ҺАРГ • С О ДЕРЖ А Н И ЕМ

■ һ А Р Г • СО ДЕРЖ АН И Е

ЕМ И АН ДЕРЖ СО • ҺАРГ • Е И Н А ДЕРЖ О С • Г Р А Һ ■

И гряду солью ставших слез Залп «Авроры» сломал, разнес, Счастья свет зажег навсегда, Нерожденным еще тогда. Гениальной поры порыв, Человечен, велик и смел, Только он обуздать сумел.

Ум его, излучавший свет, Ясно видящий дали лет И любую крупинку нужд,

Празднословья пустого чужд, Начертать мог тогда пути, По которым векам идти.

В годы, рвавшие все узды, Только Ленин смог взять бразды.

...Но полено зажги одно —

Икостром не станет оно.

Исосна, даже выше гор,— Лишь сосна,— не сосновый бор.

Исилач, пусть, как слон, силен, Дуб столетний не вырвет он. Полководец один, любой!

С вражьим войском не вступит в бой.

Ленин стал полководцем масс,— Где гвардейцы — рабочий класс. Мудрой мысли его лучи Отточили для битв мечи.

Он годами, любя, ковал Большевистской когорты вал, Чтоб Историю повернуть На единственно верный путь!—

Путь дворцов для жильцов лачуг, Власти рук тех, что держат плуг, Где исчезнет понятье «враг», Где сиять будет красный флаг.

И народа мечты сбылись!— Серп и молот взметнулись ввысь.

Стало все — от нив до дворцов — Достоянием их творцов.

Новь России, как новый дом, Где живут под одним гербом,

Породнившись, как с братом брат, Украинец, калмык, бурят,—

Мудрым опытом всех времен Был фундамент страны скреплен...

Флагман века — СССР,

Всей планете являя пример,

Волей Партии окрылен, Осиянный зарей знамен,

Вокеане бескрайних лет

Вкоммунизм пролагает след. Путь в грядущее — трудный путь. Били волны в стальную грудь,

Злобный ветер знамена рвал, Но в надежных руках штурвал, В капитанских руках ЦК Курсом Ленинским вел в века.

Полстолетья корабль в пути, Но, попробуй, сумей сочти Сколько спало с людей оков! Не в полвека, а в пять веков Не свершал никто, никогда, Что свершили мы за года. Утоляя жажду пустынь, Усмиряя полярную стынь, Строя новые города, Гордо шествует Власть Труда.

Пятьдесят легендарных лет! Величайшей из всех побед Юбилей! Сколько света в нем! День вчерашний с грядущим днем В нем, сегодня сошлись на пир, Пир, открывшийся словом: «Мир».

Встала Родина в полный рост:

В ней богатств — сколько в небе звезд, Счастье в ней бездонней небес, Будто в Бумбе — стране чудес.

Вней вражда сожжена дотла,

Вней любовь, как сто солнц светла. Будто время, она сильна,

Идорога ее верна.

Ивсесильный ее оплот —

Богатырский ее народ.

С юбилейной вершины лет Видим мы Коммунизма свет. Видный только зарею нам — Станет солнечным днем сынам. Встала Родина в полный рост. Я подъемлю заздравный тост:

«Майским цветом цвети! Ликуй! Счастье людям планеты куй, Дружбы, счастья крепчайший сплав, Величайшая из держав!»

Перевели с калмыцкого

Д. Долинский, В. Стрелков.

но друзья научили ее грамоте, русскому язы­ ку. Она не только строила этот завод, но и ра­ ботала потом на нем, чтобы быстрее на род­ ные поля пришли в достаточном количестве тракторы.

По зову Ленинского комсомола степняки поехали и на строительство Комсомольска-на- Амуре. История не сохранила многих имен на­ ших земляков, строивших город юности на со­ ветском Дальнем Востоке, но мы знаем, что среди уехавших на восток были Л. Границына, В. Клюев, А. Джевалдыков. Среди строителей Невинномысского канала было четыреста ком­ сомольцев из Калмыкии. Свыше 800 молодых людей работало на прокладке шоссейной до­ роги Дивное—Элиста. Продолжалось строи­ тельство центра области — города Элисты, реконструкция предприятий калмыцкого госу­ дарственного рыбопромышленного треста.

На всех участках хозяйственного и культур­ ного строительства молодежь принимала са­ мое активное участие — строила пруды и во­ доемы, колодцы и плотины. Молодые люди учились и строили новую жизнь так, как заве­ щал им Ленин. Ленинский Союз Молодежи был первым учителем в их жизни.

В 1933 году комсомол области берет шеф­ ство над овцеводством — ведущей отраслью сельского хозяйства Калмыкии. Инициатором этого движения выступила комсомольская организац||я совхоза «Большой Царын» Сарпинского улуса.

До этого молодежь работала на всех участ­ ках, но ни одного комсомольца не было на ча­ банских точках. Комитет ячейки решил для начала направить четырех комсомольцев стар­ шими чабанами. Комсомольцы помогали за­ готавливать корма, строили базы, чабанские дома. Они вели борьбу с гелюнгами и кула­ ками, с расхитителями социалистической соб­ ственности. Почин молодежи совхоза «Боль­ шой Царын» был подхвачен всеми комсомоль­ цами Калмыцкой области. Сотни юношей и де­ вушек по путевкам обкома комсомола пошли работать в овцеводство. Шефство комсомола Калмыкии над овцеводством продолжается вот уже 35 лет. И лучшие представители мо­ лодежи трудятся для блага Отчизны, отдавая тому все силы. Один из них, Павел Николаевич Ненашев, ныне Герой Социалистического Тру­ да, начал свой трудовой путь старшим ча­ баном в совхозе «Большой Царын». Был од­ ним из первых участников Всесоюзной сель­ скохозяйственной выставки от Калмыкии.

Увенчалась полной победой и борьба с отсталостью и неграмотностью. Спустя семь

лет после объявления культпохода, в 1935 го­ ду, в столице Калмыкии Элисте состоялась пер­ вая областная олимпиада самодеятельного ис­ кусства. Она была ярким подтверждением то­ го, что новая жизнь дала возможность возро­ дить искусство народа и выделить из своей среды яркую талантливую молодежь.

22 июня 1941 года гитлеровская Германия вероломно напала на нашу Родину. Война со­ рвала мирные планы.

Весь советский народ встал на защиту Оте­ чества, он верил: как бы ни был труден путь испытаний — мы победим, победим, потому что воюем за свою землю, за будущее детей и внуков, за право жить по советским зако­ нам — законам свободы и равноправия.

«Родина-мать зовет!» — эти три слова знал каждый, готов был ответить на них всей своей волей и мужеством. И как в те далекие годы, когда над страной прогремело «Социалисти­ ческое отечество в опасности!», комсомол взялся за оружие. Уходили на фронт тысячи комсомольцев. В одном из первых боев у стен Бреста героически погиб калмык Венеци­ ан Майоров, отец которого — Бадма Майо­ ров — в годы революции и гражданской войны боролся за установление Советской власти в Калмыкии. Наши земляки, молодые патриоты, воевали под Москвой и Ленинградом, на под­ ступах к Волгограду и в родных калмыцких степях.

Вместе с юношами уходили на фронт и де­ вушки. Они были медсестрами и санитарками, связистами.

Вместе со своими сверстниками ушел на фронт колхозник сельхозартели «XV лет ВЛКСМ» Сарпинского улуса Эрдни Деликов.

Враг рвался к Дону. Это было тяжелое ле­ то, лето 1942 года. Не оставалось ни одного клочка земли, где бы не разорвались враже­ ский снаряд или бомба.

Сержант Эрдни Деликов вел огонь из сво­ его ружья по вражеским танкам. Уже четыре вражеские машины нашли свой конец на дон­ ской земле. Сержант был тяжело ранен взры­ вом бомбы, но поста своего не покидал. Вто­ рая бомба смертельно ранила Эрдни Деликова. Истекая кровью, он в последние минуты обращается к друзьям: «Бейте фашистских га­ дов. Пусть знают, что наши не отступают!»

За этот подвиг верный сын калмыцкого на­ рода посмертно удостоен высокого звания Героя Советского Союза. Бывший комсомоль­ ский вожак, сержант Эрдни Деликов навсегда остался в наших сердцах. Расчеты фашистов на то, что начало их вторжения на нашу зем­

лю станет началом национальной розни в Со­ ветской стране, не оправдались, на ее защиту стали русские и украинцы, белорусы и узбеки, казахи и татары, буряты и калмыки — все на­ роды великой страны Советов.

Образцы мужества и героизма показала в боях за Дон 110 Отдельная Калмыцкая ка­ валерийская дивизия. В июле 1942 года она вела тяжелые оборонительные бои на подсту­ пах к Дону.

В условиях обороны и обеспечения отхода войск Южного фронта бойцы дивизии стойко сражались, выполняя приказ командования. Славные конники, продолжая традиции своих старших братьев из 1-го Калмыцкого кавале­ рийского полка времен гражданской войны, до конца выполнили свой воинский долг. Враг понес жестокие потери, прежде чем овладел важным плацдармом на реке Дон. На этом рубеже обороны героически погибли замести­ тель политрука Хомута Босхомджиев, комсо­ мольцы Ноха Гильчиев, Эрдни Хомутов, Нор­ да Товгаев и многие другие.

