болсар, элвг хот үзчкәд, харһцад унж оч. Чаһр ууһад, түүгән нааһаснь бөргәр болн чичрүлсн махар дарулад бәәнә. Целвг чигн, тоһш чигн, шарсн өөк чигн идәдл бәәнә... Цугтаһаснь эдлнә. Дегд цадхларн — кииһән агч чадхш. Нүднь үзәд бәәхлә, шүднь, келхд, амр-зая өгхш. Үүрмүднь, һацата юмн,

дәкн-дәкн талдан хот авч ирәд тәвәд бәәнә.

Авч ирх дутман, улм әмтәхнәснь тәвәд бәәнә. Хәләхлә — таава деер бүкл һахан кичг авч ирв. Тааван ардас ниск тәвчкв. Ниск дотрнь — татлдсн, шар эрдни чолуна өңгтә, шиңгн юмн бәәнә.

«Эннь че?» болжана Дарья.

Авданя, тиикд баахн көвүн, тер хүрмд күр-

гүлд ирсн бәәҗ. Хәлән гихлә, генткн Дарьян хаҗуд сууж. Көвүн Чебухайка тал хәләчкәд. дәкәд ни.ск тал хәләнә, тегәд келнә: «Чи нам, сохр болвзач, үзж бәәхшвч? Бал!» А Чебу­ хайка болхла, төрснәсн нааран бал гидг юмиг үзәд чигн, амсад чигн уга бәәж. «Йоста һәрг! — гиһәд Чебухайка бийән шоодна.— Чич-

рсн махар болн целвгәр гесән дүүргәд хайч-

кжв, нам бал иддг орм эс үлдәжв». Дарья дор

ормдан шииднә. Хөөннь яһдг-кегдг болвчн. бал идх кергтә. Әмтн цааран эргхиг күләжә-

һәд, күүкн ухрин хамгин икәснь шүүж авад—• шурс гиһәд! — нисгәс ухрарн утхад дүүргәд

авиа, түүгән адһад амндан чикнә, зальгна, дор ормдан кииһән авч чадхш: цәәлзәд бәәнә.

Болшго болад, тер гер дүүргәд чишкәд хәәкрнә.

Герин эздүд гүүлдж ирнә: күүкн яһж од­

ень энви? Чебухайка нам аман көндәж чадХ1Щ Нүднь бүлтәҗ одсн, ухр тал толһаһан гекәд зааһад бәәнә. Хәләхлә: ухр иштәһән бахлур күртлән горчицд будгдсн болна.

Мини авһ ах Авданя, күн болж тиигж

инәж үзәд уга биләв гиж, манд иткүлж келнә. Тиигж инәснәннь хөөн долан хонгтан зоһдад йовж. Чебухайка — гем уга, кииһән авад

тогтнж.

Тер цагас авн мана Липяги гидг селэнд горчициг эмтн: «Чебухайкина бал» гиж не-

рэднэ...

Орчулснь Балакан Алексей.

чигн, киләстә чигн үг келхләрн, йилһәс уга. оньдин инәмсдг авьяста бәәсмн.

Эврәннь цергин нег захинь күцхәр зүтксн

эн һурвн салдс эжго теегин ууҗмар һурвн

хонгин туршарт йовцхана. Хсйрдгч Яндг эргмд эврәннь церг бәәхиг эдн меднә. Дун-шун уга, дала улс уга тагчг ишкә гермүд хая-хая харһна. һурвдгч өдрин асхн шидр бас нег тиим ишкэ гермүдтә хотн эднд харһв. Терүнд эдн амрлһ кехәр зогсв. Оңһрха ишкә герт ормадсн әәсн өңгтә медәтә күүкд күн хойр бичкн күүкдтә бәәнә. Орсар үг медхш. Церн терүнлә эврәһәрн цөн үг күүндв. Ю келнә?— гиж нөкднрән сурхла, Церн инәмсгләд, һаран сажв.

— Хальмг цәәһәр тоонав гинә. Нань хот уга,— гисн утхтаһар Церн цәәлһв.

Василий сумкан уудлад, көрә хар өдмгин

өрәл һарһад, әдл һурвн әңг кеһәд утлв. Эднә хотын үлдлнь болад бәәснь эн.

— Хәләтн, өдмг чиләд хуурчана,— гиҗ Га­ лушко арһул келн эвшәв.

Эдн өдмгән идәд, эзн эмгнә чансн, юуһар кеснь эс медгдсн, гөңгн цәәһәс нежәд ааһ уучкад, саак кевәрн һарад, Яндг темцв.

Бор көрстә өргн теегин захнь бүркг өңгтә декабрьск теңгрлә ниилнә.

— Бидн хаалһ алдад, тенхмн болвзго?— гиһәд, Василий саглсн бәәдлтәһәр Цернәс

сурв.

Церн толһаһан зәәлж инәмсгләд, хуучрсн өрмгиннь захинь өргчкәд келжәнә:

— Зачем баялся, таварш Василь. Хадить восток надо... Запад пайдешь — шурган. Бальшой беда будет. А за дорогу мне знать. Я Церен тут много хадил, чабановал, каждый лощин тут знает. Зачем вы баялся! Вот так (он закрыл глаза руками) Церен найдет Яндык. Яндык тут недалеко, палку бросать мож­ но. Вот... (он махнул руками).

Галушко, Цернә келсиг соцсжаһад, өргн ээмән холькад, эв угаһар мусхлзв:

— Чамд даңгин өөрхн, хәәмнь. Мод ши-

вәд Яндгд күргхмн гиһәд, мана седкл аадрулнач. Үнәртнь келхлэ, Яндг кезә үзгдхнь медгдхш. Йовнач, йовнач. Көлсән асхнач. Яндгин баран үзгдхш...

...Эдн йовадл йовна. Теегин зах саак кев-

тән тенд, холд бәәһәд бәәнә. Ардан хәләхлә,

бас теегин зах үзгдхш. Эргмд тагчг эҗго көдэ. Эдн сөөни туршар йовцхав. Дарук едрнь эклв.

— Ой, гесн өлсәд бээв,— гиһәд Галушко матросин суумк бәрж үзв. Тернь хоосн. Га­ лушко өргнәннь шүрүн сахл илв.

Наадкснь энүнә келснд ду һарцхасн уга.

— Бәәсн чидлән һарһад үкс гих кергтэ,

зогслһан баһлхмн,— гиж Василий келәд, көлән чаңһар ишкв.

Асхн өөрдәд, теңгр харцһурад ирв. Нарн ордг үзг күрңтсн бәәдлтә болв. йовхд улм күчр болад ирв, юңгад гихлә, элстә һазр эклв.

Василь һоснаннь хаһрхаһар элсн чикгдж йовхиг медв. Зүркнә цоклһнь гудсн болад, ки-

иһән авлһн күчр болад ирв. Цаарандан энү^ нә нүднь харңһурад, унтх дурнь күрв. Галуш­ ко наадксасн сәәнәр йовҗ йовна, юңгад гихлә, энүнә һоснь хаһрха уга, невчк арһта билә,

болв ут шинелнь көлләнь оралдад, ацан болж йовна. Зуг һанцхн Церн нег кевәрн, муурсан медүллго, һоодан йовад йовна. Энүнә шатңха гилгр хар чирәһәс көлснә ур һарна.

Зүн үзгәс эклсн асхн харцһурв. Деерәс шуукрсн салькн, һазрас элс шүүрәд, салдсмудын

соңсгдад уга чаңһ дууһар келв.— Кибитка ис­ кать пайдем...

Эдн үкс гиһәд йовҗ йовад, хатрлдв. Кек теңгсин салькн өрчәрнь цокҗ шуугна. Элсн сарҗңнад, чирәһәр шавдад, захар орад бәәнә. Харңһу улм нигтрв. Эдн удан гүүҗ чадсн уга, шалтглад одахн өндәсн Васильд нег үлу күчр болҗ йовна.

Эдн нег час шахуд гүүлдв, болв хорһлх

юмн харанд үзгдхш. Василий хоцрад ирв. Әңклжәх энүнә хамр-амн элсәр дүүрв, чикнднь чигн элсн орв. Цаарандан энүнә толһань эр-

гәд, нүднь харңһурад ирв. Муурлһнд авгдшгоһар седәд, Василий бийән чаңһана, күнд По­

ста көләрн хурдар йовхар чирмәнә, болв юмн болжахш, чинәнь алдрад ирв. Энүг зөвәр холд хоцрсиг үүрмүднь дав-деерән оньһжахмн уга. Василий, хәәкрәд, үүрмүдтән әәһән өгхәр седв, зуг хооласнь дун һарч өгчәхш. Хагсу урлнь әрә көндрнә, үг келж болжахмн уга.

«Үүрмүдән күцх кергтэ» гисн серл Васи­ лин толһаднь зервк орв. Эн үкс гиһәд, гүүхәр седв, болв чадсн уга, генткн бүдрәд. киитн элс элкдәд унв, шүрүн салькна шууган соцсгддган уурв.

Хойр үүрнь, тотхс гиһәд, ардан хәләһәд, харан эс үзгдхлә, хәрү гүүлдв. Василий хойр

һаран деләд, элк-түлгүр кевтнә. Галушко үкс өкәһәд, эргүләд, терүнә чирәһинь деегшән кеһәд, гедргән кевтүлв. Толһа тустнь Церн өв-

дглж сууһад, Василин ээмәснь авад, өргн бә-

әж хәәкржәнә:

— Таварищ Василь! Давай, пашли кибит­ ка искать! Поднимась, таварищ Василь! Идти

будем!..

Матрос унтад сержәх бәәдлтәһәр арһул

көндрв. Урлан тамшав.

— Кө-вүд... йовцхатн...— гиж Василь арһул шиигсн дууһар келв.— Би чадшгов... Намаг үлдәчкәд йовтн... Арһ тасрв... Үкжәнәв...

Йовцхатн...

Церн эгзңнсн дууһар улм чаңһур хәәкрв:

— Бросать нет! Ставай, таварищ Василь. Давай нашли,, кибитка искать. Поднимась,

таварищ Василь. Идти будем.

Матрос, урлан әрә көндрәһәд, гүүнәр кииләд, келжэнэ:

— йовцхатн, көвүд... Би чадшгов... Нама бичә күләтн, йилһл уга үкн гижэнэв. Йовц­

хатн...

Церн, улм чаңһур хәәкрнә:

— Ставай, таварищ Василь!.. Василий саак кевәрн арһул келнэ:

— Чадшгов, Церн. Меджэнчи... Чадшгов...

Энүнә сөөлңкә дунь эрэ соцсгдна: йовцхатн... Би иигэд... болжанав... йов­

цхатн. йирин үкҗәх нанас көлтә бийстн укхт...

һәргүд... Би унтх санатав... Әвртәһәр нөөрм күрчәнә... Яһад иим халун цунцг болжахмби?..

Церн, әвртә гидгәр саначрхад, өсрж босчкад, хәрү сууһад, өкәһәд, Василин чирәһинь

хәләнә, ки авлһинь чиңннә. Тиигҗәһәд, эн дәкнәс хәәкрнә:

— Таварищ Василь!..

Василий ода кесг тенңкә үгмүд келжэнэ:

— Сазонов бәрҗ өгхн уга гиж би дацгин кедлг билүс... Валя... бичә сүрд... Бичә ууль...

Шав эдгх... Цасн... Генткн эн цасн хамаһас ирв?..

Церн чинәнь алдрсн дүрстәһәр босад, Га­ лушко тал ормадв:

— Што будем делать?

Галушко тагчкар толһаһан һудылһв. Шу-

рун сахлта энүнә чирә яһж хүврсиг харңһуд Церн үзжәхш. Эн нег үг келв. Терүнд Цернә седкл менрв. Зут Церн: «би хажһр соңссн

болвзав. Тер биш, талдан үг Галушко келен болвзго»— гиҗ хулмадв. Тер үгиг Церн эс соңссн бәәдл һарһв. Галушко, энд-тендән хәләжәһәд, генткн келснь: «уйдем» гисн үг билә.

Эн үг соңссн Цернә чирә яһҗ хүврсинь, те-

рүнә уутьхн хойр нүднь яһҗ чирмҗәхинь Га­ лушко үзж бәәхш. Церн, Галушкон шинелин хормаһас батар атхад, сегсрн бәәҗ, эгзңнсн дууһар хәәкрҗәнә:

— Яһад как уйдем! Хамаран куда уйдем!

— Яндг тал...

әнә. Энунэ шинелин хормаг Церн улм батар

Василь лежит. Он живой! Нет.. Чабан Церен бросать не будет. Церен бросать может овцу

князя. А таварищ Василь бросать не можно. Ты ходи сам. Ходи сам, найди сам Яндыг. Це­

рен не будет себя держать...

Церн хальмгаһар чөклҗ сууһад, матро-

син толһаг хойр һардҗ өндәлһәд, терүнә чи-

рәһинь шилтҗ хәлән бәәҗ, хәрклжәх салькн дотр хәәкрәд келжәнә:

— Таварищ Василь!.. Таварищ!..

Матрос бүтң дууһар түңшәд, урлан көндрәв. Церн нег һаран терүнә күзүн дор орулад, өндәлһҗәһәд, наадк һарарн маңнаһинь

илҗәнә. Талт-мултар орс үгмүд келәд, Василиг эн яһад болв чигн өндәлһҗ босхх арһ хәәжәнә. Тернь урлан көндәһәд, нүдән секәд, серл оржах бәәдл һарһв.

—Церн, йов,— гиҗ сөөлңкә дууһар Васи­

лий келв.— йов. Нама күләһәд керг уга... Би йовҗ чадшгов...

Болв Церн цөкрж бәәхмн уга. Эн чичрн бәәҗ Василиг өргәд, хәәкржәнә:

—Ставать будем! Таварищ Василь! Будем

ставать!..

Василиг эн босхад, һазр ишкүләд йовулв. Матрос күнд һарарн Цернә күзүнәс бәрҗ. Тернь уйдҗ матиһәд, чивтхләд, харңһу сөөһин уужмур, хар сальк өрәд, үүрән чирәд йовҗ йовна, нег хәврһәснь Василиг бэрәд, Га­ лушко тагчг йовна. Теегин аһу дуң-дүлә, туүнә дүрснь күүнә седкл атылһня. һурвн салдс бәәсн чидләрн чирмәлдэд, чирлдәд, йовад йовцхана. Хурц нүдтә хальмг хәләһә-шилтә

йовҗ нег бара оньһв.

— Кибитка!—гиһәд эн генткн байртаһар

хәәкрәд, амнасн элс нульмв.—Таварищ Ва­ силь! Кибитка нам идет! Мы кибитка близко видать!

Цернэ хәәкрлһнд матрос агде гичкэд, толһаһарн Цернэ ээм дерлж салдав. Церн бээсн чидлән һарһад, әрә гиҗ торж йовна. Иигэд, эдн ишкә герт өөрдж йовтл Цернэ чинэнь тасрад ирв. Ишкэ гер күртл хөрн-һучн ишкм ул-

дсн кемд Церн, амнасн элс нульмчкад, араһан тачкнулад, ууртаһар келв:

— Это, может, шулма! Ты домама-шулма.

сдыхай! Тебя Церен не боит­ ся!— Эн үгмүдән келн бәәҗ

Церн нудрман өргәд завдв. Церн араһан зууһад, әрә

ГРИГОРИЙ БРОВМАН

торҗ чирмәһәд, бәәсн чидлән

һарһад, матросиг уралан чирәд

йовна, терүнәннь цогцнь улм күндрсн болад зована. Ишкә герин һаза ирчкәд, Василиг Церн теврәд оргхәр седхлә, Га­ лушко дөң болв. Эдн герт орв,

Церн матросин хажуд нуһрад

унв.

Удлго Цернд серл орв. Эн нүдән секәд, хулмадад хәләҗә-

Размышления после поез ни

дио и телевидения шел откровенный и дискуссионный разговор.

Полагаю, что при каждой такой поездке крайне необходимо устраи­ вать творческие обсуждения в среде своих коллег, которые не всегда ус­ певают следить за новинками прозы и поэзии, за дискуссиями.

