а.

ш

£

О

X

СЕГОДНЯ В Н О М Е РЕ • ЭН

Литературин зәңг

Наши герои

К 50-летию Советской власти

Искусство

Для вас, малыши! Танд, бичкдуд!

Сатира и юмор

гднә. Эннь — Нимән ах, Сарңга Нарна гер.

Нарн бийнь дән эклсн өдр әәрмд йовж одла. Герт Нарн Нимә хойрин эк Булһн, Нарна гергн Амулң, Шиндә күүкнь үлдсн бәәнә.

Герин уульнц хажудк терзмүдиннь хааһулмуднь, бас наадк улсин гермүдин терзмүд мет, хааһата. Уульнц дунд әмтн олар үзгдхш.

Тагчг селән негл эврә нуувчта болж сангдна.

Нарна герин хотн дунд бәәсн бичкн шавр герт Булһн эмгн бертәһән хойрулн адһмтаһар

хот белджәнә. һазак теңгрин дулан өдр эн бичкн шавр герт түлгдсн бешин халунд һарсп көлсндән хадм эк бер хойр күч-күрч ядлдад бәәцхәнә.

—Ях, ях, цуцрад бәәвшв,—гиж Булһн эм­ гн келәд, хажудан бәәсн стул деер суув.

—Таниг тендк ик гертән одад, серүнд амрад кевттн гихлә, бийтн игәд көдлмшт орл-

цад, бийән зоваһад бәәнәлмт,— болж Амулң

келчкәд, эрсд өлгәтә бәәсн цаһан кенчр авад эмгнд өгв.

— Нимә тигтлән гер авч бәәхш... Институтан төгскәд хәрж аашдг болв чигн иигҗ көлсхмн бәәж... Нимә зуг хойрдгч җилдән сурчах, ташр йир цөн хонгар хәрж аашх болжана. Нег цөөкн улс авхулад йөрәл тәвүлхм. Болад бәәснь тер.

— Тиим болжанал... Болв, Амулң, би те-

рүгичнь ода ирхләнь гер ав гиж келхәр бәә-

нәв. Чи бас кел. Бийнь аюч күн, соңсад чигн бәәх...

«Нимә әәрмд одх болад аашдг болхм. Эн ээҗ, хәәмнь, медж бәәхш» — гисн тоолвр орад Амулңгиг эмгнд сана зовулад бркулв.

—Хот уух улс дуудхларн, Дорҗин Киштэг бичә марттн, сән күүкн,— болж эврәннь тоолвран эмгн цааранднь уттхв.

—Ээҗ, тиигҗ болшго. Медәтнр дундас

Киштә ю хәәх билә? Дәкәд Нимә сурһулян

чиләх зөвтә. әәрмд бас одад уга. Дән бола бәәтл Нимә бийнь чигн гер-мал авад гертән суушго. Эн цагин баһчуд ямаран! — гиһәд Амулң, живүләд келв.—Цаатн Боран Эрнцн мана Нимәлә цацу көвүн, ода әәрмд йовҗана. Бийнь гер авад шинкн өрәл жил болж эс бәәнү?..

— Мана Нимәһәр әәрм юуһан кех билә? Ода чигн бичкн,— болж Булһн бурушав.

— Танд болхла Нимә һуч күртлән чигн мел бичкн болад бәәхм,— гиҗ экин седкл медсн Амулң саналдв.

...Белн болчксн хотыг Шиндә, модн герүр авч одад, стол деер тәвҗәнә. Бичкн-бичкн ноһан хамтхасн эрәтә цаһан бүшмүдтә, хот ке-

жәх күүнә татдг өмнәр татчксн күүкнә хойр һарнь шулун болчкад мергн. Шиндән хойрут күклнь энүнә нуһрҗ-хуһржах цогц дахж дал деернь халһлзна, зәрмдән ээм деегәрнь давад, өрч туснь унж дүүжлгднә. Тер цагтнь Шиндә бийән невчк гадилһс гиһәд, толиаһан әрв уга өндәлһәд, арһул сегсрәд оркна. Тер

толһаһинь дахад энүнә хойр ут хар күкл урдк ормдан тусч, далын герл деегәрн дәкн давшна. Хойр нүднь эн саамлань икдәд, баһрад

одень бас үзгднә. Шиндәһүр иим цаглань хәләж, заячин йиринә заясн энүнә сәәхн цогцинь һәәхж бәәсн күүнә седкл тер хойр хар нүдн дотр орад, дәкҗ хәрү һарш угаһар хаагдад одм дүңгә болж сангдна.