Храбро сражались с врагом, показывали пример мужества и отваги бойцам комсорги— ныне здравствующий Мацак Гучинов и Лагун Кузеев.

А те, кто остался в тылу, работали во имя победы над ненавистным фашизмом. Желез­ ная дорога Кизляр—Астрахань приобрела стратегическое значение. Комсомольцы Долбанского, Приволжского, Юстинского, Уланхольского и Черноземельского улусов вместе

састраханцами и ребятами из Дагестана день

иночь, часто под обстрелом и бомбежкой врага, работали на строительстве дороги. Они выдержали все испытания: недоедание, холод,

недосыпание, вражеские бомбы. Дорога была построена в срок. По ней пошли грузы на Сталинградский фронт.

Комсомол Калмыкии жил одним дыханием со всей страной, не щадя своих сил и жизни на фронте и в тылу. По всей стране шел сбор средств на постройку боевых самолетов и бро­ немашин для фронта. Молодежь республики вносила свои личные сбережения в фонд боевой эскадрильи. Ее было решено назвать «Комсомол Калмыкии». Все знали, как важно, чтобы на фронте появилась еще одна совет­ ская эскадрилья. 1 миллион 700 тысяч рублей собрали комсомольцы. Эскадрилья была по­ строена, ею нанесен был не один удар по врагу. С этой важной политической и боевой победой комсомольцев Калмыкии поздравил Председатель Государственного Комитета Обороны СССР.

В 1942 году ряд улусов Калмыцкой АССР был оккупирован врагом. На оккупированной территории действовали партизанские отряды. Здесь покрыли себя неувядаемой славой во­ спитанники комсомола Тамара Хахлынова, Юрий Клыков, Владимир Коснев, Петр Петруцкий, братья Алехины, Мария Василенко и сотни других.

Студентка Сталинградского медицинского института Тамара Хахлынова с первых дней войны просилась на фронт. Когда кованый сапог фашиста начал топтать родную землю, Тамара вступила в партизанский отряд. В по­ следнем своем бою Тамара уничтожила 11 гитлеровцев.

И мертвая Тамара продолжала вызывать страх у врагов. «И в мертвой чувствовали они ту силу, перед которой бессильны и эсэсов­ ские дивизии, и смертоносная техника, и про­ славленные немецкие генералы, поработившие Европу,— писала 20 августа 1943 года газета «Ленинский путь».— И имя этой силе была любовь к Родине, любовь к свободе, за кото­ рую беззаветно отдала свою жизнь Тамара Хахлынова. Никогда не забудет наша страна славных дел и великого подвига этой девуш­ ки, научившей нас на своем примере, как нуж­ но жить и умирать за Родину».

Советский патриот Иван Тимофеевич Говенко в августе 1942 года был назначен старо­ стой в селе Красно-Михайловка. И. Т. Говенко оказывал материальную помощь семьям ком­ мунистов, саботировал проводившиеся окку­ пантами сборы продуктов и хлеба, устраивал на работу бывших военнослужащих, скрыл от немецких властей большое количество заявле­ ний, поданных ему предателями на коммуни­ стов и советских активистов, закопав их в землю.

Такими же патриотами, беспредельно лю­ бящими свою Родину, воспитал И. Т. Говенко своих детей. Четверо его сыновей воевали на фронте. Участницами подпольной патриотиче­ ской группы были две дочери Говенко — ком­ сомолки Наталья Говенко, работавшая до ок­ купации учительницей, и Груня Говенко, уче­ ница восьмого класса. На глазах у Груни фа­ шисты расстреляли всех ее родных и в их числе маленьких племянников. Перед казнью Груне еще раз учинили допрос и предложили выдать известных ей советских патриотов, обе­ щая сохранить за это жизнь. Юная патриотка категорически отвергла это предложение. Тогда ее пытались запугать казнью, сказали, что повесят. Но и это не сломило волю ком­ сомолки. Она до последних минут своей жиз-

ни оставалась верной патриоткой Родины. Пе­ ред казнью Груня Говенко крикнула: «...Ве­ шайте, гады, фашисты, все равно Красная Ар­ мия придет и отомстит за нас...»

Тысячи известных и неизвестных героев, тысячи наших молодых земляков совершили подвиги в дни Великой Отечественной. Мы, молодые, никогда не забудем тех, кто в суро­ вый для Родины час свято выполнил свой воин­ ский и гражданский долг. Их жизнь всегда бы­ ла и будет для нас примером мужества, го­ рячей любви к Родине.

9 мая 1945 года над всей нашей огромной страной прогремел салют Победы, а немногим позже, 24 июня, на Красной площади состоял­ ся Парад Победы. В рядах победителей мар­ шировали и наши земляки, те, кто с боями прошел трудный путь от родных калмыцких степей до стен Берлина.

Люди возвращались к мирной жизни, к мирным делам, к восстановлению разрушен­ ного войной хозяйства. И везде на всех участ­ ках вместе с коммунистами работали комсо­ мольцы.

Наша республика славится отличной бара­ ниной, знаменитым мраморным мясом, шерстью. Поэтому постоянно комсомол шеф­ ствует над животноводством. Воспитанниками комсомола были Дмитрий Велигурин и Егор Лукшанов, которым в 1965 году за достигну­ тые успехи в животноводстве присвоено зва­ ние Героя Социалистического Труда. Этого высокого звания удостоен также и механиза­ тор Сергей Чурюмов.

...Главная площадь г. Элисты, в день 50-ле­ тия Советского государства, 7-го ноября 1967 года, наполнилась гулом моторов. На площа­ ди выстроились новые тракторы. На передней машине плакат: «Тракторная колонна «Комсо­ молец Калмыкии». Это механизаторы — ком­ сомольцы преподнесли нашей Родине пода­ рок: 60 новых тракторов. Средства на них бы­ ли собраны за счет экономии горюче-смазоч­ ных материалов и запасных частей.

Комсомол всегда вносил ощутимый вклад в решение тех задач, которые стояли перед республикой, перед страной.

Движение молодых механизаторов за соз­ дание тракторной колонны «Комсомолец Кал­ мыкии», помимо экономического эффекта, имеет и большое воспитательное значение. Сейчас в период развернутого строительства коммунизма, очень важно, чтобы каждый мо­

лодой человек воспитал в себе чувство хозяи­ на, чувство ответственности за тот участок ра­ боты, на котором он трудится. Неиспользован­ ные резервы, чувство бережливости, эконом­ ное использование средств — все это помо­ гает рациональнее использовать хозяйствен­ ные ресурсы.

Так же, как и во все годы роста нашего государства, молодежь прилагает свои усилия там, где они нужнее всему народу.

В животноводстве трудятся удостоенные награды ЦК ВЛКСМ «Золотой колос» молодые чабаны Канур Церенов и Федор Саенко.

Строятся города и села, вместе с домами и фермами растет трудовая слава комсомоль­ цев строителей — штукатура Нины Ворожбитовой, маляра Марии Калдаевой, каменщика Петра Эрендженова, бетонщика Анатолия Панкаева. Вся республика знает о славных делах строительных бригад Зины Армазановой, Ива­ на Колпакова, Боха Бадма-Гаряева. Эти ком­ сомольско-молодежные коллективы с честью несут звания бригад коммунистического тру­ да и достойно готовятся к встрече 50-летия Ленинского комсомола.

Нам хорошо известны имена писателей Нимгира Манджиева, Баатра Басангова, Церена Леджинова, Гаря Давана, народных поэтов Калмыкии Санджи Каляева, Хасыра Сян-Бел- гина, Аксена Сусеева, лауреата Государствен­ ной премии РСФСР им. Горького Давида Кугультинова, поэтов и писателей Константина Эрендженова, Лиджи Инджиева, Басанга Дорджиева, Бадмы Эрдниева, Ивана Мацакова, Морхаджи Нармаева, Бема Джимбинова, Эренцена Лиджиева, Алексея Бадмаева, Боси Сангаджиевой, Андрея Джимбиева, Тимофея Бембеева, Алексея Балакаева, Санджары Байдыева, Анатолия Кукаева и других. Все они выросли в комсомоле, принимали участие в культпоходе, несли социалистическую культу­ ру в самые отдаленные хотоны.

Много перемен произошло в стране со дня образования Ленинского комсомола. Но глав­ ное, чем жил и будет вечно жить Ленинский союз молодежи, навсегда остается в наших сердцах. Это главное состоит в верности иде­ ям партии, готовности всегда во всем помо­ гать старшим товарищам, жить теми самыми главными задачами, которые стоят перед страной. Так было всегда, в этом смысл нашей жизни.

Корпус бас бууһад, ут герин үүд секәд орж одв. Удсн уга, өөрән, күзүндән улан галстукта нег баахн, хар-улан, күдр цогцта күүк дахулсн һарч ирв.

— Мендвт, пионермүд! Лагерт ирвт? Сән, сән. Галстук уга болдмт? Аль пионермүд бишвт? —гиж адһж сурад, бичкн Жанжур өөрдж ирәд, толһаһинь иләд,-чи яһсн бичкн күмч, пионерт орад уга болхуговч-гиһәд, өмннь өвд-

глҗ сууһад, өргинь барун 41ариннь хурһдин

үзүрәр иләд,—нернчн кемб, мини нерн Фати­

ма, би тана вожатв^гиһәд,- нааран ортн-гиҗ, цугтаһимдн дуудж ут герүр орулад, көлмүдинь һазрт булад 'кечксн утулңг столын хойр тал тәвсн ширә деер суулһад,—ода хот уухм,

өлсҗ йовхт-гиҗ келн, ца булңгд бәәсн бичкн

терз секәд?