Кстати о коллегах. Мне не раз приходилось участвовать в аналогич­ ных поездках, но никогда я не ви­ дел, чтоб вся местная писательская организация до такой степени актив­ но участвовала в проведении подоб­ ных литературных дней. Благодаря усилиям энергичного Т. Бембеева, возглавляющего Союз писателей Калмыкии, и его помощника, полю­ бившегося всем А. Балакаева бук­ вально все литераторы Элисты дея­ тельно участвовали в работе россий­ ской делегации.

Вместе с нами они поехали по районам республики, в далекие степ­ ные поселки; вместе с нами высту­ пали перед нефтяниками и рыболо­ вами, чабанами и механизаторами, учителями и школьниками, перед районными активами и столичной ин­ теллигенцией, перед строителями и комсомольцами Элисты, перед ра­ бочими Каспийска, перед овцевода­ ми Ики-Бурула. Здесь можно было услышать народных поэтов Калмыкии А. Сусеева и С. Каляева, лауреата Государственной премии РСФСР име­ ни А. М. Горького Д. Кугультинова, прозаиков и поэтов Б. Сангаджиеву, Т. Бембеева, Э. Лиджиева, Л. Инджиева, М. Нармаева, К. Эрендженова, М. Хонинова и многих других.

Совместные выступления русских и калмыцких писателей придали Дням российской литературы в Калмыкии подлинно интернациональный харак­ тер. Конкретно, как бы на ощупь можно было постигнуть смысл вели­ ких слов о дружбе народов СССР.

Один пример. Русский поэт А. Ни­ колаев переводил стихи калмыцкого

һәрн Далвңгас ирсн Басңһа Мукөвүн ончта йилһән болҗ нанд медгдлә.

Баһ наснасн авн (уга-яду түрмшгиг үзсн, давста хагмудин ам кедж, заһста теңгсин салгуд эргҗ, налинд чигн һарад, соргт чигн йо-

вад, эгл олн дунд оньдинд йовсн Басңһа Мукөвүн олн-әмтнәни урдин тууҗ, түүкәр ик гид-

гәр соньмсдг күн бәәсмн. Амн үгәр келгддг билг-эрдмин чимлһтә сэәхн туужсиг медәтнрәс соңсхдан эн кир-кемҗән уга дурта болдг бә-

әсмн. Көгшдүдин келсиг алдл уга чеежләд, дасад, медәд йовхларн Мукөвүн, терүг тср

соңссн, дассн кевәрнь тагчкар хадһлад бәәлго, эврә чееҗин билг-эрдмәрн, эврә бийиннь ухантоолврарн санҗ медәд, деернь немж байжа-

һад, чимлһинь улм ясад, өскәд, өргжүләд йовснь ил медгднә.

Олна келмр билг-эрдм гисн — ууж шавхдшго, эдлж гөцгршго уурха саң болжана. Негнь негнәсн соңсад, наадкстан күргҗ ке-

ләд, үйнь дарук үйдән тееж күргәд, олн миңһн түмн жилмүдин туршарт алдршго зөөр болж тохрад, улм цегәрәд, улм чивүрәд, үүлн уга чилгр теңгр мет мандлад, үзүр уга жирлһән мет утдад, һәң өргн дала мет делвәд, һам уга һаньтг эрдни мет чүүгәрәд йовдг мөн. Тедниг эврә элдв чееждән шиңгрәж дасад,

ирү үй улст күргәд тархаһад йовсн улс, медмжән уга әвртә ик ачта-туста улс болжана. Тиим улсин негнь Басңһа Мукөвүн бәәснь лав-

та. Медж болшго, хальмг улсин кезән-кезәңк авг-бәрцәр, һарсн үрдән һарутад йовхла ачта ээж-аавнь, «эрлгин элчәс далдлх седкләр» номнад «Мукөвүн» гих нер энүнд өгсн чигн бәәсн биз, болв тер «Му»—нертә көвүн «Сән» нертә жанһрч болж тохрад, олнд байр-бах- мж болж йовснь лавта үнн.

1939 жил күртл хальмгин туужд «Җаңһрин» арвн хойр бөлг бичж авгдсн болхла, һанцхн тер сүүрд, һанцхн Басңһа Мукөвунә кел­

ен зурһан шин бөлг бичж авгдла. «Җаңһрин бийиннь түрүн төрән авсн бөлгәс талдан», «Шар бирмс хаани дууни нертә дуулх, довтлхла цәклдг үлд хойриг Хоңһрин авч ирсн бөлг», «Ар үзгт бәәдг Шар Кермн хаана шур делтә, сувсн сүүлтә, цусар шеедг, цаһан мөңгәр баадг сәәхн күрц һалзн адуг Хоңһрин көөсн бөлг» — эн бөлгүдин шуд неринь келсиг

соңсв чигн, эдниг тееһәд хадһлад йовсн чееҗин цецн билг ямаран хурц-хурдн бәәснь ил

медгджәно.

Эс гиж талдан нег бөлг: «Тавн ор һаргсн Так Бирмс хаана замгта нуурин көвәд заядар

өсгсн долан сай алг цоохр туижрмудиг Санлин догдлулж көөҗ авч ирсн бөлг» эврә ма-

гталарн, өргмжтә чимлһәрн, эврә онц туслц нәәрүләрн «Җаңһрин» аль чигн бөлгәс дутш-

го ке, дүүрң күцц болчкад нигт. Эн бөлгүдиг Басңһа Мукөвүн урдкас соңссн деерән эврә бийәсн немәд, чимлпинь сувсрулад, нигтрүләд йовснь соңсад орксн саамд ил медгдәд бәәдг

билә.

Тер төләднь чигн хальмгин бичәчнрин нии-

цән, Басңһа Мукөвүнә тер ач-тусиг тоолад, нер

туурсн җаңһрчиг Советск бичәчнрин ниицәнә

членд орулж авсн мөн. Тиигж күндтә жаңһрч

җирн һурвн настадан бичәчин күндтә нер зү-

үж, Александр Фадеев һаран тәвсн бичкн, хар булһар һадрта билетиг таңсглж, торһн альчурар ораж, зүркн туск хортан дүрж, өрчдән шахж; чеежнь байрар дүүрч, өлзәтә йөрәлән

өргж тәвж, нүднь байрар инәмсклсн дүрсинь би оньдинд хадһлнав.

Аш сүүлднь, Җанһрч Басңһа Мукөвүнә тускар келжәх амни цөөкн бүлән үгән ашлж

товчлхд зокаста тер жаңһрчас бичж авси «Җаңһрин» нег бөлгт иим үгмүд бәәнә.

«Темәтә күүһинь Тошулн келдг, Мөртә күүһинь

Мохан келдг, Моһа келәр хатхн келдг,

Модн келәр гүвдн келдг,

Таалур цаһан өргн дорнь Орн бәәҗ келдг.

Тажин мөңгн шалуһинь Илн бәәж келдг, Келн гиж Келнәни арсан барсн, Келсн үгән

Кевтнь эвтнь дарн гиж Таңнани арсан барсн, Бесгргнә бозас бүтсн, Бетктә Шар күүкнәс һарсн Келмрчин көвүн Ке нойн Хо Җилһн.»

Эн үгмүдиг умшх болһндан, Басңһа Мукөвүнә келсн бөлгүдиг бичж авлһнд экн орлцҗ йовсн нанд, эн Хо Җилһн нойна туск магталиг, мел тер жаңһрчин бийиннь туст

бас тиигж келж болхмн биләл санан минь ода бийнь хөөн-хөөнән гиһәд, һуч шаху җил урд

санчксн давтха болад, батрад йовна.

үүдн бүтж төрсн, мана чишлго алтн булгин эктә зөөр болен әрүн суут «Җаңһрт» эврә туужлгч немр орулсн Басңһа Мукөвүн тиим би­ ло. Билгтин нернь хальмг келн улсинь эрдм-

ин туужд оньдин бөклго, мөңк алтар чимгдж үлдхмн.

ШҮЛГЧ гисн...

Шүлгч гисн, Әәлдәч! Шүүдг армта дәәлдәч: Күмни хурдн сүвтә, Юмни хурц хүвтә.

Шүлгч гисн, шалһан! Шүүдг алхта дархн: Әмд мазн әдл, Әмтин бөкө чидл.

Шүлгч гисн, Күн! Шүүдг билгтә гүн:

Күмни — «Зарһин эзн», Күнкл цецн ухан.

* * *

Ардан үксн бийм Амрг шүлгчән санхв. Ачнр, жичнр, үйм Амлснд лавта ханхв!

Элст, 1967 ж.

МӨРН

инцхәсн ЦАГТ...

Мөрн инцхәсн цагт Мөнт бийм дагҗна.

Мөсн иртә чашгт Мөөрсн тәәргдсиг аҗна.

Харлам ууд холвсн, Хамдан довтлҗ йовсн Хажу толһаг хортн Хавлж чавчад давен...

Эврә толһаһан дахад Эзнә цогц унла.

Өрәсн дөрәдән чиргдәд Өсрн көлврж сунла.

Эмәлтә мөрни инцхәмә Эзән зальгсан ажна. Мөрн инцхәсн цагт Мөнт бийм дагҗна.

Нсерлт угаг хәәсн Негхн толһа геедрлә. Цүглрсн догшн дәәсн

Цуһарн чавчулж ээдрлә...

Цаг давсни агт, Цуг цугтан арцна. Мөрн инцхәсн цагт

Мөстж цусм царцна.

Москва, 1968 ж.

АДЙУШИН ГЕРӘСН

ЭРҮЛ УЛАН ЧИРӘҺӘРН...

ЭВРӘ БИЙДӘН

Эцкиг эмнлһнд күргәд нег сар болен цагт

аак невчк сән болад, гер дотран тайгар йовад, хот-хоолдан зөвлдг болв.

Герән ахулад, хашадк үкртән хотинь өгәд, кевтринь арча бәәтл, үвлин ахр өдр чилнә. Будта, бүржннсн чиг орсн, нег-негән дурасн, бүтңһү болн уудьврта асхн селәнә уульнцар салькнд туугдад орад ирнә. Терүг дахлдад далһа өвртә, шөвг мет шовһр өвртә эс гиж өрәсн өв-

ртә улан, цоохр, һалзн үкрмүд, адһсн бәәдлтәһәр, ард бийәс орад ирцхәнә. Мана һазрт үвл-

днь эсвго, ик цасн орхш. Тер төләд өрүн болһн эзнә малмудиг көөһәд, Шорвин нуурин шагшг хулснд күргнә. Намр эклснәс авн хавр күртл нег мөрәр һарһад, нег мөрәр тууһад авч ирдг

малмудин, хойр сөвәнь оңһасн, начн нохас мет, зелжннәд, гермүдән темцнә. Тенднь, үсинь ме-

клж авхин кергт нег сүүв өвсн, эс гиж боднцгин хальсн, хотин үлдл эдниг күләжәсн бәәдмн. Эн цагас авн хойр шаху часин туршарт күүкд улсин. бичкн күүкдин дун нирглдәд, шуугад одцхана. Хотн ниргүләд. хавшад хуцсн

нохан дун, хала суулһин йоралд үснә ә, хажуднь хоржңнсн һахан дун, хурһан хәәһәд

мәәлсн хөөнә, харнһуд бәәрән хәәһәд ниссн такан живрин ә, хая-хаяднь экән күләж ядад чишкәд уульсн бичкн күүкдин дун негдж, тиньгр болн элдү өргн тег дунд геедрсн Соят селәнә симфоний болна. Дәкәд нег час бо­

лад, даран — дарандан гермүдин үүдс жиигәд хаагдна, малмуд тогтнад, асхн бәәрндән орна, нохасчн хуцдган уурцхана, зуг деед ар үзгәс лугшад күржннсн һанц моторин дун сонс-

гдна. Терүгинь дахлцн гермүдт терз болһнас һарһад цацсн әдл севкл сарул герл, кө мег харңһуг әрж, көндә уульнцд орман эзлнә. һа-

‘за уульнцд таг харңһу тагчг, зуг гер болһн дотр эврәннь тууж, эндрәк байр болн эдгшго зүркни шаркллһн.

Нег һарин тавн хурһн әдл болхш. Тер мет Соятин гер болһн дотр ю соньн болн солю улс

бәәнә. Хәләлтн, мел мана герин дару Мөнкин Сарл эмгн, өвгн хойр бәәнә. Мөңкин Сарл —

мини аав. Кезә, юңгад эклҗ аав гисән медхшв. Зуг куүнә уха меддг болснасн авн «аав»

гиж келләв. Эн өвгн манла элгн-садн биш. Болв аав гиж энүг бүкл Соятин бичкн күүкд цуг гишң келнә. Эн, дал һарсн наста, хагсж одсн хамтхасн тәмклә әдл хурняста, далһа хар чирәтә, зеегтә, керсү хар нүдтә, көк суцснь

ирзәлдәд үзгдсн, күнд көдлмш кен гиж арзаж

одсн хойр ик һарта, невчк нүрү нурһта өвгн

билә., .

Йисн зун арвн нәәмдгч жил Янхл балһсна

оаячудин мал хәрүлжәсн Сарл геедрж гисн зәнг эврәннь хотнд ирсн бәәж. Нег жил болад

шовһр махлата, шпорта һоста, маңнадан улан од зүүсн Мөңкин Сарл ирж гисн соньн зәңг Соятд шуугж. Гражданок дән чилтл Буденна мөртә цергт йовад, хәрҗ ирсн бәәж. Яһж дәәлдсн, ю кеж йовсинь негчн күн медхш, юңгад гихлә эннлә хамдан церглсн күн Соятд биш, нам мана эргндк селәндчн уга билә. Эврәннп тускар келхдән эн йир дурго билә.

«Альк цергт йовсинь кен медхв?» гиж маһд-

лдг улс хотнд бас бәәж. Зуг нег дәкж... Ок­ тябрьск революции түрүн арвн жил болен өөн-

лә Меңкин Сарл Москваһас Буденна һарта йөрәлһни цаасн ирсиг бичкн күүкд күртлән медсмн. Терүнә хөөн негчн күн маһдлдгоһан

уурсмн. Хөеннь, колхоз бүрдәлһни. түрүн тавн жилмүдин шунлтд Мөңкин Сарл угаһар негчн төр Соятд күцәгдсмн биш.

Теднә дарук цаһан силикатн кирпичәр эрсинь тәвсн өргн тавн терзтә, өндр модн кир-

лцәтә, цаһан мөңгн мет гилвксн, цинкәр дее-

врлсн ората герт одахн гер-мал болен баахн наста тракторт көдлдг Мергнә Арлтан, Нүүдлә гергтәһән, нег бичкн көвүтәһән бәәнә. Ташр цаадк гертнь үрн-садн уга далн тав күрсн Ямана һалзн өвгн эмгтәһән хоюрн бәәнә. Теднәһәс хойр гер һатц сенкәлдәд, урлданд орулхар тавлчксн мөрд мет, мегдәлзсн, ке сәәхн болн өндр гермүдиг һутаҗах, һавш нохала әдл, һазрла наалдсн, шалдарнь хуурсн, ут шавр герт мана фермин контор бәәнә. Эн ге­ рое көлтә, эндр асхн болен үүлин тускар бичхәр седжәнәв.

Февралин 23 өдр

Тавн хонг хооран, намаг көдлмшәс гертән асхн орж ирлһнлә, Босха, мини үр күүкн, әм-

схсн-сахньсн орж ирв. Би нам алң болвв. юңгад гихлә, Босха йир төвшүн, номһн күүкн

болж медгднә. Эн күүкн хойр жил хооран багшин училищ чиләһәд, мана школд ирж

көдлжәнә. Ик нурһта, гәкминь цокад бәәдг ут, болн бүдун чилм хар үстә. көркхн шар

чирәтә, мөөлүр хамрта, минчисн улан халхта, инәһәд орксн цагтнь җимгр урл һатцнь жир-

син тегш цаһан шүднь цәәһәд, Соятин көвүдиг саналдулад оркдмн.