Эндр Әәдрхн балһснас һурвн часла ирх автобус цагасн невчк оратхмж гиж соңсад, Амулң Булһн хойрад келхәр ирсн Боран Эр­ нцн ода Шиндәг хәләһәд, керго үгәр күүндвр кеһәд, үгәс үг һарһад, седклин тачалд оралгдад, энүнә хажуд бүкл часнн дуусн менрәд сууна.

«Энүнлә учрсн көвүн хөвтә, кишгтә болх» гиж дотран Эрнцн санв.

Эрнцнә дотрк уха медсн кевтәһәр Шиндә инәмскләд:

— Эрнцн... Чамаг Эрнцн гихмб, аль Эрн­ цен Дорджиевич гиж нерәдхмб? Медгдхш...

Яһад энүнд суунач? Хажудм күн бәәхлә, би көдлмш кеж чаддгов. йов. Автобус цагасн

ора ирхм гиж ээж, мама хойрт оч кел. Маңһдур, нөкәдрәс әәрмд һарад йовҗах күн иигәд, гермүд эргәд, суусндан сууһад, бәәсндән бәәһәд йовж болдв? — Шиндә негл тиим, күүкн күүнә, күн болһнд эс медгдм, эс үзгдм, авьясар көндрәд, эргәд зогсв.

— Автобус цагасн ора ирх зәңгичнь бидн

эврэн, чамаг угаһар, медчклэвдн гиж эс кел-

лч? Тегәд би энүнд сууналм,—гиж бийэн гемшэен дууһар келэд, Эрнцн арһул босад үүднүр һарв. Нань келм дүцгә үг энүнд эн саам-

днь олдсн уга.

Эрнцн һарчкад ардан үүд хаахиннь урд, цуг цогцарн эргәд. тодхад зогсв. Эн саамлань үүдн тал хәләсн Шиндән хәләц энүнә хәләцлә

зөрлцв. Дарунь гилтә хойрулн буру хандлдад одв. Шиндә урдк көдлмшән кев. Эрнцн адһм-

таһар үүдән хамцулчкад, хол-холд ишкәд һазаран һарад одв. Эн цаглань энүнә өмнәс хашан үүд секәд, орад аашсн Нимә энүнд үзгдв.

— Менд бәәнч! Бәәнә менд! — гилдсн Ни-

мә Эрнцн хойрин ду соңсад Шиндә гертәс гү-

үһәд һарч ирв.

— Эрнцен Дорджиевич, ирх болзгасн зуг тана автобус оратсн болжана. Нимэн автобус

цагтан ирж,—гиж, Нимәг эс тоссн учран,

Шиндә адһж цәәлһв.

— Мини автобус болзгасн ард үлдх бәәтхә, оньдинд адһад, түрүләд йовдгинь чи бийчнь меднәлмч. Эндр бидн зуг Нимән автобу­ син тускар күүнджәсн бәәнәлм,— болж Эрнцн инәмсклв

...Зурһан-долан сар хооран Боран Эрнцн гер буулһх саамд, Шиндә энүг наадлад: Эр­

нцн, чи невчк адһад орквч-яһвч? Әәрм яахмб, Бамбуля яахмб? — гиж, дотран ямаран чигн талдан, нуувчин тоолвр 'угаһар наадлж келлә. Ташр күүк авлһнд көвүнә һазрин улс автобусар одень бас лавта бәәсмн.