— Күүкд, шулуһар хот тәвж өгтн, түрүн пионермүд лагерт ирсн бәәнә. Зууран хойр хонад ирцхәж.

Тиигж келчкәд, Фатыма хәрү маднур ирәд:

— Не босцхатн, йовий,— гиһәд үүд секв.

Ут герин өмн д^р-һаран уһадг орм бәәж. Түүнүр ирәд, киитнусар чирәһән уһаҗ хаалһинь

тоосан һарһвдн. Түүнәннь хөөн халун хот уувдн.

—Цадвт? — болж Фатыма инәмсклҗ

сурв.

—Цадвдн, ханҗанавидн!— гиж хәрү өг-

хлә,—_срн көвүд, ода лагертән одхмн,— гиһәд

дахулад, саахна мадна өөгүрнь һарсн хальмг гермүдүр авч ирв.

— Энд бәәхмт. Тадн цаг зуур эн захин те­ рт бәәрлтн. Цаатн хойр-һурвн хонгас нутг болһнас дәкәд чигн пионермүд ирцхәх. Цуһар хурсн цагт, отряд, звено болһар хуваһад, бәәх гермүдинь йилһж һарһхвдн. Ода йовад, үд күртл тар сад һәәхтн. Альмнь, кедмнь шин моһлцгржана. Бичкә таслтн. Нөөртн күрснтң унттн. Би үдән алднд күрәд ирхв. Та. Корнус, хәрж чадҗанат^-тиж һаран өгчкәд, Фатыма хәрү ут герүр йовж одв.

Өрүни үд давен цаг, сад дотр шовуд манас үргәд, сарҗңнад нислде^ һазрнь омун, нүцкн көләрн жөөлкн ноһа ишкәд, сарсаһад бүчрлсн моддуд һәәхәд, альм, кедм түрүн үзжәх манд тер икл өврмҗ болв. Түүндән дегәд шилтх-

дотрас һарч ирввдн.

— йовцхай, дәкәд чигн сад өврх цаг да­ ла. Лагерь тал одхла, күн уга, тегәд нааран ирүв. Көлән модна тунгт, хатханчгт хатхулсн угавт?

— Уга. Эн модн дотр урһсн хатханчг мана

көлин арс даахш,— гиж манас ах гисн Дава келв. Фатыма бичкн Жанжиг һараснь көтлҗ

йовла. Даваг тиигж келхлә инәһәд,-—альков

Җанж, көлән үзүллчнь^гив. Тернь дора'н сууһад, зүн көлиннь тавг' үзүлв. Фатыма түүнә көлин дөш болад, хатурад гилисн өскәһәр

өврмҗ кеж:

— Иим булһариг нохан аранчн дашголм,— гиһәд инәвЬҮдин хотан уУчкад, гертән ирәд,

амрад кевтвдн.

Тер өдр дәкәд кесг: Шорвин кецин, Ижл көвән. Тенге көвән нутгас пионермүд ирсн, асхнднь гермүд дунд кесгтән шуугад^ таньлдад наадцхавдн.

Хойр хонгин дунд ирх тоотнь күцәд цуглр-

хла, маниг лагерин өмн, халцха һазр деер зог-

саһад, отряд, звено кеж салһв. Бидн Ворошиловин нертә отрядт тусвдн. Мана отрядин вожатнь Бадм болв. Эн Иҗл көвән нутгас ирҗ. Күзүндән дуд цаһан киилгин захар дарулсн' улан балм галстукта, охтр хар шалврта, көлдән, деерән нүктә-нүктә күрңг өңгтә сандалта.

Маднд бас гертәсн өмсҗ ирсн хувцна ормд цаһан киилгүд, хар шалврмуд өмскв. Мана отрядт пионер бишнь Дава Жанҗ хойр болж һарв. Пионермүд күзүндән улан галстукта.

Хәләхд йир сәәхн.

—Ворошиловин нертә отряд, нааран зог-

стн! —гиж хәәкрәд, Бадм барун һаран деләд оркв. Бидн гүүлдж ирәд, зергләд зогсвдн.

—Барун талан! — гиж закв.

—Доран тавш! Негн, хойр! Негн, хойр! Өмәрән йовтн! Негн—хойр—һурвн! Негн—хо­ йр—һурвн! Зогстн! Зүн талан!

2—Мана отрядин дөрви гер эн. Тавадар бәәхмт,— гиж келәд, нерәр дуудад, гермүдәр

йилһв.

— Тавдгч герт дөрвн бичкн, нанта бәәх-

мн,— болҗ Бадм һаран дайлад маниг йовулв. ^Хальмг ишкә герин үүд секәд, орад ирхлә, та-

вн орн ясата бәәнә. Орн болһна дер туснь не-

жәд табуретке зогсжана. Бадм ардас орж ирәд, кен альк ор эзлхинь зааж өгв.

— Барун үүднә орнас авн экләд дежурн

болтн. Цеврәр бәәхмн.

Маңһдур өрүнәснь авн лагерин жирһл эк-

лв. Өрүн өрлә дүнгч пионер зес бүшкүрән татхла, түүнә айста дун экнд хадгдҗ^аниг серүлв. Би нүдән секчкәд, алн болад, өндәһәд суужаһад, хәрүк орндан кевтүв.

— Эн кен кёвтнә, бос, энчн чини ээжин орн биш, һаза һартн, гиж бүшкүр дууджана,— ги!гёдАмана вожат Бадм мини көнжл та-

тад инәв. Би арһ уга, хойр нүдән нудрмарн

нухжаһад, орнасн бууһад, көл нүцкәр әмт дахад һарвв. Үкс гүүһәд эврәннь отрядиннь бәәр-

нәч? —гисн ду соңсад, барун бийдән хәләх-

ләнь: ик чигн өндр күн, деерән ут гидг лавшг көдрсн, нүдндән шил һал шатасн аашна.

— Ээжә!...— гиһәд хәәкрәд, көвүн һарад гүүсән меднә. Нүдән секхләнь, палаткиннь өөр

йовж. Үүнә өөрнь вожат Бадм, энүнә үр Дава хойр сүүһәснь бәрчкж. Көвүн шугшад йо-

вна.

— Яһвч, Жанж? Бидн нам чамаг угальсн угавдн. Генткн күн чишкәд, уульсн ду соңсад һархла, боодг талас нег бичкн юмн ардан һа-

рарн зааһад, хәәкрәд, гүүһәд йовна. Гүүлдҗ ирәд, үг сурхла «Догам үзүв: догам үзүв, тер йовна»,— гихәс талдан үг келхшч.

Җанж бийнь дегәд әәчкәд, зүркнь амарнь һарн гиһәд бәәнә. Бадм, Дава хойр энүг герүр орулад, орн деер кевтүлчкәд, Бадмнь һарч одв. Удсн уга, эмч күүк дахулад орж ирв. Тернь көвүнә неринь сурчкад:

— Жанҗ, яһвч? Гемтвч? Юунас әәвч? Юу үзвч? Альдаран одвч? гиһәд арһулхан сурад, барун һарарн маңгнаһинь иләд:— Халу дүрҗәнә. Не, иигәд кевтг, икәр әәж энтн. Унтад серхләрн тогтнх. Босхлань халун цә авч ирәд, сорулад уулһтн. Сө болж йовна. Нежәдтн өөрнь селгәһәр бәәжәтн,— гичкәд һарч одв.

Бадм кружкта цә авч ирәд, Җанжд уулһад, үлдлинь өөрнь стул деер тәвб.

— Жанҗ, юу үзвч, кенәс әәвч, келлч на-

нд? — гиһәд Бадм альхан маңна деернь тәвчкәд, инәмсклв.

Боодг тал одлав, догам үзүв, тер зогсжана,— гиһәд үүдн тал зааһад көвүн өндәв. Бадм, юун догам, үндчн нанас талдан күн уга, не унт,— гиҗ келәд көнҗләр хучв. Җанҗ тү-

үндән дуг гиһәд унтҗ одв.

...Өрүн нарни толь өндр көк модна орад тусж хамтхасинь бүләләд, хоовтрулад оркҗ. Җанҗ көл нүцкн үкн гүүхәрн хурдлад, моддуд хоорндаһур, негл миисәс зулж йовх хулһн кевтә, жирлзәд йовна. Бәәсн бийнь мел байр. Фатыма вожат өмннь: «Шулун гү, нааран, яһад ард үлднәч, чамаг күләжәнәвидн,— гиһәд бичкн улан дарцгар дайлад, дуудад бәәнә.

Жанж гүүж ирәд, һаран өргәд, салют өгчкәд, һазр хәләһәд зогсв. Фатыма Җанжиг пи­ онер биш бийнь салют өгчкәд, башрдсинь медчкәд:

— Жанж йир сәәхн салют өгдг дасжч, удл уга пионерт орхмч,— гив.

Җанж толһаһан өөдән кеһәд, тус өмнән хәләхләнь, дуд цаһан палатк бәәнә. Кануко-

вин бәәдг палатк болна. Ода Харти Бадиевич һарч ирхиг күләжәцхәнә. Җанҗ шурһад өмәрән һарна. Энүнд зә һарһад, һараснь, ээмәснь

татцхав. Фатыма вожатнь энүг дуудж авад, күүкдин өмн зогсав.