—Делә, чамла йир бачм кергтә ирвв,—

гиж күн ардаснь көөсн мет, әмсхн келв.

—Юн кергв?— болҗанав.

—Удлго болх сән өдриг мартчкжвдн. Тер өдриг яһж кехин тускар чи тоолжанч, аль

угай? — гижәнә.

—Юн сән өдрв терчнь? А, Советск Цергин сән өдрий? Тер өдр болхла, ода бийнь та-,

вн хонг. Дәкәд, бидн ю белдх зөвтәв? — гиж би алмасжанав.

— Терүнә тускар би чамла зөвчлцхәр ирв.

нанур хәләв.

Нам оңгдан му зәңг терүг авч ирсн болһад, үүмхләрн, Босхаг деегшән һар гиҗ келхән мартен бәәҗв.— Пальтоһан тәәләд, өөдән һарад су,— гиһәд Босхад стул заачкад,—үнә- ртнь келхд, ю белдхән меджәхшв. Школд сурҗахдан эврәннь классин көвүдиг йөрәһәд, от­

крыты тәвдг биләвдн. Ода кенд, ю тәвхинь

дәәнд хорсн улсин эк-эцкснь йөрәлһни бичг

авх зөвтә. Зуг кен тер бичгт һар тәвх, юн гиҗ

бичхинь меджәхшв,— гижәнә.

Үр күүкнә келсн үгин утхнь мини муңхг түргәр орж өгчәхш. Зөвәр тоолжаһад:

— Нә, тиигәд йөрәлин бичг тәвхд дала зо-

влң уга. Зуг үр-садан алдад, хөр һар җил болад, кезәнә зовлңган мартад, нүднәннь ну-

льмсн хагсад, цөкрсн улст мана бичг ю авч

ирх? Кезәнә эдгсн зүркнәннь шавинь шинәс көндәхн угай? Миниһәр болхнь, тиим,— гиж маһдлжанав.

— Терүнәнчн тускар би бас тооллав. Зуг

миниһәр болхла, үрн-саднасн хольжсн эк-эц- кин зүркнә шав кезәдчн бүрлдшго. «Цаг—цар

чолуг эләнә» гиж келнә. Болв цаг уужмнх дутм, зүркн менрәд, өвдкүрнь невчк тогтндг бо-

лвчн, өнгрәд, цогцан сольтл эк-эцкин өрчинь хәәрәдл бәәхмн,— гиҗәнә.

— Нә, сән. Бурушажахшв. Зуг ю бичхм, кенә нерн деерәс тәвхмби, кенд? — болҗанав.

— Эн хамгиг сәәнәр ухалх кергтә. Зуг мана цагмдн йир ахр. Маңһдур асхн сәәнәр ухалад, шиидәд авчкх зөвтәвдн,— гиҗ Босха

келв.

— Терчнь чик. Өрүн тоолвр — өрчд сонр. Манһдур асхн нааран күрәд ир,— гиһәд үүр-

әсм саллав.

Манһдур асхнднь Босха марзаж инәсн орҗ ирв. Өдрин дуусн көдлмштән йовад тоолсн бийнь, дала эсвтә юмн мини толһад орхш.

—Но, юн болв? — гиж Босха суржана.

—Дала кергтә юмн муңхг толһадм орсн

уга. Күүнә эсвлсн, тоолсн хамгиг күнәх, эгл салдс болх хүвтә күн бәәжв. Чи толһаннь экн дотркан нааран һарһад тәв! Юуһинь болвчн би күцәхв! — гиҗ шоглн, эврәннь седклән илднь келжәнәв.

— Э, э. Чини медл көгшрж! Хөрдгч зун

жилин, кибернетикин болн атомин эпохла эгл

кехмн. Района дәәнә комиссарии болн района комитетин комсомолын сегләтр хойрин һар тәвсн йөрәлин цаас өр-зүркәр орулсн өр-җөө- лкн үгәр бичәд, дәәнд үрн-саднь хорсн күн болһнд илгәхмн,— гиҗ келжәнә.

—Ф-ш-ш! — гиһәд намаг ишкрлһнлә:

—Нүүл! Күүкн күн бас ишкрдви, дәкәд

герт ишкрдмн биш! Килнц!—гиж хажудк хо-

рад бәәсн экм хажуһас орлцв.

— Мартчкжв, дәкж ишкрхшв, аак,— гиж экдән хәрү өгчкәд: — ю келжәхмчи, Босха!

Района ахлачнр биш, мана совхозин толһачнр

тиим цааснд һар тәвх угань медгдшго,—гиж

хәрү терүнә үгинь цокжанав.

— Терүнәс буцж болшго! Теднәс тату улс һар тәвх зөв уга. Тер төләдән тоомсрта болх

зөвтә. Яһвчн тиим цаас бичүлҗ авдгин арһ хәәх зөвтәвдн, — гиж Босха эврәннь бат шиидврән келв.

— Мана үг кен соңсхмби? Бидн кемби?— болжанав.

— Кен соңсхмби гинчи? — гиһәд Босха

нүдән бүрлзүләд, мини толһа деегүр хәләч-

кәд,— бидн, комсомольцнр! Терүгән меддговчи? — гиҗәнә.

«Бидн, комсомольцнр!» Минь эн хойрхн

үгд: мана күцл, мана чидл, мана ицл, мана эндрәк бәәх җирһлин зөв, маңһдурак хаалһин мөр! Мана эндр күцәхәр бәәх төрмдн мел бичкн умшла әдл чигн болтха! Болв мана

Терек бүрдәсн болн харслтин ноолданд цусан асхсн, Магнитк, Амур деер бәәх Комсо­ мольск, Сталинградск тракторн завод болн нань чигн орн-нутгин эркн тосхлтд көлсән асхсн урдк үйнр болн мана ахнр тер ик чинртә йовдлмудан гүртмднь кеһәд орксн уга болх! Бас чигн манла әдл тедн баахн төрәс эклсн болх», — гиен тоолвр мини чееж дүүргв.

— Терчнь. Босха, чик. Бидн өмнән тәвсн төрән яһад болвчн күцәх зөвтәвдн. Зуг яһҗ күцәй? Келлч, хәәмнь иньг! — гиһәд Босхаг

теврв.

— Маңһдур Ладовк орх кернә. Мини келсәр комсомолын райком болн дәәнә комисса­ риат хойрт одх кергтә. Зуг би үд куртл йовҗ чадшгов, урокан яһж хайхв, — гижәнә.

— Үдин хөөн йовхла, асхн оч күрхч. Дәкн тиим цагла машин харһх угань медгдшго. Би йовад ирсв. Зуг ю келхинь зааҗ өгхмч, —

гиҗ сурвв.

— Ханжанав. Тиигҗ келхичн медләв,— гиһәд, Босха һартан бәржәсн цаһан түңгрцгәсн цаас һарһад нанд өгв:

—Миниһәр болхла, иим бәәдлтәһәр бич-

хмн,—гиж намаг умшад дуусхла эн келв.

—Ой, Босха, яһад иим ухата болнач! — гиһәд, үнн седкләсн тиим сәәнәр бичснднь

байрлад, үр куүкән теврвв.

—Әрлһ цааран, хөөннь бийдм тиим үг

бичә кел! —гиһәд, күүкнә чирәнь улав.

Маңһдуртнь йовцн машин деер сууһад, хөрн дуунад бәәсн Ладовкд ирвв. Комсомо­ лии райкомин ссгләтрмүд хоюрн уга бәәж,

негнь — Элстд, наадкнь оңгдан селә орҗ. Района дәәнә комиссар, харһа мет һо болн

өндр нурһта майор мини келен үг соңсад, цаасим хәләчкәд, келв:

— Тана седвәр соньн, болв негдврәр, тиим наас йовулх зөв манд кен чигн өгсн уга, хой-

рдврар болхла, альк хотнас кедү күн дәәнд хорсна туск темдг манд уга. Дәәнә хөөн тер цаасд геедрэд хуурч, — гижәнә.

— Кемржән танд уга болхла, манд бәәнә. Мана Соят селәнәс эн Төрскән харсгч Алдр дәәнд найн хойр күн хсрсн бәәж. Ьолв зәрмсиннь эк-эцкнь өңгрәд, зәрмсиннь гер-бүлнь оңгдан һазрур нүүлдәд болн нань чигн урш-

гар ода Соятд кесгнь уга. Эндр өдр ил бәәхинь тоолхла, һучхн долан күүнд цаас бичхмн, — гижәнә.

— Дела, чини келен үгмүд нанд таасгдв.

Болв чи бидн хойр санандан орсан кеһәд һар-

һад бәәж болдмн биш. Негдврәр болхла, деерк ахлачнрла селвлцх кергтә. Хойрдврар, цаг йир бачм. Чини келен тоотиг сәәнәр чиңнүрдәд, хөөннь, үлгүрлхд, дән чилсн өдрлә, илгәхлә яах гиҗ меднәч? Мнниһәр болхла,

тернь чик гиһәд, майор инәмскләд, келдүр мет хату һаран мини ээм деер тәвчкв. Ууртан бүтчкәд, яһҗ гертәс гүүҗ һарсан медхшв. Генткн хәләхнь, партии райкомин герин өөр күрч ирсн бәәҗв. «Кемрҗән тенд нег бички цааснд һар тәвхдән аца авчахла, райкомур орад медслчн» гиж санад, герүр орад ирвв.

Зөвәр сиигвр нурһта, тәв һарчксн наста, ахрхнар хәәчлсн цаһан үстә күн мини келсиг болһамҗтаһар соңсчкад:

—Энүг бичх седвәр кен танд өгв? — бол-

җана.

—Кен өгх билә? Босха бидн хойр эврән тиигж санжанавдн. Төрскән харсгч дәәнд үр—

садан алдсн көгшдүдиг седкл байрлулад, ти­

миссар болн комсомолии райкомин сегләтр хойриг тер дуудулв.

Тедн хоорндан күүндәд, мана авч ирсн цаа-

сиг соляд, нанас Соятд баах улсин список авад үлдцхәлә.

«Мана седвэр юн болна, тедн келен үгдән күрнү, угай?» — гиҗ зөвәр алмацжалавдн.

Эндр буудя цеврллһнд көдләд, асхн хотан

кехәр адһад харж йовхинь, Сарл аав намаг дуудв.

— Умшич эн цаас, Делэ, — гиһәд, конвер тэс тиизтэ цаас һарһад өгв.

«Күндтә Сарл Мен кенов и ч!

Советск Цергин өөнлә Танд халун мендэн күргж, хажуһин өвчн уга, хаалһин саалтг уга, седкл тарһн, ут наста, бат кишгтэ бээтн гиж йөрэжәнәвдн!

һалзу андн фашистнрәс һазр-усан харслһнд тана көвүн, Мөңкин Сарла Цецн уйн баһ насан, ульһр теркә зүркән таңсг Дөрскнәсн

эрвлен уга.

Терүнә зөрмг йовдл баһчудин зүркнд мөңк заль мет падрж, уралан йовхднь урмд болж,

угтх хаалһинь улм о.мгшаҗ, ухан-седкләснь

Намаг бичг умшад дуусхла, Сарл-аав, бу­ ру хәләһәд, ханцарн хамран арччкад, келв:

— һанцхн көвүһән алдчкад, өвгн-эмгк

хойр нарн унсн мет чеежмдн хавчгдж, эндр өдр күртл төөнрәд бәәПә. Кезэ тер мана чеежэс һархв? Болв тадн, баһчуд, кенэ тела тедн амн-цогцан эрвллго йовсинь эс мартхла,

мана байр. Эн бичгичнь үдин өмн авч ирх-

лань үзгләд умшен бийм, дакн чамар умшулхар бәәһәв. Козлдуран хамхлчкад, арһм

таерв. Тенд, деедк йосн мартлго баэхла, йир сан. Болв эндрк мана баһчуд бас теднә зөрмг йовдлмуд мартлго, чееждән хадһлж, тедна омг, седкл, халун зүркн, хәәртә Төрскни иткл бергтәлго, бәәхлә, улм сан болхмн, — гиж аав

келв.

— Аав, терүнә төлә бидн ю кех зөвтәвдн.

Терүгинь юңгад эс келнәт? — гиж би сурҗанав.

— О, хаамнь кукн! һал зүрктә, һавц ухата, хурдн тоолврта хурц ухата баһчудт

юуһинь заахув! Өвкнрин авц авен, өмнкән

эврән медсн таднд уул өргж чадх чидлчн баана, уха туңһах толһачн бәәнә,— гижәнә.

— Аав, кемржән бидн негдәд, мана Соя-

тин селәнәс дәәнд үксн улсд нерәдәд бумблв

тәвхлә яһдмби?

— Эн үгдчн, тооллго, эн ормдан хәрү өгч болшго. Энчнь, миниһәр болхла, сән седвәр. Болв бумблв теднә хорсн һазртнь тәвгддг

болх гиж меднәв. Гражданск дәәнә цагт ма­ на полкин командир Прохоров Тең һолын амнд, хөрн цаһачуд гетжәпәд, әмдәр кел бәрж авхар седхләнь, әәлго дәврәд, нәәмн күүһинь

эврән чавчҗ уңһаһад, йисдгчәснь бийнь чавчулад унсмн. Ьасл зөргтә күн билә. Тегәд һучн дөрвдгч жил терүнә полкас әмд үлдсн улс цуглрад, бидн тер өңгрсн ормднь, Тец һолын чагчм эрг деернь бумблв тәвләвдн. Дә-

кәд хөөннь фашистнр ирхдән хамхлчксн бәәҗ. Ода хәрү тер бумблвиг босхчксн бәәнә. Урзн би одад, үүртән һазрт күргҗ толһаһан гекәд

ирвв. Кедү дәкж маниг үкх дәәнәс авч һарсн болхв тер!

— Аав, цогцнь уга һазрт бумблв тәвдг угаһинь би бас меджәхшв. Кемрҗән Соятин тал дунд:>

Хурц нарни герлд Цегән теңгрин дор

Эдлжәх сәәхн җирһлдән Элдү байн кишгтән

Энү улсд өртәвдн...

Алдр Төрскни дәәнд мана Соят селәнәс орлцад, зөрмг йовдл һарһад, өңгрсн улс, — гиһәд, нердинь алтн үзгәр бичүләд МӨҢКРҮЛЛҺНӘ ДОСК тәвүлхлә яах гиҗ меднәт.

Аав зөвәрт уха туңһажаһад, намаг теврж

үмсн:

— Нә, би наадад, хурц ухата, хурдн тоол-

врта баһчуд гиж келлү! Нандчн иим шиидвр ирх бәәсн, болв эн ормдан иршгонь ил. Чини келен седвр йир соньн. Зуг көгшн би, баахн чи хойрин келсн үг, теегт ишкрсн зурмна дун

мет, геедрхн угай? — гиж Сарл-аав келв.

— Ю келҗәхмбт, аав! Дөчн тавн жилд партии зергләнд йовх тана үг эс соңсхла, кениг соңсхмби? Зурмн ишкрчкәд, нүкндән орад бултхла, бидн кенәс әәхмби?

— Терчнь, кукн, чик. Болв адгтан совхозин һоллгч селән болхла, оңгдан керг. Тенд сельсовет, партийн болн Комсомольск организацнр бәәнә. Теднд, нииләд тәвхд, амр. Манд болхла, тиим чидлчн уга, мөңгнчн уга, — гиж аав арһул келв.

— Аав, тертн хажһр! Яһад манд чидл уга болҗахмби? Бидн негдәд, хойр—һурвн сән

өдр көдләд, олсн мөңгәрн келгүлж болшгов? — гиҗәнәв.

— Терчнь чик. Зуг кен терүг һардж, әмт цуглулж бүрдәхмби? — гиҗ аав келжәнә.

—Тиим күн бәәнә — Босха, — гиҗәнәв.

—Босха, миниһәр болхла, сән күүкн, уха­

та, тоомсрта. Зуг хашң, уралһ биш деерән, омг уга бәәдлтә болҗ нанд медгднә. Мини

седкләр болхла, баһчудиг баглж, зүркнднь

һал өгч, ормаснь көндәҗ үгдән орулх күи кергтә. Тер күнь, чамаг болх гиж санлав,— гиҗәнә.