Шиндә тиигхд келсн үгмүдән хөөннь санад, невчк эвго юмн болж одсн болх, дәкәд Эрнцнә гергнь соңсхла ю ухалх гиҗ эн саглла. Тегәд чигн Эрнцн Бамбуля хойрас Шиндә

эн йовдлин хөөн невчк эмәдг билә. Ода эндр Эрнцн эврәннь «адһмта» автобусин тускар сана орулж келлһн тер, кезә нет цагт мини келен үгд өггджәх хәрү болх гиҗ тоолад, Шиндә цааранднь күүндврән уттхасн уга.Терүгинь ухалсн Эрнцнд чигн эвго болҗ медгдсн болх зөвтә. Тегәд чигн Эрнцн Нимәһүр хә-

ләһәд: Нимә, чини керг юн болҗана? Би чамаг нег күүк дахулад авад чигн ирх гиҗ санжалав,— гиж эн дәлтрүлсн болх зөвтә.

— Чи, Эрнцн, юн үг келжәхмч? Күүк дахулж авч ирх биш, би эврән дахад һарчаналм. Би һурв хонад хәрү йовад бәәхв. Әәрмд йовҗанав,— болж Нимә цәәлһв.

— Юн гинч, Нимә? Әәрмд? —болж Эрнцн Шиндә хойр нег дууһар гишң сурцхав. «Хамдан йовх» гиҗ сансн Эрнцн байрлв.

«Авһасн салх» гиж сансн Шиндә һуньрсн

бәәдл һарад одв.

—Тагчг бәәтн! Аак гаага хойр шавр герг бәәнү? Соңсчкх...—гиж келәд, Нимә зүн һариннь альхар арһул Эрнцнә аминь бөглв.

—Аштнь эс медн гиж бәәхш, юуһинь нуунач? Келчкх кергтә,— гиж Эрнцн селвг өгв.

Шавр герин терз, үүдн секәтә. Гертәс цүврлдәд һарч аашсн эк бер хойран Нимә бас үзсн уга. Эрнцн Шиндә хойр чигн эс оварсн

болх бәәдлтә.

— Әәрмд гинчи? Чамаг бас авхмб? Кезә? Одай?— болж Булһн эмгн, келн көвүһән теврәд, ду тәвәд уульв.

Амулцгин нүдн чигн һашун цегән усар дү-

үрв. Энүнд орчлң генткн бүркүгдсн болад одв.

Эдн эн кевтән шууглдад герәд орцхав.

Сурһульд йовад бүкл жил үлү цаг болад ирсн Нимә зөвәр өндртәд, залушрад бәәсн болж

Амулң Шиндә хойрад медгдв. (Негдгч кур-

синнь хөөдк каникулд Нимә, совхозд көдләд, герүрн хәрж ирсн уга билә). һарсн экд, Булһнд болхла, өссн, нег үлү залушрсн, болж медгдхш: эн ода чигн бичкн.

— Нимә минь! Чи ниднәһә нег богзг хурһна әм һарһж чадшго болад бәәсн бәәнлмч.

Ода яһж әәрмд оч, дәәнд орхвч? — болж Булһн эмгн эгзгнв.

— Ээж, та Нимәд гер авч өгхәр келжәсн бәәнәлмт. Ода кезә нег цагт Нимә хурһ алж эс чадсинь яһад сергәнт? — болж нүдән арчн

бәәж Амулң келв.— Наснь баһ болв чигн эн залу бәәнәлм...

— Би гертән ирәд һарх болад, һурвн хонгар сулдхвр авч һарлав. Әәдрхнә цергә учи-

лищд одхв.—Чамаг альдаран йовулҗана?

— Би бас терүндчнь очанав. Хамдан йовх болж эс бәәнүвдн...

...һурв хонсна хөөн Нимә Эрнцн хойриг, бас кесг баахн-баахн көвүдлә, зөвәр медәтә чигн улсла хамднь цуг селәнә улс һарһв. Цуг

селән гихәс, селәнд үлдсн залу улс уга гиж

келҗ болхмн. Икнкдән медәтнр, күүкд улс,

бичкдүд.