Палаткин үүдн секгдәд, цааһаснь дәәнә

хувцта, деерән плащ сул көдрсн, хооларн, ца-

Һан сернҗл боолһата күн һаран өргәд, дай­

лад һарч ирв.

— Кануков! Канунов! Харти Бадиевич!— гилдәд, альхан ташлдад,— «Ура! Ура! — болҗ

пионермүд байрлж хәәкрлдв. Цугтаһаснь чан-

һар Җанжин дун һарв. Кануков инәһәд, үү-

бийнь көлрәд, усн-цасн болад бәәж. Хажуднь һанцхн Дава зогсжана, одак олн пионермүд яһсмб... Фатыма уга. Харти Бадиевич али? Мини өөр зогежалу?..

— Нөөртән мел «Ура!» — гиһәд хәәкрәд,

бәәвч, зүүд үзвчи? —гиҗ Дава сурад, нүр арчдг альчурар көлсинь арчв! Эн хойран дуунд

зовсн болх,— болад Бадм көвүдән хөрв

— Чи, Җанж, кевт, зуг юунас әәсән нанд кел,— гиһәд Бадм өөрнь ирҗ суув.

— Терчн догам биш, уснд өөмчкәд, лавш-

ган көдрәд һарч йовсн. энд амрчасн күн бәәҗ. Цаачн бәс гиҗәһәд орж. ирх. «Догам», «шулм» гиҗ туульд келгддмн. Дәкәд әәсн кү-

үнд үзгдсн болдмн. Күн тиигж әәдв.

Хәрнь дәкҗ һанцарн ора болен цагт бичә йов. Чи одачн бичкнч, тегәд әәжәнәч. Хөөннь ик болад өсхләрн медхч,— гиһәд Бадм инәһәд һарв.

һазаһас үүд секәд эмч күүкн, Фатыма хойр орж. ирәд, үүдән хал уга: «Ортн, ортн

Җанж үүдн тал хәләв. Түрүләд нег ик чигн

ботинктә көл үүд алхв, көл дахад ик цаһан бедр болен гесн долдарад орж ирв, ардаснь

зөвәр болҗаһад, көвүнә тевр күршго һууһин дүртә ик шар гилгр толһа бултаһад орж ирл-

һнлә, дахлдн наадк көлнь һаза үлдшгоһар

адһж, чирлдж эрк алхв... һоорад зогсхлань толһань орань өркд күрн алдад, деерән нег һарарн герин уньнас бәрв.

— Менд, баатр! Нанас яһад әәвч? Мә, чамд, белг гиһәд, ик чигн утулңг болчкад, зузан оошк дүртә эрәтә мөрн балта, белкүсәрн то-

рһн гүрмр бүс бүслчксн цаһан киилгин зүн өрч деерк даһмасн һарһҗ Җанжд бәрүлв.

Җанж түүгинь авлго, чирә талнь ширтәд, хәләһәд бәәнә. Нүдн деернь төгрг хойр һал шил гилс-далс хальтрна, һарнь нооста... Эн

күн бәәсн болхий? Үүнәс яһад әәсмб би?—

гиһәд дотран ухалад, көвүн инәмскләд, өндәхләнь мөрн балта һар деернь ирәд зогсв...

— Җанҗ, үзҗәнч өцклдүрк, «догаман»? Терчн эн күн, уснд өөмәд, лавшган көдрәд һарч йовсн бәәж— болад Фатыма эмч күүкн

хойр инәһәд,— бичкн күн тиигәд, зәрмдән әәдмн, ода эн авһлаһан нәәҗ бол, шулун эдгҗ бос,— гичкәд, цацгта цааста хойр ут кампадь мөрн болтан өөр тәвчкәд, һарч одцхав.

— Би икәр әәсн болжанав. Әәмтхә күүнд: «нәрхн шарлжн бахн болҗ, нохан кичг чон болҗ үзгддмн». гиҗ ээҗ келдг билә,— гиҗ санв.

Аяр өөрдхлә, Җанж орнасн босад, һаза һарч үүрмудләрн наадв. Энүг үзчкәд, Воро-

шиловск отрядин пионермүд гүүлдж ирәд:

— Җанҗ, бичкн Җанж эдгвчи? Наадий, йовий,— болад шууглдв.

— Җанҗ наар! Энд сууһад наад! — гиж Бадм дуудв.

Вожатан дуудхла, көвүн түүнүр одад:

—Эн юмб?

—Шатр.

—Наач чаддвчи?

—Мана школд шатр уга.

—Тиим болхла, чамд би зааж өгнәв,—

болад Бадм шатриг асхад, бетк деернь тәвчкәд, Җанжд келж өгв.

* * *

Лолан жирһл йосндан гүдх хаалһдан орад, лагерт ирсн көвүд күүкд өрүн босснасн авн, асхн унтх күртл цол уга бәәцхәдмн.

Бичкн Җанжд болн хамдан ирсн Давад, лагерин бәәдл мел урд үзәд уга соньн күүндврәр, нәр-наадар дүүрв.

Түрүн костерт отряд болһн сән белдвр кев. Ворошиловск отрядин вожат Бадм цугтаһаснь үлүһәр сахньв. Энүнә отрядт хөр һар көвүд-күүкд билә, нурһар дөрвдгч, тавдгч классин сурһульчнр. Хойрдгч классас Җанж

Дава хойр. Зуг Дава Җанжас һурвн насн ах билә. Хоюрн пионерт орад уга бәәсмн. Тегәд түрүн костер деер пионерт орулхар эднән Ба­ дм белдв.

— Удл уга мана лагерин түрүн костер асхмн. Терүнд бидн цуһар орлцхвдн. Шин ду, би дасхвдн. Шүлгүд, туульс келдг улсан белдвдн. Дәкәд мана отрядас бичкн Җанж Дава хойриг пионерт орулж авхар бәәнә. Харти Ба-

диевич Кануков гиичд ирхмж,— гиһәд Бадмиг келхлә, цугтан —Харти Кануков ирхий? Үнәрий? — гилдәд, альхан ташлдад тогльлдв.

Тер күүндврәс авн Ворошиловск отрядин пионермүд тус-тустан даалһвр авсн, ик гидгәр шунж белдцхәв. Асхн болхла эднә палатксин өөр йоста гидг нәр болдмн. Вожат Бадм би-

йнь мандоли, хонхта гарма татад, көвүд-күү- кд дууллдад, бийллдәд, нирглдәд бәәдмн.

Пионерт-орхар белджәсн бичкн Җанж Да­

ва хойрла Фатыма вожат бийнь нег ирж күүндв:

—Эн улан галстук?

—Үзжәнәвдн — болж хоюрн дегц хәрү өгв.

—Ямаран өңгтә?

—Улан өңгтә.

—Яһад улан өңгтә болсмби? Түүгинь ода

би танд ахрар келҗ өгнәв. Тер мана Ленинә

хоран үүднд делсжәсн улан туг үзҗ эс бәәнт?

—Үзжәнә.

—Бас улан өңгтә эс мений?

Тиим болдгнь — Советин йосна төлә Рево­ люции ноолда кеһәд, көдлмшч-крестьян улсин

асхсн цусна өңг тер. Улан цусан асхад, улан йосан тосхсн төләдән, мана туг Улан өңгтә болсмн.

Тер өңгиг мана пионерск галстукт бас шингәсмн. Тегәд, пионерин күзүг һурвн үзүрәрн делж кеерүлҗәснь эн,— гиж келәд, Фа­ тыма күзүндән бәәсн галстукан тәәлж авад, стол деер делгчкәд, иигж цәәлһв:

— Эн һурвн үзүр иим чинртә: ик-дал де­ ерк булңгнь — мана эцк Коммуна парть. Өмнк өрч деер делсдг ут, ахр хойр булңгнь: утиь Комсомол, ахрнь —Пионер. Тегәд: Парть— Комсомол—Пионер—салшго үйнр гисн темдг болжана. Медгдвү?

— Медгдвә, вожат Фатыма, медгдвә,—гиҗ Җанҗ, Дава хойр дегц келәд, һарари стол де­ ер делгәтә Улан галстукт дурлж илцхәв.

—Хәрнь, та хойраг пионерт орхар белджәнә гихлә ирүв...

«Байрин андһаран» дасвта?

—Дасжанавдн, манд вожат Бадм үгинь

бичәд өгчклә,—гиж Җанж түрүлв.

— Сәәнәр дастн, чееҗәр медх кергтә, Хар­

ти Бадиевич Кануков гиичд ирхмн,— гиж келв.

♦* *

Лолан зүн ардаснь, эргәс уругшан бууһад,

дала мөртә церг аашна. Өмннь, нарни тольд,

гилс далс гисн, ээмдән үүрчксн ик төгрг ам­ та, өмнән бәрәд татҗах нәрн әркин хавхгип сүүрлә әдл төгрг амта бүшкүрмүд чашкурдулад татсн, һурв эрәдләд зогссн цергчнр уруг­

шан цемшж йовна.