— Ю келжәхмбт! Мини насн баһ, медрл уга деерән, би йир һацачв. Босха болхла, төвшүн, күүнд үлү үг келшго. Келсн үгнь,

керчсн мет, төв. Босха һардач болтха. Келсинь күцәдгнь би болев. Зуг фермин залач мини келсн үгд оршго, тер халхднь тана үг кергтә, — болжанав.

— Терчнь чик. Маңһдур би Харһат орҗ, партийн хургт одхв. Тиикләрн парткомин сегләтр Уташла харһад, мана фермд комсомо-

лын ячейк бүрдәтн гиж сурнав. Тадн ода до-

лан күн, дәкн деернь баһчуд орулж авх кергтә. Сән өдрт көдлхин тускар залачд келсв. Зуг тадн баһчудан үгдән орултн, — гиж аав келлә.

Мартин 9 өдр

Хойр долан хонгас нааран дневникдән һар

күрәд угав. Цол болхш. Өцклдүр асхн экләд бичхәр седчкәд, хайчквв. Чидлм күрсн уга.

таньвв.

— Цасн һаза оржана. Нә, яһвчи? Уурчн

тәәлрви? — гиһәд, цасн ширлдсн альчуран

авн йовҗ сурҗана.

— Тиим йовдл үзә бәәж, тагчг бәәсн күүг

юунд тоолхмби? — гиһәд дәкнәс уурм күр-

чәнә.

— Тагчг бәәхмн гижәхшв. Болв согту бү-

чамаг яһжана гиһәд орҗ ирвв. Адһж йовнав.

угав. Терүг дахж һарн, үүдән төдглвв.

...Советск Цергин сән өдрт темдглсн мана төрмүд сәәнәр күцв. Терүгәрн омг авад, күүкд улсин сән өдриг өмнк — өмнкәснь ончта соньнар темдглхәр мана «ВКШ» шиидлә.

Аав келсн үгдән күрәд, парткомин сегләтр

Уташ Гахаевичд келхлә, тернь даруд ирж

хург кеһәд, мана ферм деер Комсомольск ор-

ганизац бүрдәхәр үгән өгсмн билә. (Аав бийнь баһ цагтан мана Соятд хойрхн комму­ нист болад, партийн ячейк хөрдгч жилд тогтасмн бәәж. Тегәдчн ода бийнь партийн болн Комсомольск организанмудиг «ячейк» гиҗ нерәднә. Тегәд тер «ячейкнь» бүрдтл, бидн

эврән долан комсомольцнр цуглрад, цаг зуурин «ВКШ» (Временный комсомольский

штаб) бүрдәләвдн. Штабин начальникднь Босхаг, дарукднь — намаг болн Мергнә Арл-

таниг шиидв.

Арлтан нәәмн классин хөөн механизации училищ чиләһәд, совхозд комбайнер болн тракторист көдлнә. Бичкнәсн нааран һартан өөтә, машинд дурта көвүн билә. Ода совхозин нег сән гисн механизаторт тоолгдна. Гергнь Нүүдлә Босхата хоюрн мана эклцин школд багшлна. Хадм экнь Увшин самнрта дал күрсн эмгн. Нег һурвн наста көвүтә.

Арлтан гер авхиннь өмн Соятин баһчудин

көтлврч билә гиж келхлә, өгжәлм болхн уга. «Зүүһән дахсн утцн» мет, селәнә баһчуд, кө-

вүднчнь, күүкднчнь энүнә ард шагшлдсн йовдмн. Яһад, әмтн терүг дахдгинь би сән медхшв. Сансан күцәдг, сальк өрдг, бийдән зөв чидлтә, бирдәсчн әәшго, зөргтәчн болх. Кесг жил хооран, Арлтан эклж тракторт көдлжәх жил тер йовдл болсар келнә. Нег дәкж һал үдлә Арлтан тракториннь хамхрсн төмринь һартан бәрсн, Соятин захар мөртә

довтлад, орад ирв. Селәнә захд шалдарнь хуурад унад бәәсн, шавр герт фермин дархн билә. Терүнә өөр саак бичкдүд төмрәр наадхар ирсн бәәҗ. Кеер йовсн малас тасрад селән заагур орж ирсн ик улан цоохр бух наачасн көвүд дундас улан киилгтә, тав күрсн наста көвүг ийлһж авад, дархнин герт шахад авад ирв. Өөр шидртнь бәәсн улс хәәкрлдәд, төмрин тасрха, чолуһар шивлдхәс биш,

негчн күн өөрдхш. Дигтә герин эрст көвүг

шахад, хойрхн метр чигә һазр үлдсн цагт, Арлтан довтлж ирәд, мөрнәсн һәрәдж бун. һартан йовсн төмрәрн бухин, шөвг мет шовһр, хойр өврин хоорндаһур цокна. Тер ормдан бух

үкж одна. Американок джунгилид бәәдг сантгертруд гидг тохмта болн хальмг тохмта хойр

малас һарсн ик үнтә бух бәәж, терүнә ялинь Арлтан ода бийнь өгә. Кемрҗән тер бух көвүг мөргәд алчксн болхла, яах бәәсмби? — гисн ухан зәрмдән манд орна. Нәәрсг-наадсг,

дууч-биич Арлтанд әмтн йир дурта билә. Те-

гәдчн баһчуд энүг дурахар седдг бәәснчн болх. Болв гер авснаннь хөөн, эн гертәсн һардган уурв. Тер бийнь бидн зөрц энүг

ВКШ-н членд орулвдн, яһж көдлдгнь, цааранднь медгдх.

Тегәд, күүкд улсин сән өдриг урдкаснь өвәрцәр кех болж шиидвдн. Оңгдан селәдт эн сән өдриг яһж кедгинь меджәхшв, болв

мана Соятд хургчн болхш, нәр-нааднчн болхш. Асхн өөрдәд ирхлә, залу улсин сән өдрт хүврнә. Күүкд улснь теднд хотинь, әркинь белдх, өмннь сөгдж, теднә альк нег

аалинь даах.

Эн болн оңгданчн феодальн янзин үлдлиг тохм таслх шиидвр аввдн. Тер шиидвриннь

тускар һанцхн аавд келвдн. Аав мана седвәр

таасв.

— Шиидвртн йир чик, күүкд. Болв эн цага күүкд улсиг феодальн янзин үүлдвр ода бийнь бәрә гиж келж болшго. Тадн тер цагин зууна кесн нег хүвинчн үзәд угат. Кезә-

нә хальмг күүкд күүнә хүв, сән эзнә нохаһас

тату бәәсмн. Өдрин гегән унснас авн, бүрүлин гегән тасрад, әмтн унттл көлән жиидг арһ уга. Залунь орн деерән һарад унтхла, гергнь зуухин амнд, эс гиҗ ишкә герин ирг дахад, өвдгән өргндән күргҗ бөгдиһәд кевтх. Юуһинь келхв йир! Хадм экин шүүсн, авсн

авалин' зог бәәсмн. Болв ода бийнь күүкд улсан бацдг улс бас бәәнә. Теднлә ноолдх улс тадн болжанат. Мана чидл күршго, — гиж

аав келв.

Мартин нәәмнлә, үдин хөөн, күүкд улс

хошад — һурвадар фермин конторт хурцхав. Мана тооһар болхла, тәв һар күн ирхмн билә.

Болв Босха бидн хойрта хөрхннегн күүкд күн ирсн болж һарв. Эс ирсәр бохла, тернчнь му биш. Хурган секәд, арвн тавн минутд күүкд улсин сән өдрин туск доклад Босха кев. Доклад чилхлә, сән өдрән йөрәһәд, нежәд бокал шампанск күн болһнд кеһәд, сән өдрән йөрәввдн. Терүнәс давулж уушго болж үгцләвдн. Юуһинь нуухв, мана Соятд әркд дурта, залусас тату бишәр әркдх саната күүкд улс бас бәәнә. Болв «келсн үг — керчсн модн» гиһәд, амлцсн хөөн, арһ уга.

Доржин Монтан гергн, Киштә домбр цокв. Энүнә һарт домбр күрсн хөөн, эврән дуулсн мет, еңсәд одна. Үүртә-дүңтә, үүлтәүгтә Киштә Монтад одсна хөөн, харһа кевтә

хавчгдж эцәд, хар-шир болад, урдк альвн-

дольгн бәәдлинь ормд арнисн хурнясд чирә-

һинь эзлв. Әрә һуч һарсн насндан!

Дигтә домбр енсәд, әмтн дөгәд ирхин.

алднд һаза «таш-пиш» гиһәд, согту әмтсин дун соңсгдв. Адһн гүүһәд һарч ирхнь, үүдн

хоорнд аав зогсчксн, цааһаснь Монта бузразр үг келәд, өвгиг түлкҗ йовна, болв аав. чидлән хураһад, үүдиг дотраснь хаахар седжәнә.

— Экән көк, кишго көгшн зүлмпр! Әмтнә-

Мартин 12 өдр

Эндр зурһан часла серчкәд, дәкҗ унтсн угав. Тер кевтән босад, хувцан үмсхләм, аак серәд, зөвәр тагчг кевтжәһәд:

— Делә, яһсн эрт босҗахмбчи? — гиҗалң болв.

Алң болх терүнә зөв, юңгад гихлә, би удан унтхдан йир дуотав. Өрүнднь аак намаг

әрә гиҗ серүлнә. Өцклдүр маниг көдлмшән

чиләжәхлә, фермин залач эндр долан часла конторур иртхә гиҗ келлә.

Өцклдүр үлдсн цәәһән халулж уучкад, хувцан дулаһар өмсәд һаза һарч ирвв. Өм-

нәсм киитн салькн хавлҗ авад, миңһн зүүһәр

хатхсн мет, махмудим ирвәтрүләд оркв. Салькнд өргдсн хормаһан хөмәд, адһж йовнав.

— Делә, менд! — гиһәд, манаһас хойр гер һацц бәәдгг, Нохашкин Эрдни һарч ирв.

Нохашкин Цевгин көвүн Эрдни, хальмг күүнд ховр цаһан чирәтә, төгрг ик хар нүдтә, нигт күмсгтә, зуг сарнисн өргн хамрта көвүн

билә. Эн ниднәһә Сарпулин селәнә эдл-ахуһин институгин пурвдгч курст сурчапад күрч ирлә. Зәрмнь көөгдәд күрч ирж гинә. Зәрмнь заочн

сурхар ирж гинә. Кень чик келжәхинь яһж медхв? Мини тоолврар болхла, арднь түшг уга, нанла әдл күн заочн сурх зөвтә. Кемрҗән на­

маг мацһдур сурһульд одхла, кен нанд дөц

болхмби, кен мини ардксиг хәләхмби? Эрднин эк-эцкнь наснь баһ, пазань хойр үкр, арв һар хөөтә, дәкәд хоюрн көдлнә. һанцхн көвүһән сурһуль сурһх арһчн бәәнә, арднь бийснь түршчн уга. Тииклә энүнә көөгдәд ирж гиснь лавта бәәдлтә. Хаҗуһас хәләсн күүнд һольшг, «хулһнин хамрас цус авшго» бәәдлтә көвүн.

Ода Эрдни фермин ветгехник болж көдлҗәнә.

— Өцклдүр би Монтан хошд одлав. Терүнә чирәнь ху сөрв бәәж. Түрүн авгтан, «тадн. баһчуд, цуһар гёмтәт»,— гиһәд, бийүрм дәврчклә, дәкәд Босха та хойриг хараһад бәәнә.

Чамдл уурин икнь күртҗәнә,— гиҗ келв.

—Терүнә харалас әәҗәхшв. Бийнь гемтә, хара бәәсн манла кен терүг ноолдтха гилә.

Тер хоорнд үг күүндә йовж, фермин конторт ирвдн.

—Делә, асхндан альд одхвчи? — гиһәд, Эрдни, салад һарчаһад сурв.

—Меджәхшв,— гиһәд хәрү өгчкәд, конторт орҗ ирхнь, мини өмн Ноһан, Болха,

Балта, Цаһан болн Тевкә тавн ирчксн бәәж. Бидн тавн үвлин дуусн хамдан, гер эргәд, олн-зүсн көдлмш кедг биләвдн. Цуһараһаснь

удан болн ут болзгт, нам бүкл үвлин дуусн

кесн көдлмшмдн, —буудя цеврдлһн, һурвн

миңһ һар центнер ичмән арва хойриг бүкл үвлин дуусн хойр хуучн болн хамхрха «Клейтонар» цеврлвдн.

— Нә, Оүкл үвлин дуусн кесн көдлмштн тус уга болв. Тәрәнә эк дигллһнә лаборато­ рий хәләһәд, мана ичмән арва хойриг тәрж

болшго гиҗ келжәнә. Дотрнь дала зерлг ар­ ва болн оңгдан чигн хорта өвсн йовдгч,— гиж мана фермин залач үр Боктаев келв.

— Тегәд бидн гемтә болжахмби? Сәәнәр цеврлдг маши өгтхә! — гиҗ эндәс Болха өмнәснь сөржәнә.

— Таниг икәр гемшәҗәхш. Болв тана гем

бәәдг чигн болх биз. Болв мана эркн төр— эрт дәкнәс тер буудяг цеврлх. Эс гиж мана чидл күрч буудя цацтл бел кеж чадшговдн,—

гиҗ Дорҗ Хонгорович келҗәнә.

— Му номта гелң кевтә, юн хамр доран чальча-чульча гиһәд бәәнәч. Амбарур буудя цеврлүлхәр бәәхлә, терүгән келәд тәвчк. Талдан улс тигәрән тәвхәр бәәхлә, маниг оңг-

босв.

Болхан тускар нег цөөкн үг келх кергтә. Ямана Болха насарн дөч күрч йовх, болв

бәәдл-дүрсәрн әрә һуч һарч гиҗ келм чигә, теглг нурһта, кевлг, төгрг шар чирәтә, хойр халхаснь цусн дусн гисн бәәдлтә минчисн улан халхинь дахҗ унжсн һурвн көлтә алтн сиикснь, хар чи әдл хойр нүднәннь эргц дахж

«гилс-долс» гидмн. Киртә-тооста көдлмшт

һарсн бийнь, өмссн хувцнь кевтә махмудтнь ЭБ-ДӨВ болдмн.

Тер кевтән амбартан ирәд, бүкл сарас нааран көдләд уга «Клейтонан» һазаһас чирж

авч нрәд, дотркинь ясад, экләд көдлвдн. Нег час көдлсн цагт Дорж Хонгорович орж ирәд,

мана шинәс цеврлсн буудя альхн деерән авад

хәләчкәд: — күүкд, энтн хәрү зерлг арва үлдәжәнә. Севгинь сольх кергтә. Дәкәд иим шулуһар бичә эргүлтн. Невчк тогтунар эргүлх

кергтә, — гиҗәнә.

бидн энүнә мухла биш! Эврәннь өвччксн күрн болен баавһаһан авч ирәд, сәәнәр цеврдүләд

әрдг билә.

-- Нә, невчк амрчатн. Би таднд шин севг

складас илгәсв, — гиһәд задач келчкәд һарч

одв.

Боктаев Дорж Хонгорович дөч күрсн нас­

та. Ик ээмтә-далта, йосн хальмг далһа хар чирәтә, бүрлзсн уутьхн хойр нүднь оньдинд инәмсклжәх күүнә өңгтә болдмн. Үг келх болһнднь зузан көк урлнь шамдгдад, келдүр мет хавтха, шар шүднь ирзәлдәд оддмн. Дөрвн класс әрә чиләсн Дорж, арв һар жилд тракторист көдләд, хөөннь бригадир көдлжәх-

ләньурдкзалачнь оһтрһун цәклһнд цокгдж өңгрхләнь, нань тиим чадм чигә күн уга болад, цагин зуурд эн Доржиг үлдәлә. һурвн жил

үлү Дорж задач көдлчкв. Фермин көдлмш

совхоздан му биш нертәд тоолгдҗ йовла. Тегәдчн энүг содьх зәңг һарад уга.