Экнь Нимәг теврәд нег халхаснь үмсәд:

«наадк нег халхичнь менд йовад ирхләчнь үмсхв. Зуг бийән хәләҗ йов. Одак ахасчнь, түрүн гертәсн һарч йовсн даруһан илгәсн хойр бичгиннь хөөн зәңг чигн, зә чигн уга,— гиж келәд, Булһн асхрулад уульв. Хадм экиннь йосар энүг Амулң бас нег халхаснь үмсәд:— Менд йовж ир. Хүвтн бәәхлә, тенд ах-

таһан хойрулн һазрин нег захд харһад чигн бәәхт,— гиҗ келәд, бас нүдән арчв. Шиндә һаран өгч мендлхәр седв, болв Нимә энүг теврәд, атхр хар үсинь хооран сөргчкәд маң-

наһаснь үмсв.

Эрнцнә гергнә хәәкрәд уульснь Шиндәд

соңсгдв. Болв Шиндә терүнүр эргж хәләсн уга. Эс таньдг күүнүр иим цагтнь хәләхд эв­ го, дәкәд уульсн 'кү үзхләрн, эврә бийән әрә бәрж бәәх күн, бас уульхв гиж эн саглсн бо­ лх зөвтә.

— Бамбуля, бичә ууль, му юмн төрүц болхн уга. Яһж, кегҗ бәәхән бичж бә. Эмчд одад бийән үзүлҗәх кергтә,— гиж дамшлтта

ах күүнәһәр, Эрнцн энүнд селвгән өгв.— Би менд йовад ирхв, бичә зов. Ташр бүкл зурһан

сард Әәдрхн деер училищд сурх кергтэ болжана. Эврә балһсн, эврэ улс...

— Нег кү биш, хойр кү үлдәһәд йовжах кевтәлч,—болж Нимә Эрнцнд арһул, болв өөр бәәсн улс соңсмар, шимлдв.

— Адһсн күүнд арһ бәәнү?— болж Эрнцн хәрү өгв. Эднә күүндвр соңссн Шиндә ичсн дүрәр маасхлзад, буру хандад зогсв.

Цергә улсиг авч йовх тавн темән тергн ирв. Дал деерән үүрлдҗ йовсн неҗәд бичкн дор­

ван эдн дарунь гилтә тергд деер тәвцхәв. Темәд көндрәд һарцхав. Көгшн аавнр болн ээжнр, эгчнр болн дүүнр тергдин ард дахлдад, хотна захд күрәд, дәкн нег мендллдәд, хоцрх

зөвтә болв. Ууҗад һарч йовх улсд һаран дайллдад, менд йовҗ, диилвр бәрж хәрү

менд иртн гиҗ дуудлдад, ардаснь хәләлдәд, нүдән арчлдад кесгтән эдн зогсад бәәцхәв.

Әәрмд йовж йовх улс холдад, нам темәдиннь бийснь тодрхаһар үзгддгән уурв.

«Дала дәәвлхлә, жирмәхәд амр уга»,— гиж Булһн эмгн келәд, йовсн улсин үзг хәлә-

һәд, намчлад һурв мөргчкәд, дәкн мелмлзәд ирсн нульмсан ханцнаннь үзүрәр арчв.

Эмг экүрн Шиндә өөрдҗ ирәд, энүг һараснь көтлв. Цүврлдәд. хәрү хәрж йовх улсиг эдн дахлдад, бас хәрх боллдад, арһул һарц-

хав. Дарунь эднүр Амулң ирәд, Булһна бас нег хаҗудк сүүһәснь дөңгнв.

2.