Луг-луг гиен кеңкргин э тер бүшкүрмүдин көглә нииләд, көндә теегт хәңкнж, холд тарж дүүрнә. Тер сәәхн ду соңсад, палатк болһнас һарч ирсн пионермүд цергин өмнәс һарад, тосад гүүлдцхәв. Урднь цергә улс, цергә мөрд

үзәд уга бичкдүдт дегәд өврмҗтә үзгдл эн болжана.

һурвадар зергләд, эрәдләд зогссн красноармейцнрин мөрднь, негл деес татчксн кевтә нег-негнәсн үл дутл уга йовна. Деернь сууж йовх цергчнр бас зокастаһар эмәл деерән дөрә харһулад сууцхаж.

Әмин өмннь зерглж йовх хойр командир һаран өргәд, гүүлдж ирсн пионермүдлә мендлв. Цугтаннь зүн хажудан далушлад дүүжлсн чашксиннь бәрдгнь бас цолигтрад, нарна тольд гилвкәд нүд авад йовна. Көк цемгн шалзриннь өргн тасмнь зөвәр уухнас улаһад, узгдв. Мөрн церг Лолад өөрдж йовад, ишкә

гермүдин ардаһур давад, садын зүн арднь зурһан алд дүңгә уухнд зогсв.

Тосҗ ирсн пионермүд эднә хойр талнь, ар­ днь һарад дахлдн, гүүлдҗ бас нааран ирв. Цергчнр эдниг үзчкәд, һаран өргәд, дайлад мсндлцхәв.

Көгжмин дун таг болв. Түүнлә генткн:

«Пионермүд, лагерән ортн! — гисн Бадмин заквр сонсгдв. Цугтан ардан хәлән йовж, зәрмснь цухрж гүүһәд хәрцхәв. Фатыма вожат эдниг тосжасн бәәҗ.

— Дәкҗ тиигәрән бичә одцхатн. Шуугхм биш. Эн цергтн Элстәс Харти Бадиевич Кануковд золһҗ ирсмн.

Гражданок дәәнә цагин комиссар Харти

Кануков шалтгта, энд амрлһнд бәәхинь меднәлмт. Үдин нөөрин дару цергчнр манур гиичлҗ ирхмн. Бидн тиигҗ күүндләвдн. Ода па­ латк болһнарн орад амрцхатн,— гив.

Сән зәцг соңссн көвүд-күүкд палаткурн тарвалдад гүүв. Җанҗ гертән ирчкәд орл уга,

нурһарн гер түшж зогсад, церг ирж зогссн бәәрнүр хәләхләнь: мөрднь үлдҗ красноар мейцнр садур цувад орж йовцхана.

Үдин хотан ууһад, амрснаннь хөөн пионермүд һаза һарад наадцхав. Асхнь үд давен дүңгә цагт, лагерин линейк деер пионермүд цуглрад, Элстәс ирсн гиичнрән күләв.

Удсн уга, сад талас көгжмин дун һарв. Дөрвәдәр зергләд орксн цергчнр, хажуднь командирмүднь һарсн, лагерь тал аашцхана. Тедниг үзн пионермүд альхан ташад, шуугад одцхав.

— Мана Төрскн Улан церг менд болтха!—

гиж Фатыма вожатан хәәкрхлә:

«Ура!» — гиһәд цугтан сүрәлкв. Цергчнр пионермүдин өмн ирҗ зогсад:

«һурвдгч үйин пионермүдт Улан цергчнрин халун менд! — гиҗ йөрәһәд, командирнь барун һаран картусиннь нүр дор авхлань: «Ура!

Ура! Ура!»—гиж лагерь бахтв. Красноармейцнриг пионермүд эргүләд, бү-

сләд авчкв. Эднә командирнь Улан цергин тускар, гражданск дәәнд цаһачудиг яһҗ диилсиг келәд, Ворошилов, Буденный, Городови­ ков эднә баатр-чииргинь бахтж күүндвр кев.

Аш сүүлднь:

— Эцкр пионермүд! Танла хамдан Лолад,

Улан цергин комиссар, бас зөргтә дәәч Хар­ ти Бадиевич Кануков хуучрхад амрлһ авча-

на. Бидн эндр мендинь медхәр золһҗ ирввдн.

Кесгтән улан цергчнр пионермүдлә күүндәд, цергә жирһлин тускар келж өгәд, хамдан дууһан дууллдад, бииһән бииллдәд, көгжмин айсар Лола күңкнв.

Асхн гү тәвхин дүңгәд, Элистин гиичнр хәрх болад, пионермүднь теднләрн хутхлдад, күн әдл сәәхн заңгта мөрдин делинь, күңкргинь — омруһинь иләд өврв.

— Мөрдән тохтн! — гисн заквр соңссн красноармейцнр үкс эмәл-хазаран авад, нүдн

ирмтл мөрдән тохад, хазариннь жолаһинь бәрәд зүн бийднь зогсн, цеб өсрҗ эмәл деерән тусад, шовалдад одцхав.

—Бидн эднлә әдл кезә болхмб, тиим ке хувцинь, сәәхн чашкинь, һоснаннь шпоринь кезә зүүхмби? — гиж эс сансн көвүн уга болх.

—Өргмжтә дууһан татад, Элстәс ирсн ги­ ичнр зо өөдләд һархла, пионермүд кецин мөр-

гн дор ортлнь дахж үдшәв.

Тер саамд олн көвүд-күүкд дундас бичкн Җанжд ик байр учрв. Нег командирнь энүг өкәрләд, өргж авад, өмнән эмәл деерән суулһчкад, мөрнәннь шүрүн хатрлар цергән эргж давад, өмнь һарчкад, җолаһан татад, ке йовдцгарнь йовулв. Мөргн деер һарчкад. Җанжиг

босхад, эмәл деерән зогсжаһад, өргәд һазрт буулһад, менд бә гиж һаринь атхв...

Тер асхн Җанҗас хүвтә күн Лолад уга билә.

Асхнднь Җанж орндан орчкад, нөөрнь курлго, нүдән аньхлань өдрәк мөрн церг үзгдәд, командирнь уханас һарч өглго бәәв. Түүнәс авн дотран «өсхләрн командир болнав»,— гиж

шиидсмн.

* * *

— Эндр костер болхмн. Җанҗ Дава хойр

«Байрин андһаран сәәнәр давттн, Ленина ту­

ск келврмүдән дәкн умштн. Ботинкән арчж автн, аяртан биилхән мартхмн биш. Эндр Хар­

ти Канунов мана Костерт гиичлж ирхмн,—

гиҗ өрүн зарядкин хөөн Бадм вожат келв.

Канунов ирхмж гисиг соңссн Җанҗин цогцнь менрәд одв. Биилдгинь йирин чадхв. Яһҗ эндүрлго «Байрин андһаран» келдм,—гиҗ көвүн саначрхв.

Зуни өдр ут болад, асхн нээмн час эндр күцгдшго болж эдниг генүлв. Цаг өөрдх дутм, лагерин шууган улм гүдв.

— Ворошиловин нертэ отряд, зогс! — гиен Бадм вожатин дун цәңгнв. Көвүд-күүкднь агчмин дунд зергләд, хойр эрэдлэд зогецхав. Тугчнь туган деегшән өргәд, отрядин өмн һа-

рч зогсв. Хойр талнь бүшкүрч, кеңкргч хойр

һарв. Зэрмснь домбр, мандоли, хоңхта гарма һартан бэрчкж.

Җанҗ даһман һазаһаснь бәрҗ үзәд, альхарн илхләнь дотрнь цаасн сарҗңнна. Түүн-

днь «Байрин андһар» бичәтә.

— Комиссар Кануковд келж өгх! Келхв би! Эндрәс авн мини күзүнд Улан галстук падрх. Гертән, школдан, ээж талан пионер ги­ ен нертэ ирхв,— гиһәд дотран байсад, дәкндәкн даһмдан бәәсн цаасан һазаһаснь илнә.

һурвн отряд ниилҗ ирэд, лагерин өмнк линейк деер зогсхла, ах вожат Фатыма һарч ирәд, захас зах күртлнь йовад шинжләд, өмннь һарад.

— Ода боодг тал йовхмн. Тенд одад, отряд болһн орм-ормарн костериг эргәд, бүсләд зо-

гсцхатн,— гиж отрядин вожатнрт заавр өгв.

— Лагерь, чикдән зогс! Барун талагшан эргәд! Зүн ээмән өмәрән кеһәд, өмәрән йов!— гиҗ командлад Фатыма,— Негн, хойр, һурвн! Негн, хойр, һурвн! Зүн көлән! Зүн көлән! Дуучнр дууһан өргтн! — болҗ сурв.

— Охтра бориһән уния Аштаб полкиһән ория

Э-э! Аштаб полкиһән орва чигән Аштанэ мендә ирия!

Хальмг полкин комиссарнь Хара улан Канунов!

Э-э! Хара улан Кануковнь Хәәкрәд орхдан һавшунла —

гиж дууллдад, боодгин хажуд овалһта түләнә өөр ирҗ зогсцхав.

Отряд болһн туслңһ бәәрән олж зогсад,

белн болцхав. Сад талас хойр мөр татсн тачанк, тал дунднь нег күн суусн хойр хаҗуднь нежәд, күн зогссн, шүрүн хатрларн боодгин көвәһәр йовҗ ирәд, пионермүдин өөр зогсв. Зо-

гсж йовсн хойр баахн залу үкс һәрәдж бууһад, тачанкин нурһ түшж суусн дәәнә хувцта, зөвәр медәтәвр күүг хойр сүүһәснь дөңнж буулһв.