Задач һарад зөвәр бодсна хөөн, шин эс

бодвчн, зөвәр сән севгс авч ирв. Терүгинь тәвчкәд, дәкәд эргүдхлә, өмнкәрн болхла баһ,

болв хая-хая зерлг арва дахад һарад бәәнә.

— Болха, күүкд! Энтн ода бийнь һара бәәнә. Невчк арһул төвшүнәр эргүләд хә-

ләтн, — гижәнәв.

— Хәлә, дәкн нег ахдач һарч ирв. Ас нааран, — гиһәд, эргүджәсн Бадтаһас ишинь булаһад авчкад, улм чаңһур чидлән һарһад,

Болха дуһрулжана.

Тиим чаңһур эргүдхләнь, зерлг арва, өвснә

гүүҗ одад, веялкин ишәс бий талан татад, зогсажанав.

— А-а, чамд юн кергтә, шивгчн! Өлгч сурһсн кичг альд үзләч? Намаг Монтала бичә дүңцүл! Би чини... теслхв!—гиһәд, хойр сүвәдән һаран түшчкәд, нанур өөрдәд аашна.

Хаҗудксан нүднәннь булңгар хәләхнь.

негчн күүкд күн ормасн көндржәхш. Җигтә юмн! Болхаһар манд ахдач күн тәвсн уга. Болв энүнә кедсн үг манд бурхна әәлдхнлә әдл. Эн нег цөөкн күүкд улс залачас икәр.

энүнәс әәнә. Энүнә аальнь альднь бәәхмби?

Яһад, кезә эднә халинь авсн болхмби? Нанас

бишнкнь, һучнас авн дөчн тавн күрсн наста, гертә-малта, күүкд улс. «Болха түргн көлтә, төрүц юмнас әәдго, аля-азд күн» гиж сонслав. Болв мел амта күн болһнас әмтн әәһәд бәәшголм. Басл нег ааль бәәдг болх гиһәд, агчмин зуур тоолжанав.

Веялкин дорас буудя хамҗасн модн күрзән овалһата арва деер хаяд, өмнәснь туслцад хәдәчкәд:

— Болха, та ухата, ода бийнь баһ насни

цогцан бийдән хадһлсн, түңшүр күүкд күнт. Болв әмтиг өшрдәҗ, бийдән дурго болһхар,

зөрцәр шүрүлксн бәәдл һарһад, болх-болшго

үгмүд келнәт. Юңгад тиим йовдл һарһнат!

Та ода бийнь әрә һуч күрсн күүнә бәәдлтәт,

Зәрмдән би тана кевтә-янзта цогц, ке-сәәхн

дүрситн үзчкәд, танд жилвтәд, энүндә әдл болхнь яһна гиж ухалнав, — гиһәд төвшүнәр келжәнәв.

— Ха-ха, намаг сурһхар бәәдгч энтн! Ода кедү наставчи? — гиһәд, инәһәд келжәнә.

— Арвн долатав. Би таниг сурһхар бәәхшв.

Эврәннь үзсн-медсн хамган илднь келхдән

дуртав, — гижәнәв.

— Ирәд, эврән эргүл, багш! Яһж бәәхинь сурһхар седдг улс дала, зуг уха сурһдг негчн күн уга. Эврән яһж эргүддгичнь хәдәй! — бо­ лад, уурта бәәддтә болвчн, номһнар келч-

кәд, Болха тедүкн овадһата буудя деер одад

кевтв.

Ноолдан һарх гиһәд әәжәсн күүкд улс,

терүгинь күләжәсн мет, адһддад, эврәннь орман эзлцхәв. Балта бидн хойр веядкин ишиг хойр тадаснь авад, чирәнж хәдәлдчкәд, төвкнүнәр дуһрулжанавдн. Болха нег цөөкн минут түргүр кевтжәһәд, амбарас һарч одв. Ардаснь дахҗ һарсн соньмсг Ноһан хәрү орж ирчкәд:

— Одактн һоодан герән темцәд одв,— болжана.

Баахн керүләс көлтә аман бәржәсн күүкд улс буржннлдад, амрад одв.

— Я дәрк, одак Болхатн нам бодх-болшго юмнд орлцад, әмтнд делкә болхар седәд эс бәәнү?— гиж, дөч һарсн наста, түрәһинь буулһчксн бокс һосн кевтә, маңнадан кесг давхр хурняста, маштг хар гергн Ноһан келжәнә.

— Терүнлә хәрүцнә гиһәд, бийән му келүдсн күүнә һару бишв. Залачин бийнь сүмсн уга одсинь эс үзвт! — гиһәд, шургда әдл өндр болн һо нурһта, шидвәрн хуһрн гисн нәрхн көлтә, дөч күрсн наста, зантхр ик толһата,

наста, утулң хо цаһан чирәтә, корпус хамрта

зузан шар күмсгтә бер—Балта эндәснь келв.

— «Көл күрсән ишкләд, күзүн күрсән хазад» йовдг задач яһҗ терүнә келсн үгәр болдв терчнь, — гиж цуһараһаснь медәтә Тев-

кә эндәснь келҗәнә.

— Тер туужтн ут юмн, — гиһәд, дуһрул-

жасн веялкин ишән хайчкад, Балта овалһата буудя деер батлад сууһад авчкв. — Нидн үвл

нүүж ирсн даруһан намаг нег асхн дуудулж.

Намаг ирәд, ю-бис күүнджәхлә, һазак үүдинь күн цокжана.

— Балта, шулун болдгар эн хорад ор. Эн

хорад юн болвчн, бичә һарч ир, әәһән бичэ ег!—гиһәд, намаг цаадк бичкн хорадан ору-

алдвв. Хойр альхарн аман бәрчкәд, әрә гиж зогевв.

— Чи намаг оңгдан күүнлә хочлхар бээнчи? Мини келен үгдән күрдгиг чи эс медхлэ, тегэд кен медхмби? Ода деерән тиим күн уга.

Кемржән хәәхлә, олдхнь лавта. Иткжэхший-

чи? Тиим болхла һарч эрл!— гиж Болха зөвәр

шүрүһәр келв.

— Әрлһ, Болха. Би чамла керлдхэр ирсн угав, — гиһәд тернь эвләд бәәнә.

—Тегэд ю хәәж ирләч? — гиж Болха цэкв.

—Чини менд медхәр. Дәкәд... дэкэд чи

эврэн ир гисэн мартчквчи? — гижэнэ.

— Мини мендиг өдр болһн меднэч, дэкэд нег юмн эзэн үзсн ноха кевтә, шарвадад гүүһәд бәәхлә, адгтан нег дәкж зев еглго бээж

болхий? — гиһәд, ормасн босад, шил сав

жиңнүлен э һарв.

Теднә ю кежәхнь нанд үзгдхш, болв эмсхен әмсхлнь сәәнәр соңсгдна.

—Нэ, сэн залу, эрк уунчи, аль хот уун-

чи? — гиһәд невчк төвкнүнәр суржана.

—Хот эрк хойрас хооран цухрдг күн

деерэн хот тэвжэх бээдлтэ. Шилэс бульглулад

эрк кеснь соңсгдв.

— Нэ, уучкий, эн һашун өздңгиг. Негнь зовлн ик болхла ууна, зэрмнь кишгнь дегд дүүрәд цальгрхла ууна. Чи бидн хойр яһсндан уухмби? — гиһәд, Болхан чиркнь жиңнэд

одв.

— Уга. Би чамаг эрүл-менд, ханя-тома уга, менд бәәтхә гиж йөрәжәнәв!— гиж залач келжэнэ.

— һәәвһә үг олж авен болһҗанчи, хәәмнь!

Мини эрүл-менд юуһинь эрнәч? Күн болһнд нанла әдл эрүл-менд бурхн заятха гиж заль-

вржанав. Нанд үквчн дала һундл уга, әмд бәәвчн дала байр уга! —гиһәд, Болха хойрдгч чиркән зальгад ууснь сонсгдв.

— Ю келҗәхмбчи, Болха, жирһл һазр

деер бәәхәс биш, чиигтә һазр дор уга, дәкәд иим сәәхләснь үкхлә, манла әдл муухласнь һазр деер ю кехмби? — гиһәд, сән хәрү олад авчксн күн болад, Дорж каржннсн цаарта

дууһарн инәв.

— Юунд байрлнач? Мини эрүл-мендиг чи-. ни гергнд өгсн болхла, деер болх билә. Яһвчн

һурвн күүкдтә. Терүнәннь менд эрх кергтә чамд,— гиһәд, залачиг үг келх болһнднь

халхарнь ташсн мет, шүрүтә хәрү өгәд бәәнә. Түрүн авгтан би, бултвран хаяд, терзәрнь һарх дурм күрчәлә, дэкэд цааранднь юн болдгчн гиһэд, улм соньмсад, нам хайж һарх биш, дегәд шилтчкәд, кииһән авдган уурад

ирвв, залачиг бичә соңстха гиһәд. Тер хоорндан эн хойр һурвад чирк уучкв.

— Нә, кел, Дорж, ямаран кергәр нанур ирхәр седәд, нанла өдр болһн көөлдәд, неклдәд, амралго бәәләч? Би чамд өртәй? — гиһәд Болхан дун жиңнәд ирв.

— Уга. Ю келжәхмчи, Болха. Хөрн жиләс нааран чи мини чеежәс һарлго, эндр өдр

күртл өрчим хавчад, толһаһим эргүләд йовсан

чи үзә бәәнәч. Тииклә, адг ядхдан, урдкларн әдл, көлдән кевтүләд, шилвән бәрүлхнчн? — гиһәд залач, одак базр деер хала банкта үүрмг мөңг цуглулдг һуульһнчин дууһар сур­ жана.

«А дәрк, дурн гисн иим ик чидлтә юмн бәәж! Бидн, күүкд улс, кедү чидл уга болвчн, ямаранчн залуг, арслң мет чидлтә, һазрт уга ухата, сар мет сәәхн болвчн, илчксн илгн мет,

эвкәд авад оркж чадхмн бәәж» — гисн ухан генткн нанд орв.

— Юн гинәчи? Чи нам мини өөр иигж

хүврүлж келжәх күн, оңгдан улсд нанла кевтләв гиж келдг болхч! Юн гинәч, хәрү давтлч? — гижәнә.

— Болха, буйн болх, бичә уурл. Өр цәәтл чини көлд суулав гиж келхәр бәәнәв. Өвдгәс

деегшән һар күрсн угав, — гиж жөөлкн, зуһу дууһар тернь хәрү өгв.

— Нә болжана. Хәрж унт. Тер цагт чи

гер уга, баахн көвүн биләч. Ода болха, һурвн күүкдтә, гертә-малта залуч! Нә гем уга, әркэн уувч, хотан эдлвч. Би белвсн гергн, бәэсн мөңгәрн чамаг, чадсарн, тооһад һарһжанав. Хэрәд унт. Әмтн үзхлә, хов тархах, —гиҗ Болха арһул келжәнә.

— Болха, ю келжәхмчи? Мөңгнә тускар

үг келдви. Би яһвчн хөрн миңһн хөөтә фермин залач күнлм. Мә энүг, нег сән хувц авад өмс, — гиһәд, саржннулад, мөңг өгснь соңсгдв.

— Кедүв энчн? —гиж Болха сурв.

Авхмн болхви? Тиим күүндврин хөөн мөңг авхмби? —гиһәд би энднь зовад бәәнәв.

— Зун. Дигтә зун арслң. Би дәкәдчн чамд өгч чадхв, — гиһәд, тернь байрлад одсн дунь

соңсгдв.

— Чи намаг кедү жилд таньнач, мед-

һәд тернь адһад хәрү өгв.

— Нә тегәд хөрн жилин туршарт намаг

медлго, юунд дурлад бәәдг күмбчи! Цурх болхар седнәч, эврән жирмәхәһән медхшч, ав энүгән! — гиһәд Болхан дунь улм чаңһрад, «шоб» гиһәд халхарнь ташсн әәһинь сонсчкад, нам альд бәәхән мартчкад: «Сән болв!» гиһәд хәәкрәд орквв. Залач дегд әәчкәд, хувцан

мартн гүүһәд һарснь соңсгдв. Болха ардаснь хувцинь хомад, мөңгтәһинь һазаран хаяд өгчкәд, хәрү орҗ ирв. Намаг көшг һаццас һарад аашхлам, өмнәсм:

— Нә, нааран һар, Балта. Гемим тәвж ас, ода яахв, һанц күүнд дәәсн далал энчн! Чамд юн төр бәәнә? Авен авальчнь бәәнә, һанцхн болвчн һарһсн үрн бәәнә. Наснчн ода бийнь баахн, дәкәдчн цааһаснь һарх,—ги- һәд Болха, стол деер хойр тохаһан тәвчкәд, хойр альхарн цохан чаңһур атхчкад суухлань,

маңнаднь хурнясн орад, өргн дорнь давхр

өргн һарад, минь эн нег часин дунд көгшрсн бәәдл һарв.

Мартин 14 өдр

Эн өрүн будн бәәһәд хонж, дәкәд невчк нарн өөдән һархла, талрад, гермүдин нарн

туск хәврһснь хәәләд, ораһаснь усн дусад бәәнә. Яһад цасн удан бәргдвчн, хавр өө,р- дәд ирв. Дәкн нег хавр, дарунь зун давад, үвл ирәд, жил чилх. Бүкл жилин туршарт

би юн кергтә, темдгтә юм кехм болхв? Аль күүнә җирһл иигәд, темдг угаһар хотан ууһад, көдлмшәсн ирәд унта бәәтл чилхмн болхви^

Эн давен хойр сар дундурт ю кевчи, күцәвчи? Нә, болх, Делә! Дала юн ик юм кечкхәр

седнәч йир! Әмтнә үзәд, медәд уга юм секхәр седлчи? Әмтнә эс медсн юн бәәнә? Америкиг Колумб сексн, космосиг Гагарин сексн! Чамд

юмн күртжәхш! Нә болг. Эндрәк бәәдл, эн җирһлән хәләй.

Кемржән нег цагт мини дневник авад

умшсн күн, ю хәәж иим болх-болшго юм бичсм гиж санх. Санснь санг! Юнгад гихлә,

би эндр эврәннь һацанас көлтә, ээмдән даагдшго аца ачсн бәәнәв. Терүнә тускар бичхәр седжәнәв.

...Болха маниг амбарт үлдәчкәд, хәрж од-

ла гиж би урднь бичләв. Маңһдур өрүнднь

эн урдк-урдкасн атхр көдлмштән ирв. Әрвж-

го юмн эс таасгдхла, модьрун үг келәд, кенә

емнәс болвчн керчәд хайчкад бәәнә.

Нег дәкж, асхн көдлмш чилҗ йовх цаг (билә, суулһта буудя веялкд авч ирж кеҗ

йовад, хальтрад, суулһии йоралинь веялкин иш эргүлҗәсн терүнә тохала харһулчкад:

— Гемим тәвҗ өгтн, Болха? Мини нурһн эс күрхлә, көлиннь үзүрәр зогснав гихләрн

амарн андрулад бәәхәс биш, һар күрсн уга. Мини хүв болад, асхн көдлмш чилв. Хәрввдн.

Маңһдур өрүнднь амбар орлго, һоодап конторур ирвв. Конторт, урдк кевтән, күн

дүүрң бәәҗ. Әмтнә тәмк татсн утанд стол

һарчана.

—Би амр көдлмш хәәҗәхшв, дурта һаз-

рурн тәвтн, — гижәнәв.

—Тендәсн юңгад һархар седжәнәч? Хәрү

тендән одҗ көдлх болвзгоч? — гиһәд дәкн

келв.

— Болхан домбрт бидн таархас биш, оңгдан күн терүнә ааль дааж чадхий, — гиһәд генткн Ноһан әәһән өгн: —Дорж Хонгорович, эн нег севгнь хамхрҗ одв, — гиһәд, нег севг үзүлжәнә.

Терүгинь залач һартан авад хәләчкәд, дархнчур авад од гиһәд, цаас бичәд өгнә.