Бөөргин бор һол гиһәд хойр эргән цокад,

көөс цахрад бәәдг өргн, гүн һол, ода хәәрдәд, нәрдәд одсн бәәнә. Энүнә уснь чигн цөн

жил хооран бәәсн цегән өңгән алдад, шарлад, нам ишклң амтн һарчах болҗ чигн медгднә. Зуг көөс цацж цахрдгнь уурхш. Зәрмдән салькта өдрмүдт нам урдк өргн, гүн цагдсн чигн үлүһәр догдлж, негл үлдсн уутьхн йоралдан багтҗ ядад, халу дүрәд, буслж бәәх болҗ бәәрн әмтсд эн үзгднә.

һолын усн дүурң цагт, энүнә хойр хажудк эргнь далю, тиньгр болдг бәәсмн. Ода болхла, усн дотрнь орад, зогсчкад хәләсн күүнд энүнә хойр эргнь негл һолын хойр ам көөҗ

урһсн ик уулмуд гиж келмәр даңхалдна.

Бор һолас негл зун-зун тәвн ишкм ууҗмд,

терүнлә зерглдәд урлдж йовм дүңгәһәр, икнк-

дән шавр хулен хойрар харһулҗ бергдсн маштг-маштг гермүд зөвәр эләд селә бүрдәһәд, дерәлдәд зогсҗана. Эннь—Бөөрг селән. Энүнә өргн, ик, негхн уульнцднь әмтн хатяр:

энд-тенд гүүлдсн бичкдүд үзгднә. Ода зөвәр деер һарчах нарна тольд ээврлжәх өвгдзмгд соньмссн, саглсн, әәмшсн дүрәр арһул күүндж сууцхаснь үзгднә.

Хотна дунд алдар бәәсн баахн модн герин

терз тус Огл өвгн Булһн эмгн хойр бас гүң-

гр-гүңгр гиһәд күүндәд сууцхана.

— Үзгджәх зовлң, иржәх насн хойр улм-

улмар уйдаһад, бийим урсхаһад бәәхнь бийдм медгдәд бәәнә. Му юмн дәкн учрад одхла яахв? Ода күртл гишңг гижгтә күүкнд

тоолгдҗасн бер, эн ю чигн үзәд уга, ямаран чигн дамшлт уга, нилхәрн гишңг бәәһәтә ач

күүкн хойртан ацан болад одвзав гиһәд әәнәв,— болж Булһн эмгн уйдв.

— Булһн, тиигҗ бичә кел. Чи үкш угач. Хойр көвүһән хәрү менд хәрҗ иртл нег үлү тесх зөвтәч. Намаг яһад иигәд зовлңг түрү хойран ар өмн хойртан хуваҗ хаяд, тесәд йовна гиҗ меднәч? Немшнрт уралан йовдг

арһнь тасрад ирсиг бидн медә бәәнәвидн. Эн

Огл өвгн амндан цуглрсн шүлсндән урсхҗ

зальгв.

Огл бәәсн һанцхн көвүһән әәрмд йовулчкад, һанцарн үлдсн селәнә нег өвгн. Энүнә эмгнь дән эклхәс хойр җил урд өңгрж одла.

— Эцкнь әәрмд һарч йовхларн: «Күүким хәләжәтн»,—гиҗ келлә,—болж эмгн цааранднь келв.—Эндүтә буру хаалһас, эвго ухата улсас саглултн» гиж даалһла. Итклтә, сән сед-

клтә, авц-бәрцәрн, ухан седкләрн сурһмж өгч, үлгүр болж чадм үүрмүдиннь зергләнд, теднә дунд, теднә бүлд күүкән орулх, олн ду­ нд бәәҗ чаддгиг энүнд дасхх болҗ бийнь күцл кедг билә. Ода тер эцк бийнь альд йовна?.. һанцхн ач күүкнәсн салх ухан нанд

йир орш уга. Болв үкл бийнь келҗ иршгог бидн сәәхн меднәвидн. Тер тоолврим медсн көвүм:

«Бидн цуһар оньдинд Шиндән өөр дахад

йовад йовш угавидн. Бийнь эврәннь хаалһһан үзҗ, медж чаддгар энүг дасхх кергтә

болжана. Сән му хойриг йилһҗ чаддг болхла — нег диилвр. Би ода йовжанав. Та, аак, бас насн болад ирвт, ик хуучтат. Дәкәд тад-

на тоолвр, күцл баһчудин седкллә харһж өгл

уга чигн бәәх. Экнь көдлмшт йовх болҗана. Көдлмш угаһар йирин бәәж эс чаддг Амулң дәәнә иим күчр цагт гертән суушго. Эдл-ахуд эд-бод кесн альхн төөлг һазр болһн, сааж авсн шүлм үсн болһн урдкасн кесг холван ик

тежәл болх зөвтә цагт нег үлү гертән сууж

чадш уга. Дәкәд тан хойриг асрх күн Амулн болҗ үлджәнә» — гиһәд, көвүм цугинь келж өгәд йовла. Мана Нарн гертән ямаран ик

килмжтә күн билә?!.

Көвүнәннь келсн үгмүдиг басл чигн медсн болад: «көвүм минь, ардан үлдәһәд йовҗах мадндан бичә зович. Эврә улс дундан, дәәнә

көләс ууҗмд бәәх мадниг юн эрлг авх билә.

Зуг бийән хәләж йов» гиҗ, көвүнәннь седкл аадрулж биш, үнн седкләсн санж бәәсн мектах уга тоолвран келләв. Би зуг тиигҗ келх чигн зөвтәлм. Нань ю келхв?

— Болзг уга цагар тадниг хаяд йовҗах Нарн тиигж келл уга яах билә. Ташр герт залу күн эс үлдж бәәхлә саглл уга чигн бәәшго. Дарунь, бийинь дахлцн гишң Нимә.бас әәрмд йовх зөвтәһинь тер бас медсн болх. Чи ода зуг бийән хәләж асржах зөвтәч. Тер цагт

таслв.

«Үкнә гисн үкдго, унһн девлт үкдг» гиһәд келдг. Болв чигн бийдм яһад му седкл орад

бәәхнь медгдхш. Әәсм күрәд, зәрмдән бийм, яһна гихв, дальгад, махмудинм әмн тасрад, зүркм менрәд одна,— болж Булһн уйдв.— Одак хойр көвүнәсм зәңг бас төрүц уга... Ни-

мә йовад зурһан сар болв, һурвн сарас нааран нег чигн бичг ирәд уга.

Ээж. би цәәһән чанад һарһчкув,— болж, күүндж суусн өвгн эмгн хойрур, Шиндә

ирв.

— Сәәхн иным, ээжинчнь'һолм харладбәәв,— гиж келәд эмгн босв.— Огл, герәд ортн, цә уутн.

— Улан цәәһәс күндрксн болхм биш, амссв.. Би нам мартчкад суужв. Күүнә герт оһхм биләв,— гиж Огл өвгн келн дахлцад босв.

Цәәһән ууҗ суусн Булһн генткн:—«Йа! Шиндә минь! Ээҗинчнь зүркн яһҗахмб? Менрсн болад... йа, йах, хатхлад...»—гиж түң-

гшв.— йа, йах...

Эмгн уужасн ааһта цәәһән ширә деер тә-

вчкәд, хойр һаран өрчдән, шахад, арснь үм-

исн эццн чирәһән улм әрнилһәд, хәрү дәвәд суув. Огл өвгн бас цәәһән адһмтаһар өмнән оркчкад, эмгнүр үксөөрдәд:—Булһн, яһвчи?—

болад, хату ик альхарн эмгнә маңна дөңнҗ

бәрв. Шиндә эмг экиннь өөр сууһад, энүнә

һараснь бәрәд:—ээж, орн деерән һарад, невчкн зуур кевтхм болвзат? — гиж сурв.

— Шиндә, сәәхн иньг минь, бичә ә. Ээжчнь тәв күртлән «йах» гих өвчн уга биләв.