— Комиссар Харти Кануковд мана халун менд! Ура! — ниргж пионермүд хәәкрлдәд,

альхан ташад, кеңкрг, бүшкүр хойран дуя

негдәд, уухнд бәәсн садт оч дүүрәнь давтгдв. Харти Бадиевич тачанкас бун, инэмсклэд, һаран өргҗ мендлэд, тал дунднь хагсу мод тэ-

вәд икәр төгргләд зерглчкен арһсна өөр ирҗ зогсв.

— Лагерь соңс, мини заквр! Чикдэн зо­ гс!—гиж командлад, ах вожат Фатыма Кануковур өөрдж ирэд, барун һарарн салют егн:

—Үр комиссар Харти Бадиевич Канунов!

Таңһчин пионерск лагерь түрүн костерян асахндан белн! Лагерин ах вожат Фатыма Зайнут­ динова!—гиһәд һаран буулһад, цевкәҗ зогсв!

—Мендвт, үйн пионермүд! Костерян ас-

Фатыма келв. Отряд болһнас неҗәд пионер-

мүд һарч ирҗ, зергләтә арһснд хавтхасн һарһҗ хустг шатаһад, һурвн үзгәсн һал өгв. Аһарт унһдсн үкрә хагсу арһсна үнр һарв. Удсп уга, тал дунднь тәвсн дәр әдл модна бүтсг

һал орад, костерин зальнь өөдләд, өрвкәд һарад ирв. Эргәд зогссн пионермүд костеряс нүдән авл уга шилтж, өөдлх дутман, герлнь икдҗ йовх зальд байсв.

Харти Бадиевич Кануковиг костерин иргд тәвсн столын өөрк стул деер суулһв.

— Эндр мана лагерин түрүн костерин өөр күүндх төрмдн иим: Гражданок дәәнд зөрмгәрн туурсн Хальмг негдгч полкин комиссар йовсн Харти Бадиевич Канунов мана өмн үг келхмн. Дарунь Владимир Ильич Ленина нер­ тэ пионерск организации зерглэнд шин пионермүд орулж авгдхмн. Аш сүүлднь отряд болһнас сән биич, дууч, туульчнр босҗ хоорндан ата —марһа кехмн,—гиж Фатыма зэцглв.

Харти Бадиевичин төвшүнәр келен үггмүд түшәд, инәмсглҗ босад, үгән эклв. Ода күртл шивр-шивр гиһәд шууглджасн пионермүд,

комиссариг цааран келх дутм ә тасрад, дүңдүлә болж одцхав.

Харти Бадиевичин төвшүнәр келен үгмүд

күн болһна зүркнд хадгдв. Комиссар Канунов нимгн хар булһар күлтиг деерән сул көдрж, ноһавцр өңгтә, хойр өрч деерән өргн ик даһмта, киилгин зүн даһм деернь «Улан Туг» орден костерин герлд гилс далс гиһәд бәәнә. Хоо-

ларнь цаһанторһн шарф боолһата.

Хальмг полкин комиссар һурвдгч үйин пионермүдт, цаһачудла дәәлдхләрн мана Улан цергин, нег үлү, хальмг мөртә полкин, негдгч

мөртә Әәрмин салдсмуд ямр зөргтә, баатр, өврмҗ болм күчтә үүлдвр һарһж, Советин йос тогтасинь келв.

Гражданок дәәнд нернь холд һарч туурсн,

пионер болһна зүркнд суух Хальмг негдгч полкин зөргтә дәәчнр Василий Хомутников, Арлтан Ангуляев, Нарма Шапшукова, Андрей

Дрючков эднә тускар бүлән үгәр тодлҗ келсинь чикнәсн давулл уга пионермүд хавлж авчахнь медгдв...

— Мана Советин йосн угатя олн эмтэ сэ-

хээгч, теднд'ховтэ жирһл үүдәгч йосн. Эн йосиг ухалж һарһснь, баячудла, хаана йоснла ноолда бүрдәж, революц кеҗ, диилвр бәрүлснь

Владимир Ильич Ленин — мана коммуна пар­ тии вожднь. Тер угатьнрт йос, хөв авч ирсн Октябрьск революцд кесг коммунистнр—ре- волюционермүд цусан асхж, әмән өгсмн. Тедниг бидн мартх зөв угавдн, нет үлү, тадн — һурвдгч үйин пионермүд. Коммуна партии, Владимир Ильич Ленинә керг үүлиг күцәхин

төлә тадн кезәдчн белн болх зөвтәт. Тер керг күцәхд сурһуль-эрдм кергтә. Хәрнь, эңкр иньгүд, сурһулян сәәнәр дасцхатн, эк-эцкнртән,

ахнр-экчнртән дөң-нөкд болцхатн. Күч-көлс- нд орлцтн, ори-нутган, Улан цергән күчтә кехәр зүтктн,— гиж Харти Бадиевич үгән төгсәһәд, өөрән бәәсн стул деерән сууһад, зөвәр удан ханяв...

Дәрвкәд шачаси костер деер дәкн арһс,

мод хайцхав. һал улм күч авад, оһтрһу тал улаһад цоонгрв...

Пионерт орх зурһан көвүд, күүкднь цуг белн бәәҗ. Тедниг неҗәдәр дуудад, столын өөр зогсаһад, «Байрин андһаринь» келүләд

дуусхлань, Харти Бадиевич Фатыма вожатын бәрүлҗ өгсн улан галстукиг күзүнднь бооһад, өөрән зерглүләд зогсажана.

— Ворошиловин нертә отрядас октябренок

Корнан Җанҗ пионерт орҗана гиҗ дуудлһнла, Кануковин тус өмнк эрәдин тал дундас цаһан киилгтә, охтр зандн шалврта, зөвәр махта, моһлцг хар-улан чирәтә бичкн күдр көзүн һарч ирәд, Харти Бадиевичин өмн наг-наг

гисн дууһар, тодрха гидгәр «Байрин андһа-

ран» келҗ өгв.

— Йир сән, мууха әвртә келдг көвүмчи.

йоста пионер болх көвүи бәәҗч,— гиһәд гал­ стук күзүнднь боов.

Тиигәд даран-дарандан «Байрин андһа-

ран» келәд, пионер болв гисн темдг — улан галстукар күзүһәи кеерүлсн байрпь чеежднь эс багтжах цөн бичкдүд Харти Кануковин ба-

рун бийднь зергләд зогсцхав. Харти Бадиевич тедн талан жөөлн нүдәр хәләҗ инәмсклҗ, ба-

рун һаран картусиинь нүр дор авад:—Ком­ муна партии, Ленина керг-үүл күцәхд, үйн пионермүд, кезәд чигн белн болцхатн! — гилһнлә:

— Оньдинд белм бидн! — гисн пионермүдин омгта хәрү көдә дүүргәд, сөөһин аңхунд

эн-тендәһүр теегин сала-сартг кедәд, тарад

одв.

Нәр эклв. Отряд болһиас сән дуучнь босж дуулад, биичнь бииләд, туульчиь келәд, негнегнәсн үлхәр седәд, талдан чигн кесг билг-

эрдм һарһцхав.

— Ворошиловин нертә отрядас шип пио­ нер болен бичкн Җанж Дава хойр биилхмн,—

гилһнлә, Бадм вожат хоңхта гармаг җиңгнү-

ләд татв.

Зөвәр уухнас ээм-ээмән түшсн хойр бичкн көвүн суи мольҗад, һарад ирв. Эн хойр нег салад, нег нииләд, шуд мольжад, өскәһән ав-

рн цокад, хурдлн йовж цокад, сун дәвәд, гар­ ман, айслж нииләд йовиа.

Нег үлү Харти Бадиевичин өмнәһүр ирхләрн бәәсән һарһад, .сольвж мольжн, ээмән холькад, ардан һаран дайлн һарад одцхав...

Пионермүд ниргәд альх ташлдад: Дәкәд! Дәкәд! Җанж! Дава! Дәкәд! Яһсн биич юмс-

вчи?!

— Иим әвртә биич көвүд бәәдви наарлт,— гиҗ хойраһинь бий талан дуудад, халхаснь

үмсәд Харти Бадиевич өкәрлв.

Нәәрин сүүләр, ашинь диглхлә, Ворошило­ вин нертә отряд негдгч орм эзләд, байрин линейкд барун бийднь зогсх зөв авб.

Костерин зальнь баһрад, унтрхнь өөрдхлә,

Фатыма вожат пионермүдин нерн деерәс, лагерин түрүн костер ирҗ сексн күндтә гиич Харти Бадиевичд пионермүд ик гидгәр ханжа-

хинь медүлв.

Бадм Фатыма хойр Харти Бадиевичиг дөцнәд, өөрдҗ ирсн тачанк деернь һарһҗ суулһв. Пионермүд тачанкин хойр тальп хошадар зогсад, зергләд. тугч, бүшкүрч, кецкргч һурвап өмнән һарһсн:

Өргн Хальмг тсегт Октябрля үүдсн үрдвдн, Ирх җирһлин байрт

Итклтә партьтаһан күрхвдн...

гиҗ ярглдад, сөөһин дүүрә дарад, күриж хар-

лсн садур орцхав,...