— Нә, би тиигж сана биләв. Эх, Болха, Болха! — гиһәд, саналдад, невчк тагчг бәәҗәһәд, — терчн амндан азд болхас биш, цаадк

зүркнь жөөлн күн терчнь. Терүнә седклинь

жәнә:

— Минь ода Цәвдрә Борин хөөнд тәвдг күн уга гижәлт. Совхозд нертә хөөч, хошнь фермәс хол биш, давдар хотиньчн кежәг,—

гиҗәнә.

— Нә соңсжанчи, Делә? Амбар дотр, хүүрә, дулан һазрт буудя цеврлснәс хө хәрүлснь амр гиж санжахла, би буру гиҗәхшв. А чн

юн гиж санҗанач? — гиһәд задач инәмскл-

жәнә.

— Амр көдлмш хәәжәхшв гиж би танд

Задач тиигж маһдлх зөвтә. Юңгад гихлә, сүл жилмүдт хөөнд сән дурар ордг күн мана фермд ховр болна. Тер дотр баһчуд йир ховрар хөөнд көдлнә. Тернь медгджәнә. Атомн,

космонавтикин болн кибернетикин эпохла миңһн жил хооран өвкнрин бәрж йовсн гирлг атхчкад, хөөнә ард йовхд дала романтик уга. Болв, миниһәр болхла, ямаранчн хуучн професст шин дүрс олж болхмн. Цааранднь бәәһәд, хәләһәд, шинжлхлә медгдх.

Залачин хойрдгч маһдллһн бас орта. Күүкд күн, тер дотр бичкн күүкн (терүйә ухаһар) эврәннь сән дурар тиим күнд көдлмшт однав гиен бас иткгдхш. «Көөрк, эн күүкн,

Болхала цүүглдчкәд, һацан деерән халурхҗ

тоолврнь, чирәднь ил медгдәд бәәнә. Гем уга. Намаг ода бийнь меджәхш. Шатжах халун,

шуурчах шуурһнд кеер ор һанцхарн хө хәрүлнә гисн амр юмн биш. Болв келсндән күрх кергтә» — гиһәд шиидәд авчквв.

«Соятин нег захин герт нәәтхклә, тендк захднь соңсгдхмн» гиж аав келнә. Намаг гертән орж ирәд, аакдан келәд уга бәәтл,

Нохашкин Эрднь орж ирчкәд:

—Үнний аль угай?—гиж ормалзж сурв.

—Кемржән намаг Цәвдрин Борин хөөнд

онгдан хө кеер хәрүлдг күн Соятд угави? Би мөлкәд болвчн, одҗ тер Доржла ноолднав. Аль харсад авдг ах-дү. авһ-живһ уга гиһәд, мини күүкиг дажрхар бәәхмби? — гиһәд аак уурлад, хувцан өмсхәр седв.

— Аак, яһжанат? Намаг күн күчәр йовулжахмн уга. Би эврән, сән дурар йовжанав. йилһм уга, герин өөр кедлхм —гиһәд, экән аатрулжахлам, эндәс Эрднь орлцад:

— Әмтн, бүдүн залус хөөнд йовж өглго бәәхлә, чи, бичкн күүкн яһад йовжахмбчи? — гив.

—Кен ик, кен бичкнинь би чамд узүлсв. Мини альдаран одень чини юн керг бәәнә,— гиһәд зөвәр Эрднүр шүрүлкжәнәв.

—Чи Эрдньд тиигж бичә кел! Чини ах-

лачн әдл көвүн эс харсхла, кен чамаг харсхм-

би? Өдрин дуусн малын ардас дахна гисн

ямаран күндинь меддвчи?—гиж эк келхлә;

— Би эврән мал эс хәрүлдг болвчн, кеер хөөнә ард йовсн улс ямаран зовлң үздгиньмеднәв. йовж чадшгов ги. Чамаг күчәр күн

көдлх кергтә. Көдлсн хөөн, альд көдлснь йилһл бәәнү? Хәрнь тер, намаг дегәд икәр бичә әәлһәд бәәтн,— гиһәд келчкәд, эврәннь хораһур орҗ ирвв.

Мини ард аак Эрднь хойр арһул хоорндан

шимлдсн болҗ медгдв.

— Менд бәәнчи, Байчха’ Нурһн-турун өвддг сән болжану? — гиһәд, аав орж ирснь

соңсгдв.

— Му биш. Шидрәһә нам һарад, үкрән саадг болвв. Зуг эн күүкиг көөһәд, хөөнд йовулжана гихләнь, бийм эвго болад кевт-

бор плащ өмсж, көлдән Сиврин улс зулдг зузан хар ваальник деер гүн резин калош зүүсн, туулан арен махлаһан һартан бәрж.

чирәнь хар модна көрсн мет, зузан хурняста. Бийнь чигн кесг жил урһжах хар модн мет өндр болчкад, сүртә өңгтә, орна көлд тәвсн стул деер сууна. Өвдг деерән тәвчксн хойр ик һариннь суццн һолилдәд һарч ирж. Ю эс кесн һармуд болхв эн! Эн һарарн цаһачудиг чавчсн, эн һарарн түрүн колхоз тосхсн, я йирэнүнә кесн тоотиг цуг келхлә, кедү хонг кергтә? Кен күн болвчн дем кергтә болад, турү-

аавиг сонсдг. Кемржән тусинь үзсн улс байр-

сурдмн.

Ода намаг кеегшән хөөнд одж көдлхинь

медчкәд, шоодхар ирв, хәрү буцулхар ирв?— гиж санн, эврәннь хораһас һарч ирвв.

— Аав. намаг целинад йовжана гиж кен танд келв? Би герин өөр бәәсн Цәвдрә Борин хөөнә хошд көдлхәр оджанав. Аак, дәкәд одак Эрдни хойр намаг Место дала оржах эдл, хэру цокцхав, — гижэнэв

— Целина гисн, миниһәр болхла. һанцхн эмнг һазр хаһллһн биш. Урднь эс кегден то-

от, мини ухаһар болхла, целина болх зөвтә.

Нүднәннь хәләцәр болхла, тер түрүн авгтан чочад әәсн бәәдл һарв, цааранднъ «альдас эн мини зүркнд бәәсн тоолвриг медчкв. Бийэснь талдан негчн күн медҗәсмн биш. Яһад эн медчкв?» гиһәд алмацв, цааранднь

генткн: «Дәкәдчн әмтн шинҗләд медәд бәәсн

•болх» гиһәд, әәсн бәәдл энүнә нүднә хәләцд

би умшвв.

һариг хойр һарарн атхҗ авчкад, маңнадан

Әмтә негнчн күүнд келәд уга биләв. Арлтанд би ниднәһә дурлчклав. Юн гихв чамд, тер нанд негчн үг келсн уга, эврән медлгочн бәәх. Болв би йосндан дурлчквв. Училищд бәәхд кесг көвүд намаг дахдг билә, нам института сурчасн көвүд чигн бийдм үг келлә. Зу би кендчнь дурлсн угав. Җигтә юмн, яһад энүнд дурлсан медхшв. Өдртнь нег ики холас болвчн

эс үзхинь, нөр күрхш. Өрүн асхн хойр көдлм-

шт, дәкн тендәсн мана герин өөрәһүр һарна. Дигтә тер цаглань гетжәһәд, кесттән хәләһәд

зогснав. Одахн урок кежәһәд, түрүн тавн

җилмүдин туск келврт Сталинградск тракторн заводин тускар келхләрн, генткн санандм орад, цааранднь үг келж чадлго, терзүр хә-

ләһәд, кесгтән зогсвв. Зәрмдән «энүнәс деер көвүд чамд келхәр йовлалм, яһҗахмч!» гиһәд бийән хөрхәр седсн бийнь болҗ өгхш. Иигә

бәәж, эс адрхла сән, — гиҗәнә.

— Нам гиһич! — «Дурлснас негчн күн үкәд уга!» — гиҗ нег дегтрт умшлав,— ги-

жәнәв.

— Нанла әдл зовлң эдлхлә, тегәд оч медх

биләч! Чи ода деерән дурни тускар дегтрәс талданиг медшгоч,— гиһәд Босха альчуриннь

үзүрәр нульмсан арчад, толһаһан өндәлһв.— Арһулджа, цагнь ирхлә, чамд бас иим юмн үзгдх. Кемржән хоюрн дурлад, терүгән хоюрн медхлә, гем уга. Тер болхла хамрин ханхданчн

авчахш, би нег һәрг кевтә, өдр-сө уга зовад бәәнәв! — гиҗәнә.

— Чи, Босха, чик келжәнәч. Би ода бийнь негчн күүнд дурлад угав. Школд бәәхдән көвүдлә әдл шивлдәд, хәм бәрлдәд, ноолдад бәәдг биләв. Хәрнь шидрәс нааран Нохашкин Эрднь намаг энд-тенд гетҗәһәд, дахсн боладл бәәнәл. Нам шидрә хөөнд одхар седҗәтл, «бичә йов» гиҗ селвг өглә. Кемржән дури тиигж ирдг болхла, кергтә юмн биш, чепу­

ха!—гиһәд, чаңһур инәжәнәв.

— Эх, Делә, Делә! Юнгад иим гиигн ухата болнач? Чамд инәдн, нанд болхла зәрмдәй

уульх дурн күрнә. Би күргн олдхн уга гиж әәжәхшв. Кемрҗән хәәхлә, эндр олж авч болхмн. Болв йосн дурн күүнә зүркнд негх дәкҗ урһдгчн. Кемрҗән тер күслчнь эс бүр-

дәд цуцрхла, зүркн дотрчнь бүрдсн дурнчнь, моторин индукционн катушк кевтә, шатҗ оддгчн. Тер ормнь зүркн дотрчнь ик оңһрха

нүкн болад, үкн-үктлчн бәәһәд бәәдгчн. Хой-

тер!

— Әрлһ цааран, Болха! Кемржән йосндан

дурлчксн болхла, бийднь келчк. Нүүдләһән

көөчкәд, чамагчн авх биз, кен медхв? — гиж би эндәснь селвг өгчәнәв. Тииклә Босха зөвәрт

тагчг бәәжәһәд:

— Терүнәнчн тускар би бас тооллав. Тер

һанцхн бәәсн болхла, келхәсн әәшчн уга би-

ләв. Эс келен бийнь, яһад болвчн эврәннь дуран медүлж болхмн. Болв гергтә, дәкәд көвү-

тә күүнд яһж келхмбчи? Тиим моральн зөв кен нанд өгхмби? Кесг дәкж терүгиг толһаһасн авад хайчкхар седләв. Болж өгхш! йир хүв уга күн бәәжв. Мини эк бас хүв уга

бәәҗ... гиһәд күүкн тагчг болад, толһаһан

өкәлһв.

— Чини эк яһад хүв уга болжахмби? Ю келжәхмбчи? — гиж үгинь йовулхин төлә

сурвв.

— Нег экләд келсн хөөн, цааранднь келчкнәв. Нань кенд келхв. Оңгдан күүнд үг келш-

гоһичнь би меднәв. Нег дәкҗ эцкм согту

ирәд,чэкләм керлдҗәһәд келжәнә: «Чи иимтиим, күүкнчн мини биш». Тер үгинь соңсчкад, би кесгтән зовлң эдлвв. Хөөннь, оцгдан се-

Хәрнь тер. Яахв! Би экиннь зарһч болж чадшгов. Җирһлин җимнь олн. Бас нанла әдл, түрүн дуран зүркндән хадһлад йовснчн биз, кен медхв? — гиһәд келхләнь, санам зовад үр күүкән теврәд үмсҗәнәв. Мини халхар халун нульсмн, цувг татсн мет, асхрв. Кенә нүднәс

һарсинь кен медхв??

...Эндр гертән сүл бәәсн өдртән хувц-хун- ран уһахар эрт бослав. Маңһдур көдлмштән

одх. Көдлмш болж нанд ода деерән дала икәр

иткжәхш. Герин өөр идшлж йовсн хөөдиг залх, эс гиж гер деер үлдәсн нег цөөкн му хурһдиг асрх, усллһнд дөң болх.

Тегәд үдин хөөн хувцан уһаһад дуусжахлам, Болха Балта хойр һазаһас орҗ ирв. Оньдинд шулун-шудрмг Болха невчк эмәсн

бәәдл һарад, намаг сура бәәтл, әрә гиҗ өөдән һарч суув.

—Аак, цә чанхнчн,— гиҗ экдән келхләм.

—Уга, бидн адһҗ йовнавдн,— гиҗ Болха

келв.

Дәкн невчк суужаһад: — Делә, би чамла

күүндхәр ирләв. Мини гем, зуг терүгән хөөннь одҗ медвв. Гемим тәвж ас! — гижәиә.

— Юн гем? Ю келҗәнәт?— гиһәд нам алц

болвв.

— Юн болх билә? Нанас көлтә чи гер

деерк амр көдлмшәсн һарад, кеер хөөнә ард зовҗ йовнач. Тегәд чамла күүндхәр ирләв,— гиҗәнә.

— Негдврәр, танд би өөлҗәхмн угав. Хойрдврар болхла, кеер хөөнә ард йовсн, гер

вгвв.

— Делә, чи манад ирж үзәд угач. Тегәд эндр асхн манаһас ирҗ цә у, — гиҗ Болха келв.

җана.

— Әрлһтн, Болха. Би эврән уһачксв. Чиләчкәд ирнәв, — гиһәд, нам хуурхм зу болад, уһажасн кенчрән хаҗуһасн авад, идш дотран

норһҗанав.

— Тииклә дурнчн. Зуг асхндан мартлго күрәд ир. һазаһас күн уга, үвләһә хамдан көдлҗәсәрн цуглрхвдн,— гиҗ келчкәд, һарч

одв.

Тедниг үүдән хааһад һарлһнла, хаҗудк

хораһас экм һарч ирәд:

— Тана күүндсн үгитн цуһараһинь соңсув. Ю хәәж теднәһүр одхмчи? Бичә од! — гиһәд, хөрчкәд, — Делә, хәәмнь, эн берәсчн олн зүсн му нерн һарад бәәнә. Көгшн гергд дундас чи, бичкн күүкн, ю хәәхмч?—бол-

җана.

— Юн му нермби тернь? — гиһәд эс медсәр

сурҗанав.

— Мана фермин залач эн берүрчн оддгчн. Юу, ичкевт! Орн-орчлңгд уга юмн, гертә за­

лу белвсн гергнүр оддви?—гиһәд, дууһан

баһрулад, шимлдн алдад келв.

—Худл зәнг, бичә итктн, аак! — гижәнәв.

—Альдас меднәч? Чамас һәргтә улс зәңг һарһҗану? һанзд һал эс орулхла, утан һардмн

биш. Чамаг яһад цә у гиҗәхмби? Мордх кү-

күүкиг хотна гер болһн дуудулж гиичлх зөвтә. Гер болһн эврәннь чидләр күүкиг гиич-

ләд, өмскүл өмскәд, һарһх йоста. Цергт йовжах көвүн, сурһульд йовҗах күүкн бас тер йосна зөвт багтхмн. Дәкәд нег йир сән йосп мана хальмг улст ики кезәнәс нааран үлдсн бәәнә. Оңгдан һазрас мана хотна нег герт гиич ирсн болхла, бас өрк болһн дуудулад,

күн болһн эврәннь чидләрн тооһад, өмскүлинь өмскәд һарһх йоста. Урднь эс таньдг күн

болвчн, төр уга. Эн хамгиг ухалҗаһад, кесг

жил хооран болен нег йовдл мини сананд

орҗ, инәдим күргв.

Намаг бичкнд бидн Алтайск крайд бәәләвдн. Новосибирск областяс мини эцкин ач күүкн хәрд һарх болад, манаһур гиичд ирж. Бидн теңкән уга байрлдад, тооһад-тәкәд бәәнәвдн. Тер мана бәәсн селәнд тәв шаху өрк хальмгуд бәәлә. Тегәд ирснәннь маңһдурас авн одак күүкиг нег герәснь һархла, хажүдкснь дуудад, долан хонгин туршарт гермүд эргв. Хажуднь би, бичкн күүкн, хаалһчнь

болҗ йовнав. Селәнә захд, нег бичкн һазр герт бәәсн, һанцхарн бәәдг, дал күрсн эмгн бас цә уутн гиҗ дуудулж. Арһ уга, эс одхла-

өөлх. Гола-тер күүкнә нернь, бидн хойр орж ирвдн. Эмгн бийнь әрә йовҗана, тер бийнь

босад, цәәһән манд кеҗ өгәд, өмскүл өмскҗәнә. Өмскүлнь—кезән-кезәнәк хуучна килң терлг цегдг хойр. Нам мини эк тиим хувц өмссмн уга бәәҗ.

— Энтн, күүкд, мини буулһмр хувцн.

Насн дал һарв, удлго үкж одхв. Тегэд кендән хадһлхв,— гиһәд эмгн эврәннь баһ наган

келәд, Толад бээсн хувцан өмскәд һарһв.

Хажуднь йовсн күүнд бас ю болвчн белглх зөвтә, тегэд нанд бас кесг толһад боодг альчур, хамр арчдг альчур, бүшмүдин эдин тасрха өмскүлин үзүр болһнд цаһан мөңгн шаальг хойр боолһата болн наньчн кесг олн-зүсн юм өмсклә. Тер түрү, дән чилсн дарук цаг билә.

Ода болхла яһҗ тер йосиг олзлна? йир сән йосн! Мана баһчудин зәрмнь эн йосиг арха­ изм гинә. Миниһәр болхла, эн йосн ни-негн бәәхд дөң болхд, хармч седкл уурулхд, аш сүүлднь Максим Горькийин келсн, ик үзгәр бичгддг күүнд дурта болхд дөң болхмн. Хууч­ на, кезәңк, эврәннь келн әмтсин мууһинь хаяд, сәәнинь эндр эврәннь җирһлд олзлсар

һару һаршго.

Эк тәвшгоһар седәд, эврә одх дурн уга

болен бийм, арһ уга, асхнднь Болханд ирвв.

Көвкр үүлч деер күн көвж бәәҗ чадшго, хойр көләрн һазр ишкәд бәәсн хөөн, хажудк улсас зулх керг уга. Эврәннь таасгдсндан одх, эс таасгдсндан өөрдшго гисн йосн уга. Эвго үг

өмнәсчн келәд, эрк биш хаҗһр йовдл һарһхла, үрүдж нурһан өгхәр, өмнәснь зөрлцәд ор! Мини седкл тиим. Хаҗһрчн болх? Яһж медхв, нанд эс медгддг юмн дала...

Намаг Болханд орж ирхлә Ноһан, Балта, Цаһан болн Тевкә дөрвн герин эзтәһән тавн күн бәәж. Болхан бәәх гер харһаһар хавчад

кесн стандарты, дөрвн өрк бәәдг, хошад хората гер. Дотрнь орж ирхнь, хойр нүдм хальтрад бәәв. Үнәртнь келхлә, мана Соятин гер болһнд балһснд бәәдг улсин герәс тату биш. Өдгә цагин ор-дер, герин орад күрдг ик чирә үздг гер, шифоньер, диван, герин эрст наасн, полд делгсн үстә кевсмүд болн нань чигн өлг-эд гер болһнд гишң бәәнә. Болв Болханд орж ирхлә, гер дотрк өлг-эдин диг-дарань, күүнә чееж байрлулҗ, өмнәсчнь инәмсклҗ: «өөдән һарад цогцан амратн», — гиһәд тоссн болж медгднә. «Иим бәәдлтә күүнә чееҗ яһад

му болх билә» гисн ухан дотрм орв. Болв һазак дүрснь сән-сәәхн, болвчн, чеежнь бузр улс бас зәрмдән харһна.

— Деегшән һарад су, — гиһәд, намаг Болха Тевкә Ноһан хойрин хоорнд суулһчкв.

Хот-хоолнь стол деер белн, намаг күләһәд суусн бәәдлтә. Болха йир тиньгр, цәәһән ааһ болһнд кеһәд, улан чаһр чиркд кеһәд, күн болһнд бәрүләд өгчәнә. Күн болһна өмн болһсн махн, тосн, наньчн хот-хол дала бәәнә.

— «Цә шиңгн болвчн, идәнә дееж болдг» гиж мана көгшд келдг билә, тииклә түрүләд цәәһән авад амсчктн, — болжана.

—Нә наснчн ут болж, нег хөв-кишгән олх бол! — гиһәд Тевкә йөрәһәд, цәәһән уув.

—Көгшдин йөрәл бүттхә! — гиһәд, бидн

цуһар ааһдан урлан күргвдн.

Дәкәд, нанас бишңкнь, цуһар чирктә әр-

кән ууцхачкв. һанцхн мини чирк кевтән үлдсинь үзчкәд:

хорад орж одв.

—Әрлһтн цааран, би әрк уудм угав,— гиһәд би эндәснь хәәкрвв.

—Нег өрәл бакал шампанск уусар дала юмн болх уга,— гиһәд Болхла тер хораһасн һартан нег шил шампанск авч ирн, зогса бәәж, хаһад, бөгләһинь өөдән өсргв.

Әрк амндан күргж үзәд угав, кеж өгсн бакалиннь өрәлинь уучкад, толһам эргәд, дотркм му болад одв. Тер хоорнд наадксм

цуһар һурвад чирк ууцхачкв. Амнь халад,

күүндвр улм догшдад ирв.

— Нә, Болха, һарсн өдрчнь кишгтә болтха! —гиһәд, халж одсн Тевкә дөрвдгч чиркән

өргв.

— Хальмг күн бичкн күүкдиг һарсн өдртнь йөрәһәд, толһаднь тос түркәд, бәрнә өмскдмн. Мини һарсн өдр биш. йосар тоолхла, би һал тәвдг сард һарсн бәәжв. «Намрин харңһун

гүдү цагт һарлач» гиҗ экм келдг билә. Тиим ик харңһу цагт һарсн болад, мини жирһл

харңһучн болх. Кишг тату, хөв уга күн бәәжв.

Нәәмтәдм экм өңгрәд, эцктәһән хоюрн үлдвдн. Арвн хойрта-һурвтадан һурвн үкрән сааһад. чигәһән кеһәд, өдр болһн әркән нердг биләв.

Әрә арв һарсн күүкнд биш, идр наста күүкдкүүнд ямаран ик көдлмш! Үрглн, уульн йовж кеһәдл йовдг биләв. Эцкм намаг әрвлдг билә. Болв үд күртл герин ахуг цуһараһинь кедмн, үдин хөөн әрк ууһад, согтж оддмн. Тер ца-

гаснь авн цуг көдлмш мини эццн ээм деер ачгддмн. Намаг арвн тавтад, эцкм адгтан һурвн-дөрвн күүнлә худ бәрлдхәр бооцсн

болхмн. Әрк уучкад: «Мини күүкнлә әдл сәәхн болн көдлмшч күүкн хотнд бәәнү?» — гиһәд, көөрәд хәәкрдмн. Болв би көөрч келжәхшв, тиикд үүрин күүкдәсн ик цогцта-махта болн

сәәхнчн биләв. Зуг һанцхн сәәхнә уршг биш, би һартан бәрсән цуг кедг биләв. Кү кеерүлдг

гүрм — көдлмшт! Көдлмш кедг дассм, хөөннь бийдм олз болв. Дән эклхлә йовсн эцкәс эндр өдр күртл зәңг уга. /Мини асргч, ицгч, харсгч тоотм-хойр һарм болв.

Дәәнә сүл жилмүдт болн хөөтк жилмүдтнь Алтайин теегт бәәдг Пегасово гидг селәнд

бәәләв. Деернь район бәәдг ик селән билә. Түрүн авгтан ямаранчн көдлмш кех цаг харһв.

Дарук жилднь хувц уйдг мастерскойд көдл-

ләв. Түрү-зүдү, хот-хувцн тату, дәәнә цаг. Гесндән сән хот уга, ээмдән сән хувцн уга бийнь, сө болһн нәр хәәһәд гүүдг цаг. Насн эврәһәрн дииләд бәәдмн. Нәәрт одхла, көвүд уга, мел күүкд. Көвүдин арһта гиснь эн...

келчкн гивв. Эн эргнд бәәх күн тадн таньчкхт.

тракторист көдлдг, манас хот-хувцарн сәә-

нәр бәәдг билә. Тегәд эн Сарң намаг өдр-сө уга дахдг болв. Дәкн нег жил чилв. Болв би Сарңгд зөв өглго бәәһәд бәәнәв. Оңгдан залус уга, эн эрүл-дорул көвүн яһна? —гнһәд толһаһарн ухалвчн, зүркнд орж өглго бәәв.

Нег үдлә хотан уучкад, көдлмштән одж

йовлав, генткн өмнәсм нег цергә хувцта күн барун һартан чемодаһан бәрсн, нурһндан сумкан үүрсн, зөрлцәд аашна. Сәәнәр хәләхнь.,.

теңгр цокг, Нарн! Мана селәнә көвүн, энүг цергт йовхаснь урд таньдг биләв. Алтн погон

деерән дөрвн одта. Өөрдәд ирчкәд: — Кенә күүкмбч? — болв. — А, Болхайчи, гижгинь хәләлчн! — гиһәд, намаг кенәһән келчкхлә, ми­ ни ардк күкләс татн: — Мини ээҗ ямаран бәәнә? Намаг гертм күрг! гихләнь, дахулад һарвв.

Ирснәннь маңһдурас авн Нарн нанла

үүрлв. Эн дундин школд дәәнә керг заадг багш болв. Школын өөр мана мастерской

бәәдг билә. Эн школд одхларн нанур дәвоәд, көдлмшәс хәрхләрн, нанур дәврдг билә. Тиигә бәәж хоюрн йосндан ижлдвн. Нанла бичкн

күүкдлә әдл нааддмн. Би өдр болһн терүг үг келх гиһәд күләдг биләв. Кедү үг келсн болхв, зуг мини күләжәх үг негчн дәкҗ келжәхш. Хойр сар болв.

Генткн мини көдлжәсн мастерскойас на­

маг һурвн сара хувц ишкдгин курст Барнаул

тал тәвҗәнә.

— Маңһдур намаг һурвн сара курст йовул-

җана,— эн зәңг келхлә, одак үгән келх гиһәд, адһҗ ирәд, асхнднь келжәнәв.

— йир сән! Ода специальность уга бәәҗ болшго. Баахн чи биш, көгшн мини бийм сурһуль сурх дурм күрчәнә. Йовад ир, һурвн сар удан биш. Ирхләчн күүндх үг бәәнә,— гиһәд мини толһа илжәнә.

«Ода юңгад эс келнәч? Келхнчн! Келхләчн, би йовхшв!» гиһәд хәәкрх дурм күрчкәд, бахлурм бәргдәд, үг келҗ болхш. Ода болхла,

— Бәг. Оңгдан күүнлә таньлдхар бәәхшв.

Бичә зовлң эдл,—гиһәд, мини толһаг бийүря

биш, хөрн дуунад бәәсн селәнд Сарңгин экчнь

бәәдг, терүндән гиич ирсн болҗ һарв. Хойр дәкж терүг сурад бэәхләнь, дахад кинод одлав. Дәкәд амр өглго, өдр болһн ирәд бәәх-

ләйь, уурлад көөчкләв. Хөөннь ирдгән уурв. «Намаг хәрүһинь эс тәвхлә, Нарн бичдгән уурч одв. Удлго курсан чиләһәд хәрхләрн

харһхвдн» гиһәд бийән аатрулад бәәвв. Сүл шүүврән өгәд, курсан чиләһәд хәрхин хойрхн хонг үлдсн цагт нег бичг ирв. Ардк хайгинь хәләхнь, Нарна һар биш. Дотркинь шуулад

хәләхлә, иигж бичәтә: «Үр күүкн Болха, менд! Би одахн экчәсн эврәннь Пегасовд ирвв. Бидн цуһар менд бәәнәвдн. Шин зәнгәс, февралин 12 өдр хүрм болхмн. Нарн Тоня хойр ханьцжана. Кемржән курсан чиләжәхлә, үр күүкнәннь хүрмд ирж үз. Сарң.» Тер бичгинь

авчкад сөөннь дуусн унтсн угав. Түрүн авгтан Сарц худл бичж гиҗ медвв. Дәкәд тоолад бәәхинь, терүнд худл келәд тус уга. На­

маг ирхлә бәргдж одхмн. Тегәд бичг бичлго бәәж, кишго элмрмүд! — гиһәд ууртан бүтәд, сөөнь дуусн уульв. Хойр хонад Толково станц

деер ирәд буухла, шуурһн шуурчана. Мана селән күртл һучн тавн дууна. Көлгнчн, машинчн

йовхш. Шуурһн дегәд дошгн биш. «Өрүн

һархларн асхн күртл һучн тавн дуунад күрч одхв.» Урднь эн хоорнд кесг дәкҗ йовһар йовчксн хаалһ билә. Зуур көлгнчн харһад бәәх. Ацан күнд биш, нег чемодан.

Арвн дууна шахуд һарчксн цагт шуурһн улм гүдәд, хаалһ үзгддгән уурад ирв. Нег бийд хәрү станцан темцх дурм күрчкәд, уга зөрсн талан, уралан» — гиһәд, йовад йовнав. Шуурһн тогтнх биш улм гүдәд йовна. Йова, йова йовтл бүрүлин гегән тасрад ирв. Шуурһн тогтнх бәәдл уга. Өмнәсм, ардасм болн хәвр-

һәсм негчн баран, негчн герл үзгдхш. Цогц зовад, махмуд даарад ирхлә, нөр күрәд ирдг бәәҗ. «Сууһад амр! — гиһәд дотрасм чееҗм келәд йовхла» уга, амрч болшго! Суухла үкснчнь тер! гиһәд түрүнк ухаһан хәрү цокад, зогсл уга йовад йовнав Хаалһ үзгдхш, зәрм-

саңв, торлв гиҗ, толһад тохнята бат шиидвр орхш. Хаҗуһас хәрү цоксн тоолвр орад урдк

санаг цуцлна. «Күүнә байр эвдх зөв кен чамд өглә? Нарн чамд ю келлә? Күләх-күлцх бол>к үгән өглү?------гиен тоолврмуд бас орна.

Маңһдуртнь үдин алднд, шуурһн тогтнад уга билә, урдк кевтән хаалһан алдчксн бүтүһәр, көлин чинән алдрсн әрә йовҗ йовнав, генткң барун һар талм ноха хуцсн ә һарв. Доран эргәд тер дууг темцхлә, удлго утана үнр һарв.

Өөрхнд селән, әмтн бәәхнь ил медгдв, болв эврәннь әмән менд авч һарх һазрур көләрн йовдг арһ уга болхла, дөрв көлдж, мөлкәд күрвв. Захин герт күрхләрн байрлсн байриг

юуһинь келхв, болв эврәннь селән бишинь медчкәд һундсн һундвран кенд келхв? Зуг чидлм чиләд, мини хүвәр герин эзн, орс өвгн эмгтәһән хоюрн бийим чирәд беш деерән һарһсинь меднәв.

Унтад серв Бүкл өдр сө хойр серлго унтсп бәәжв. Хойр халхм, хамрин үзүрм невчк миш-

лдсн бәәҗ. Серәд альд бәәхән сурхла, эврәннь селәнә хажуһар һарад, төмр хаалһас жирн дуунад бәәсн оңгдан селәнд төөрәд ирсн бәәжв.

Хүрм давад хойр хонсн цагт гертән ирәд иим зәңг соңсвв: Сарң Барнаулин өөр бәәсн

экчдән ирхдән, нанла хойрх дәкҗ харһла. Нег дәкҗ кинод йовҗ йовад, зурган цокулий,

гижәнә. Түрүн авгтан бурушаҗаһад, дәкәд зөв өгв. Яһвч, нег селәнд бәәдг көвүн. Энүнлә зург цокулсар яах билә» — гиҗ санад цо-

кулчклав.