һурвн долан хонгт хамдан бәәх нутг болһ-

нас ирсн үүрмүдин келснәс, лагерин вожатин сурһмжас, гиичлҗ ирсн цергчнрин күүндврәс соцссн тоот эн көвүнә уханднь немр болснь хажуһас шинҗлвчн медгднә.

Җанҗ нам нурһарн чигн өссн болж медг­ дв. Күзүнднь революции Улан тугин цуснь төрл-галстук гражданок дәонә зөрмг комис­ сар Харти Кануковин һарар боогдсн — эиүнд эн насни жирһлдән мартгдшго агчм болв.

...Харти Бадиевич түрүләд школын бапи

йовж. Бичкн күүкд сурһҗаж. Дәкәд угатьнриг хаана йосна, баячудин дажрлһнас султхкар революционн көдлмш кеһәд, Октябрьск революции диилвр харсад, Улан цергин зергләнд орад, Хальмг мөрн цергин полке бүрдәһәд, цаһачудла ноолдж, Советин йос теегтән тогтаж. Тиим күүнд гем яһад иржәхмби? Шулун эдгхнь сән бәәж.

— Мини бичкн иньгүд, тадн хүвтә үйт. Цуһар сурһуль дасх зөвтәт. Хотн болһнд школ һарһхмн. Цааранднь күч авхларн өндр, са-

рул, ик школ селән болһнд тосхгдх гиж

келвш...

— Ода манахнд шаврар бәрсн негхн школ бәәнәлм, колхоз чолуһар ик школ бәрх. Ода һучн күн сурчана. Шин школд зун күн сурх,—

гиһәд, бийдән инәһәд, кесгтән унтлго Җанж орндан серүн кевтнә.

Лагерин болзг төгсх цаг өөрдәд ирв. Җанж тетрадьтан кесг урднь меддго шин дуд бичҗ авв: «Тавн уулын белд», «Хальмг негдгч

полк», «Хальмг харңһу болдгнь», «Лолан пионермүд», «Теңгс һатц, уул һатц». «Бат, бат колхоз».

— Хәрж ирчкәд, цугтаднь дасхнав. Цуг школарн дуулхвдн,—гиж эн байрлв.

Хәрхнь өөрдх дутм, ээжнь сананднь орад,

энүнә седклинь байрлулв. Болв Җанҗ зәрм-

дән ду һардган уурад, онцрад, әмтнәс бултад уха туңһадмн. Тернь иим учрта: ээждән ик байрта күрхлә, таалта болхнь ил. Лагерәс

хәрхләрн энүнд ду дасхдг, дегтр умшж өгдг мелмлзсн сәәхн Иҗлин тускар, Әәдрхн гидг, кезәнә хальмгин хөрн хойрта Митр нойн алг мөрәрн һәрәдүлж һарад, барун ар көлиннь туруһарн әрә күргәд кемтлсн өндр чолун ши-

вәтә, ик балһсна тускар келж өгдг, ах болад бәәсн Бадмасн салхан санчкхла, инәдн күрд-

гнь уурад, дуурад бәәдгнь тер.

— Җанж, маңһдур хот уудг герин өөр шидриг Давата хоюрн намаг дахж оч хурахмт. Дөрв хонад мана болзгмдн чилжәнә. Ма­ на хөөн хойрдгч селгәнә пионермүд ирхмн.

Тегәд лагерь эргндкән ясж цеврлх кергт-бол-

җана,— гиҗ Бадм эдндән цәәлһҗ өгв.

Өрүн хотан уусна дару Бадм отряд болһнас ирсн көвүд-күүкд дахулад, күрз, суулһ авад, хот уудг герин өмн нигтәр урһсн буурлдаһас чавчж авад, сәвүр кеһәд, күн болһнд бәрүлв. Эләд көвүднь бузр ус асхдг нүк дарад, хаҗуднь шин нүк малтв. Җанж күүкд дахад, гер эргндкиг күрзәр шуләд, өргндән һурвн метрт сәвүрдәд, кесг дәкҗ деернь ус

цацчкад, гилиһәд хатуртлнь деегүрнь хатрн

тавшцхав.

Үд күртл эдн көдлмшән чиләһәд, һар-кө-

лән уһаһад, хот уудг герүр орад, нежәд ста­ кан компот уучкад, лагерүрн гүүлдәд һарв.

Җанжиг Бадм өөрән авад үлдв. Тер хоорндан Бадм Җанҗд нег зүсм тос түрксн цаһан

өдмг бәрүлчкәд, чи эн ик хораһар йовад, тер барун бийдк үүдәр һарад хәр гичкәд, бийнь

хот кедг герүр хәрү орж одв.

Җанж өдмгәсн сән гидгәр нег үмкҗ жажлад, үүднүр хурдлад, зүн көләрн түлкәд тәәл-

чкәд, ардан Бадм талан хәлән йовж, хәврһәрн һархларн цааһан күүнә өвдглә харһад унн алдв.

— Хәлә, хәлә! Бийим дәврәд уңһан алдвч! Яһж йовнач, көвүн, иигтлән адһад! Зогс! — гиһәд дәвргдсн күн Җанҗин һарас бәрв.

Көвүнә өмн: Харти Кануков инәмсклсн

зогсжана.

Җанҗ ән тусчкад, амндан йовсн өдмгән күтц җажлл уга моһлцгар зальгад орксн, хойр нүднәснь нульмсн һарад, чирәнь улаж одв.

Негд алдрад зулхар седчкәд, тогтнад, толһа-

һан өөдән кеһәд:

— Би таниг үзсн угав. Бадм вожат на­ маг шулуһар хәр гиж адһала, тегәд гүүж йовлав,— гиһәд Җанж һазр хәләв...

—Би чамаг керлджәхшив. Бичә э, нернчн кемб? —гиҗ Кануков көвүнәс сурв.

—Җанҗ.

— Хурл өргәдән бәәхләрн Хотан идчкәд тешкәлднә.

Худл ховин зәцгиг Хоорндан йовҗ тарана.

Сөөннь дуусн көзрдчкәд,

Суняһад унтад кевтнә. Лунгин дун һурвдхла

Дүңгәһәд сүмәрн орна

болад Җанж, айслулад келв.

Җанҗин айста умшлһ соңса бәәж, Кану­

ков элкән теврн инәһәд: »кел, кел, Җанҗ. Сән, йир сән,— гиж. бууляд, өөрән суусн күүкд

әҗ, Кануковин хаҗуд суусн күүкд күүнүр хәләхләрн, өрчднь хатхата төгрг медаль үзв.

җнь өрггдәд, дунь цәңгнәд одв.

— Иим залуһас командир һарх гиж келәд, Кануков картузан толһа деерәсн авад, Җанжин толһад үмскв. Көвүнә толһа чикн күртлән картузт булхад одв.

— Гем уга, Җанҗ, дигтә болен болхла чамд эн картузан өгхәр седләв. Ода яахв?—

гиһәд Харти Бадиевич көвүнүр өкәрлсн нүдәр хәләв. Тер хоорнднь Җанҗ Кануковин картузиг толһа дерәсн авад, гилгр нүр деернь,

хар тасм туснь зүүлһәтә тавн талта улан од-

инь бичкн хурһарн җөөлкн кевәр иләд эңкрлв.

— Хәлә, чи меджәнәч!— гиҗ картузан көвүнә һарас авад, тавн талта одиг эрәсинь султхж авад Җанҗин өрчднь зүүв.

— Мә, ав, сәәнәр шүлг келсндчнь чамд белглҗәнәв. Хөөннь Улан цергт одад коман­ дир болен цагтчн эн одн кергтә болх,—гиһәд Кануков босад. Җанҗин толһаһинь иләд,— не, ик сурһуль сурад. зөргтә командир бол, —

гиҗ һаран өгв,.

Җанж дегәд байрлчкад, үүднәс уужн, барун һарарн өрчдән тавн талта одан атхчкад,

Эн одн! Эн! Комиссарии одн! Кануковин одн!—гиһәд өрчән цокад, хойр һарарн ца-

атк киилгтәһинь атхад, өргәд үзүлв. Көвүднь Җанжин өрчиг альхарн иләд, кесгтән комис­ сарии белглсн один һәәхв. Цугтан Җанҗд эн саамд үлү үзжәхнь кирцән уга медгдҗәнә.

— Комиссар Кануков бичкн Җанҗд тавн талта одан картузасн суһлж авад белглж»— гиен зәңг лагерэр дарунь тарад одв.

Пионер Җанҗ хөв тустан болхла, дегэд байрлчкад, көлнь һазрт күрлго бәәнә. Эдниг иигәд шууглджатл Бадм Фатыма хойр ирәд, Җанҗин өрчд бәәсн тавн талта улан од үзчкәд:

— Белг гидг эн! Командир болнав гиҗәсн

чамд икл кергтә одн,—гиж Бадм Җанҗин

ээминь цокв.

Асхнднь Ленинә герт «Лолан пионер-

мүд» —гидг эрсин газет һарч. Түүнә нүр ха-

лхднь «Комиссарии одн» гиен статья бичәтә, тал дунднь Җанжин зург, өрчднь «Улан одн»...

* * *

Җанж сар болад лагерәс хәрҗ ирв. Тер өдр школын хотна көвүд күүкд гүүж ирсн һа-

за күләҗәҗ. Пионерск лагерьт, Лолад сарин

туршарт үзсн, соңссан асхн күртл эдндән

Җанҗ келв.