Сарң нег цөөк хонад одак нанла цокулсн

зурган дотрнь тәвәд гертән бичг илгәҗ. «Энд Болхала харһад ханьцвдн, хүрмән хавртан кехәр шиидвдн» — гиҗ бичҗ. Хөөннь

Сарңг гертән ирчкәд, Нарна сурврт, тер бичг

үнн билә, гиж хәрү өгч.

Терүнә ашнь —Нарна гер авлһн. Генн толһаг һундл эзлнә, өшән өрч дүүргнә, уутьхн чеежд— ур буслна. Сарңгас өшәһән авх седкл өдр-сөөһин туршарт унтуллго дахлцв.

Нег асхн көдлмшәсн хәрҗ йовхинь, өмнәсм Сарң тосҗ ирв. Көвүнә көлднь бокс һосн деерән намрин пальто өмсҗ йовла. Се-

ләнә захд болҗасн нәәрт одхмн гиҗәнә. Уульнцд дөчн градус киитн билә. Урднь, намаг ирснәс нааран эн кесг дәкж шарвадҗ дахла. Негчн үгтнь хәрү өглго бәәләв.

Ода бокс һоста, нимгн пальтота йовсинь

үзчкәд, генткн нег ухан толтс гиһәд орв:

— Герин һаза намаг күләжә, би хувцан үмсәд һарч ирсв. Чи юмнд бичә од, — гиһәд, герүрн орн, үүдән дотраснь хаачкв. Энчнь

һурв дәкж, үүд цокв. Терзин өөгүр торжңнад, ескәһән цокад йовад бәәнә. Бүкл час үлү

һарч ирлго, арнҗлад бәәв. Час үлү бокс Пос­ та нимгн пальтота дөчн градус киитнд зогсхд

бас зөрг керг.тэ! Намаг һарч ирхлэ, хойр өргнь зуурлдад, үг келж чадлго бээв.

Намаг дахад һарчкад, манаһас хойр гер һатц бәәсн күргн ахиндан орж одла, би күлэснчн угав, тер ардасн күцҗ ирснчн уга.

«Сари хойр көлән көлдәж» — гиен зәңг маңһдуртнь соигсвв.

Терүнә хөөн кесг җилмүд давв, өршәвр уга йовдл һарһсан ода шиикн медвв» — гиж, Болха келв.

Апрель сарин 21 өдр

Эндр өрүн экн ирснэс нааран, һурв дэкж хөөнд һарлһм эн. Урдк хойр һарлһнд йир ду-

лан өдрмүд болла. Шин ноһан әрә көкрәд һарчала, болв хөд идхәс эрт, тер бийнь генн адусн терүгән медлго, энд-тенд хотхрмудт арлшң көкрсн зүсинь үзчкәд, өрвҗ идшлго, тарвалдад йовҗ одна. Ода эн сүл долан хонгт, ноһан зөвәр бултаһад һарчксн, хөөнд өлг болна. Тедн доран тогтнад, нам гирлгәр цокад көөвчн ормасн көндршго. Үвлин дуусн

ховр хотта бәәсн аһрусн, миңһн хәәчәр хәәчлсн мет һазринь халцхалад, ноһана бүчринь кир һәд йовна.

Өрүн намаг хөөһән тууҗ һарһхд үүлн бархлзад, теңгр атхр бәәдл һарч одла. — Ода

хәрҗ ир. Эс гиж эн күүкн хур орхла һанцхарн яахви?—гиһәд, мөрн тергн деер һарад сууҗа-

һад келв. Бор Цәвдирович эндр Ладовк орад, хургт одхмн. Нимгр-тәвн жирн хойрин хоорнд бәәх, эгцләд хәәчлсн шар сахлта, маштг хар өвгн. Цөн үгтә, әмтнлә ээл уга, эврәннь хөв көдлмшән кечкәд, күүнлә ноосан харһуллго бәәдг күн болж медгднә.

Хош деер нег цөөкн гемтә хурһд үлднә,

Теднд өгчәсн һуйрин кевг чиләд, Соятас авч

ирхәр Нимгр мөрн тергәр йовжана. Тер төләд, хош деер һанцхарн үлдсн деерән, кеер йовх хөөдиг хәләх зөвтә болвв.

— Сән идгәс хөд холд одхн уга, болв ар-

даснь хәләһә бә, — гиҗ Бор Цәвдирович тергн

деерән һарад суужаһад, зөвәр уужмд йовсн хөөдур заачкад, нанд дәкн нег давтҗ келв. Тедниг йовад нег час болснас авн хур үсәрәд орв, үдин алднд нигтрәд улм гүдв. Тарваһад идшлж йовсн хөд баглрад, ормасн көндрх бәәдл һархла, адһҗ, шаһаһан цокдг ут болн

ннь залуһан әмтнә наад кеһәд иигәд зогсана гисн сән йовдл биш. Тер тоотиг Арлтан санх-

лань, зүркинь мааҗад гүн шав авсн мет, болв дәкн мөшкәд сурад бәәхлә, тер шавинь дәк-

нәс мааҗад цус авсн мет энүнд болжахмн. Тер бийнь ямаран учрар ноолда һаосинь

медхин кергт, дәкәд нег цөөкн үг сурв. Сурсн сурврт хәрү уга. Терүнә дару, комсомольцнр босж үг келцхәв.

Тавдгч болҗ Нохашкин Эрднь босв:

— Үүрмүд, эндр бидн өдгә цагин меща­

нин күүнә тускар күүндвр кеҗәнәвдн. Тиим, өдгә цагин мещанин гиж темдглх кергтә! Юн-

биш. Өдгә цагин мещанин шунмһа, олнд үзмҗ болен бәәдл һарһад, сурһульта болн культурн бәәдл һазаран үзүлчкәд, дотрк ухаһарн мана

социалистическ диилврлә буцлдг күн. Арлтаниг авад хәләй. Коммунистическ бригадин член —гиһәд Эрднь келхләнь.

— Чи, терүгинь бичә көндә! Терүнә член болдг арһ чамд уга! — гиһәд, Арлтана чирәнь

ранчн нерән һатц бийән хальчлх әмтс. Дәкәд Арлтаниг эндр өдр күртл шунмһа комсомо­ лец, сән көдләч, гер-бүлдән ээлтә, дәкәд әмтнәс ард хоцрлго заочн техникумд сурчах, эндән келхд, үлгүр авч болх күн, гиж санҗалавдн.

—Би чамла әдл институтас көөгдсн угав!

—Үзжәнт, хургин ахлач, күүнд үг келүл-

жәхш.

— Арлтан, бичә харшлад бә, цааранднь кел Эрднь, — гиһәд хөрчквв.

— Эндр һарһсн үүлинь авад хәләхлә йоста

азд, мана комсомолын зергләнд бәәж чадшго

күн. Бүкл мана Комсомольск организацд бузр нер өгчәнә. Хәләһит йир, гергн эк хойран

гөвдснь баһдад, бичкн һунта көвүһәр зог кеҗәхмн болжана. Миниһәр болхла энүгитн комсомолас һарһснь баһ, зарһд өгх кергтә,— гиһәд, ормдан суув.

Нәәмн күүнәс тавнь босад үг келчкв. Ода

Босха, би болн цуһараһаснь баһ наста, ком­

уга, тииклә Нүүдлә угаһарчн хурган секх зов Уташ Гахаевич өглә. «Ямаран шиидвр һарһхмн болхв. Үг келен улс цуһар комсомоласнь

һарһхм гилдцхэв. Эрднь болхла нам зарһд

өгхмн гиж келв. Тернчн чик. Мел нег учр угаһар кү цоксн болхий? Юн гиж келелч. Бос­

ха йирин үг келх уга. Хаалһ бас үг келхн уга. Болв йосни төлә сурх кергтэ», —гиж санад,-— Хаалһ, үг келнчи? — гиһәд, нүдән өргхинь.

энчнь босад зогсчкж, хойр халхнь балм кевтә

улаж. «Көөрк урднь чирәцҗ үг келж үзәд

гем уга. Комсомолас һарһж болшго. Комсо­ молас һарһхла үкснлә әдл—гиһәд келхләнь,

эндәснь Эрднь:

— Хә-хә, Хаалһ чи ода бийнь пионертән

бәәхмн биләч. Энүнл юун күүндвр болжахинь меджәнчи? Чамаг бийичнь цоксн болхла яах биләч? — гиһәд, наад бәрх бәәдлтәһәр инәҗәнә.

—Хаалһин улажасн чирәнь цәәһәд, хойр

нүдәрн Эрдниг зөрлцәд хәләчкәд:

—Комсомола урднь бәәснь үг келтхә, шин

орснь бичә келтхә гисн йосн уставд уга. Тиигхлә би танла әдл бас эврәннь ухаһан келх зөв-

тәв. Арлтан яһад тер болен йовдлиг нууҗахинь меджәхшв. Мини ухаһар болхла, комсо­ молец күн чик болв хаҗһр болв үннинь келх зөвтә. Тегәд би эврәннь медсән танд келхәр

бәәнәв.

Тер эрлһнд бичәтә бәәсн апрель сарин арвн

нәәмнд үдлә, би хотан уучкад, көдлмштән одхар седхлә, эк гертән уга бәәж. Үүдән оньслчкад, түлкүрән өгхәр хәәһәд Арлтанад ирхлә, экм теднәд бәәж. Дәкәд теднәд бө Зодв бас бәәлә. Асхн гертән ирхләм, экм иигж

келв:

Арлтана һунта көвүнь оньдинд гемтәд бәәнә, эн хавр эклснәс нааран һожа. Тегәд

эмчд одлго Зодвд үзүлхәр авч ирж. Намаг һарсн дару Арлтан мөрн тергән һаза зогсачкад, көвүһән Харһатин эмчд авч одхар седсн бәәж. Гертән орж ирхләнь, орн деер суусн хадм экнь көвүһинь теврчксн, хаҗуднь Зодв күзүнднь алг деес боочкад тәрндәд бәәдиж. Арлтан орж ирәд, деесинь шүүрч авад, терзәр шивчкәд, хадм экәсн көвүһән булаж авад һархар седхләнь, Нүүдлә гүүж ирәд, үүдн

хоорнд зогсчкад һазаран тәвдгочн. Тегәд гергән түлкчкәд, кәвүһән тергн деерән суулһж авад, Харһат орж. Болснь тер! Дәкәд тер «хар кел утлсн», дееснә тасрхань мана чуланд кевтнә, худл гихлә одад хәләтн, — гиһәд,

Хаалһ сууж одв.

— О, о, юуна келн тернь? Харий аль цаһаний? — гилдәд, әмтн шууглдад одв.

Мана Соятд көгшн өвгд-эмгд хая-хая

-«зул-цаһан» болхла мөрглдхәс биш, тиигжху-

учна авьяс авч сүзглдг улс ховр. Баһчуд дотр болхла мел түрүн болҗ соңсжасмдн эн. Те­ гэд Арлтана комсомолд үлдәх, уган туск төр тәвҗәхлә, тер үгән мартчкад, «хар келн» гиснь эдниг соньмсулж шуугулҗана.

— Арлтан, эн күүкнә келсн чикий? Чик болхла яһад эврән нуувчи? келҗ өг эн үүр-

мүдтән, — гиж Уташ Гахаевич келв.

Арлтан босад, бәрҗәсн бор картузан барун һарарн атхад авчкад, хоолан ясад: Хаалһин келсн цуһар чик. Таднд йосн үнн седклән эс келсн мини гем. Тәвәд өкләтн байрлхв, эс

тәвхлә тана дурн, би өөлшгов, юңгад гихлә мини эврәнм гем.

— Би көвүндэн йир дуртав. Тегәд эврәннь бүлдән һазаһас кир дусхалго цеврәр хадһлхар седләв. Тер төләд гер-бүл дотр болен

цүүгән болһиг оңгдан улст медәд керг уга гиж сандг биләв. Тер учрас би нег күүнд келсн угав, эн хургдчн келхәр седсн угав. Арһ уга, Хаалһ «А» гиһәд келчкхлә, би «б» гиж

чиләх зөвтәв.

Мана көвүн ик үвләс нааран халу дөрәд һоҗа. Тегәд би эврән нег дәкҗ Харһатд эмчд авч одлав. Хөөннь күчәр Нүүдләг йовуллав. Гертән асхн көдлмшәс ирчкәд хәләхинь, көвүнд эм өгхш. Шиләс нег киртә болен ус өг-

нә, дәкәд ус буслһҗ ӨГНӘ. Хойр һурв дәкж

Зодв манад бәәсинь би оньһчкад, дигтә энүнд үзүлдг болх гиҗ бодв. Нүүдләлә күүндхәр седхлә иигж келнә: «Би чамас баһар зовҗахшив. Көвүг эртәр эдгәх седкл бас бәәнә. Зуг яһж, кенәр эмнүлснь чини керг уга. Экин

келсн үгәр эс болхла, хойраһмдн алх» — ги-

нә. Тегәд, уурм күрәд мөрн терг зүүҗ ирәд,

эмчд авч одсм тер. Кенигчн цоксн угав. Зуг Нүүдләг үүднәс түлкәд һарһчкад, көвүһән теврж авад һарлав, — гиһәд, келчкәд ормдан суув.

— Өрк бүл гиен мана государствин бичкн

■ячейк. Тиикхлә өрк-бүл болһна гер дотрк улс

ямаран ухата бәәх, юунд шүтдгнь, кениг иткдгнь, юунд шүлтдгнь манд йилһм уга биш. Тер дотр коммунистнрин болн комсомольцнрин гер дотр бурхнд бөөд иткәд, зальврад бәәхлә, бидн тагчг бәәх зөв угавдн. Арлтан чини нег эндүчн, гертән болен йовдлиг нуухларн, һазаһас орх кир халхлжанав, гиҗ бичә

сан. һурвн-дөрвн сардан гемтә көвүг эмчд үзүллго, бөөһәр хәләлһәд бәәһәд бәәдви? Кемрҗән үкҗ одхла яхмби? Хойрдгч фермд бәәдг

Хулхачин Церн торһн киилг ирсн һанцхн

күүкән эмчд үзүллго, Зодвар эмнүләд, алдчквш. Гергән эс цоксн болвчн эртәр эмч авч эс одсн чини гем, һанцхн эн йовдл биш, хөөньнчн иим төр Соятдһархла, тадн нүдән аньчкад хажуһарнь һарх зөв угат. Хурл-ховргт, бөөд шүтлһнә, аля-азд йовдлин өмнәс тадн йоста дәврлһ кеҗ, тер хорта өвсдиг, әрә үзүгдм бийәрнь, уңгарнь сөңглх кергтәт. Арлтана тускар эврән хәләһәд медтн. Гергнь комсо-

молк биш, тер төләднь сельсоветүр дуудулнавдн. Бурхнд иткдг, бөөд үзүлдг улс мана күүкдт ямаран сурһмж өгхмби? Бидн күүндх зөвтәвдн, — гиһәд, Уташ Гахаевич үгән чиләв.

Нә юн гиҗ санҗанат? Эрдни урдк келсн үгән үлдәнчи? — гиҗ сурвв.

— Уга. Би урднь келсн үгән хәрү авчанав. Миниһәр болхла, Арлтан түрүн авгтан нуулго үнинь келхмн билә. Тегәд, үниг нуухар седсн болн эврәннь гертк улс эндү йовдлмуд һарһад бәәсиг үзсн бийнь тагчг бәәснднь,

Мергнә Арлтанд догшн шоодвр өгхмн, — гиж санжанав гиһәд Эрдни келв.

—Нань кен үг келхәр бәәнә? Угай? Тиигәд цуһар нег дууһар Эрднин сүл өгсн үглә

зөвшлцхәв. Тиигж мана «ЧП» чилв. Босха бидн хойр хамдан хәрж ирввдн.

—Би Арлтана төлә икәр байрлҗанав.

Яһвчн теднәннь залинь медн, эврән зөрнә гисн сән йовдл — гиҗ Босха келв.

— Миниһәр болхинь, дала ик геройств һарһад орксн йовдл уга тер Арлтанчн, — гиһәд, зөрц Босхаг хордахар келвв.