Теднь энүнә келсиг соңсад, цугтан кесг дә-

кҗ, Кануковин Җанҗд белглсн Улан одиг һартан бәрж, альхн деерән тәвҗ, өрчдән диглж һәәхв.

...Эдн дунд өрчдән Улан одта Җанҗас даву баатр угань ил болв. Дотран үлү чигн үзжәхнь медгдҗәнә. Болв эдниг гемнҗ болшго. Семен Буденный, Ока Городовиковин, Васи­

лий Хомутниковин. Харти Кануковин тускар эднд багшнрнь чигн кесг келҗ өгсмн, зуг чирәһәрн тедниг үзнә гидг күцҗ болшго санан. Җанж болхла Харти Бадиевич Кануковла чи-

рәһәрн харһж, нүдәрн үзх биш, эднә зүүднд

оршго тавн талта од зүүҗ ирсн, Җанҗас хүвтә күн Согин салан школд уга болжана...

Согин салад әәмгин болст, бүрдәд хойр

җил болен колхозин парвлян, шин больниц

бәргдв. Хамхлсн хурлын гермүдәс ниилүлж

хойр гер хуучн школын өөр тосхгдв. Школд ордг күүкдин тонь жил ирвәс өсәд, школын

нег герт багтлго бәәв. Урднь школын хоти гиж хөр һар гермүд бәәсн болхла, ода салан хойр

ам авад, утдан сунсн селән боев.

Җанҗ үүрмүдтәһән Лолад одад ирсн жил, школын пионерск отрядин көдлмш шии бәрцтәһәр бүрдәгдв. Эн отрядтҖанж, Дава хойран селвгәр Харти Кануковин нерн зүүгдв. Дава, Җанҗ хойр кесг жилин эргцд вожат, багшиннь эркн нөкднь болв.

Доладгч класст орхлань Җанҗар бийәрнь вожат шиидж авцхав. Кануковин нертә пио­ нерск отрядын вожат Җанж, саак Лолад оддгасн оңгдан залу болв. Энүнә нурһнь өсәд, ма-

хнь шүүрәд, медрлнь улм икдәд, алькарн бо­ лв чигн пионермүдтән сән үлгүр болжав. Зуг, ямаран киилг дсерән өмсвчн энүнә тавн тал­ та однь саак ормдан гилвкдмн.

Болв цагнь ирәд, Җанҗ школан төгсәһәд, холд сурһульд йовх болж һарв. Җанҗд дәкәд нег ээҗәсн салх сам болв. Зуг сарар биш, жиләр, жиләс даву чигн болх.

Зень өсәд —сунад ирхлә, ээжнь байрлад,

көөркүһән әмтнәс тату бәәлһшгоһар седәд, юуһар болвчн зүүцүләд, хувц уюлж өгдмн. Ода холд сурһульд одхм гихлә, дотран санач-

рхад, һазаһас күүнд медүлшгоһар седәд, нег

сән захта хувц, көлднь өмсх һос белдлһтә гиҗ

шиидәд, эв-арһан һарһад сахньв...

Бичкн зень өсәд босв. Наһц ээҗднь байр. Зуг ээҗиннь көл, һариннь көндрлһн, нүднәннь хәләцнь көгшрж одсинь Җанж. бас медәд, хайж. яһҗ йовхв, сурһуль уга яһҗ улдхв...

«Тана хөөтк сурһульд» — гиж. Харти Кануковин келсн үг энүнә уханас төрүц һархш. Ко­

мандир болхар үгән өгсән чигн эн мартхш...

Комсомолец нер зүүсн Җанҗин зүн даһмд Ленина зургта биләт дүргдв. Комиссарии өгсн

Улан одиг Җанҗ улан кенчрәр цуглж. бүрәд, бүч кеһәд, бас зүн даһм дотран таг кеһәд,

уйчкв...

* * *

...Әәдрхн балһснд дассн һурвн жилә баг-

шин сурһуль чигн төгсхдән өөрдв. Нег дәкҗ Җанҗиг района дәәнә комиссариату? дуудулж. Үкс гиһәд эн күрәд ирв.

— Эн өдрәс авн цергт одх наснтн өөрдсиг

медүләд, цергт йовхм гисн цаас өгчәнәвидн,— гиж энүнд дәәнә күн келв. Тер цаасинь авад, даһмдан дүрхләнь һарлань кенчрт уята ко­

миссарии одн харһад. одна тууҗ дәкн сананднь

орв.

...Тер жил намрин дунд сарин эклцәр, Согин салан күтц биш дундин школын баахн багшт—Корнан Җанжд улан цергин зергләнд мордх цаасн ирв. Цаасиг һартан авчкад, күүнд үг келлго, Җанҗ герүрн, ээҗ талаи ирв.

Ода яһж келхв, келлго яһж бәәхв. Цергт мор-

дҗана гиһәд усн-цасн болад уульх. Бийнь хүв тустан нег байрлад, ээҗнь уханднь орхла—са- начрхад, саак сурһульд һарч йовснд дорхнь күнд болад бәәв. Мел келлго бәәҗ болшго

гиж ухалад, Җанжсалан ар амнд бәәсн нахц экчдән одв. Тернь өрүн асхнд ирж экинньүкр,

туһлинь хәләлцдмн.

— Нахц экчә, намаг цергт авчана, эн ца­

асн ирв,— гиһәд хавтхасн цаас һарһж үзүлв. Ода һурв хонад йовхв. Ээждән келсн угав. Яһж медүлий? Та нөкд болтн. Соңсхларн уу-

ляд — зовад тарах. Ода җирн нәәмтә. Намаг һурвн жил болад иртл эс торлцхий? — гиж шуукрад, нахц экчүрн хәләв.

— Яһж медхв. Эн кевәрн, өвчн-шалтг уга бәәхлә, торад чигн бәәх. Ээжнь күләж торш-

го, цергт бичә автн гисәр чамаг үлдәшго. Насн туссн хөөн йовжл бәәнәч. Ээҗдчн юун болх билә, манад, эс гиж бичкн күүкн — күргндән бәәх. Гертән бәәнәв гихлә —дурнь. Бидн яһв чигн хайшголм. Эн зәцгичн эндр асхн кел-

рад, церглх бәәрндән арвн дөрв хонад күрв...

Эднә ирсн һазрнь эргндән уулмуд, деегшән хәләхлә, теңгр цоонгрж ик холд көкрнә.

Ут-ут һазр малтад бәрсн гермүд. Цергә көвүдиг авч ирсн асхнь хонулад, маңһдуртнь

бааньд орулад, эднд цергин шин хувц өмскв.

Җанж бас шинел, һосан өмсчкәд, шовһр-бу-

деновк шлеман һартан авад, тавн талта хавтхдан бәәсн эврәннь одан илжәһәд, алькнь зүүхән медҗ чадад алмацв.

Асхнднь шин красноармейцнриг полкин клубт хурав... Эндр өдрәс авн цергә жирһлтн эклжәнә. Ода тадн йоста гидг орн-нутгин харсач болвт. Тегәд тадниг, партии, наркомин

нерн деерәс цергә жирһлтн үзмҗтә, диилвртә

болҗ, һавшун, зөрмг дәәчнр болтха гиж йө-

комиссариг келлһнлә, Җанж һаран өргв.

— Үр комиссар, би удан келшгов. Мини нерн Корнан Җанж. Нанд нег хүв тустан та­ пас сурх керг бәәнә,—гиж эгзнж келәд, Җанҗ өврән уудлад, бүрәтә улан кенчр һарһж авч ирәд, утцинь шүдәрн удрад, дотраснь та­ вн талта Улан од һарһж авад, барун һариннь альхн деер тэвэд, комиссарии өмн үзүлв. Ко­ миссар чигн, столын ца суусн командирмүд чиги, дора суусн красноармейцнр бас тагчг болад, Җанҗин альхн деер бээх Улан одн тал

хәләҗ алцгтрв. Җанж бахлуран бэргдн гих лэ, шулсэн зальгад, залд суусн үүрмүдән хар-

вад, хэлэчкэд:

— Эн мини һар деер бээсн Улан одиг на­ нд, арвтадм гражданск дээнд комиссар йовсн, мана хальмг олн-эмтнэ нег баатр үрн Харти Кануков белг еглэ.

Терүнәс нааран энүг би комсомолд ортлан өрчдән зүүһәд, хөөннь эн кенчрт бүрәд, Ком­ сомольск билеттәһән хамднь хадһлав. Наем ирэд, цергт тусхларн манна деерэн махладан зүүхв гиж, ухалад йовдг билэв. Тер учрар, үр комиссар, танас эн хальмг комиссарии белглен одиг махладан зүүх зөв сурҗанав,— гичкэд, Җанж зүн һаран бийдэн таг кеһәд шахчкад, һоорад, кииһән авлго гилтә, хойр нүдән комиссарур шилтж зогсв.

Полкин комиссар Җанҗур әрәхн өөрдәд, альхн деернь бээсн Улан одиг авад, деегшән өргәд, заалд суусн красноармейцнр тал үзүләд:

— Эн одиг зүүж йовсн комиссар Кануков Харти Бадиевичлә би гражданск дээнд, Негдгч мөртә Ээрмин политотделд хамдан церглж йовлав.

Ик зергтэ, ухата, дээнд һавшун, хурц кел-