цогц-махмуд эләд, муурад, юн чигн юмн ацан болад, шалтг болад ирв. Эн дән эклсн, дә-

кәд Нарн гертәсн һарч йовсн дару зүркм иигж түрүн болж нег хатхлла. Терүнә хөөм, бәә-

жәһәд иигәд намаг шөвгләд чигн оркна, әмширим чигн әмсхләр таслад оркна. Чамд ээжчнь медүлжәсн уга биләв.

— Ээж, манад эм бәнәлм... Мама наһп ээжд мел уулһад бәәлә. Энүнд бәәхм...—Ши- ндә босад герин булңгд бәәсн тәвцүр одад,

һозһр бичкн шилд бәәсн көквр өңгтә ик-ик

бурцг болен эмәс негиг авад эмг экдән өгв.

— Бехтерева таблетк. Зальгчктн,— болж

Шиндә сурв.

— йа, хәәмн.. Эмчинчнь эм, күн болҗуу- |һад уга биләв. Әмд бәәсн күн ю эс үзхв, ю

эс эдлхв? — гидгтн эн болжана. «Юн эс тусл-

дв» гиж зальврад, энүгичнь аршалчкх бол-

жанав. Учрх әәмшгәс, харһх түрүһәс, дән-да-

жгас гетлгдг эм орчлңг деер уга. Тиим эм бә-

әсн болхла, ээҗчнь чимкәр аршалх биш, чиң-

нүрәр чигн идх биләв.

Эмг экин келсн үг Шиндәд таасгдв. Эм дарулҗ уух цәәһинь авч өгхләрн:—ээж, өөрк эмитн чимкәр аршалдм, эн ааһд бәәсн цә гидг эмрг болхла негн биш, хойр-һурвн чиңнүрәр чигн ууж болжана,—гиж Шиндә, невчк

чикржәх эмг экиннь чирә хәләж, маасхлзв. Булһна зүркн өвддгән уурад ирв. Эн ура-

лан дәвәд, ширә деер бәәсн цәәһән дәкн авв. Огл өвгн хәрх болад һарв. Эн цагла генткн эднә герин иргәр адһмтаһар нег күн йовад, хашан үүднд күрәд, тотхад зогсснь Булһн эмг-

нд терзәр үзгдв.

— Нег залу, таньдг күн биш,— гиҗ Шиндә, босад терзәр шаһаҗ хәләчкәд, келв.— Огл аавла харһад, мана хашан үүднд зогсжана...

— Экиннь хотыг беш деер тәвчк, халуһар бәәжәтхә. Хәрж ирх цагнь болҗ эс бәәнү? — гиҗ келәд, Булһн эмгн эврәннь сулдхсн ааһан ширә деер хәрү тәвв. Эмгн дару-дарунь үүдн тал хәләһәд, хашан үүднд зогсҗах эс

таньдг залуһас негл әәмшгтә зәңг күләжәхдүрәр сууна.

Шнндә дәкн терзүр шаһаж хәләв.

— Огл аав нааран манаһур хәрү орад аашна. Одак, мини эс таньдг залунь хәрү йовҗ одв,— гиҗ Шиндә зәңглв.

Огл өвгнә хәләх нүднәннь хәләцнь, келх үг-

иннь утхнь ямаран болна гиж Булһн эмгн күләвр кеж саглжах зөвтә. Зәңг ямаран бол-

дгинь эн меднә. Энүнә әмд бәәсн наснн тур-

шарт кедү дәкж сән чигн, му чигн зәңг соңсх йовдл харһсн болхв! Арвн нәәмн жил хооран,

минь иим цагт, мел иигәд суутлнь, эс таньдг

күн бас иигәд хашан өөр ирәд, бийнь герәд орж ядад,- тодхад, нег ормдан тавшад, зог-

сад бәәсмн. Тиигхд «тана залутн өңгрж одв» гисн һашута зәңг тер цагтан генн Булһн бер

күләҗ бәәсмн биш. Болв зәңг, кедү дүңгә һашута болв чигн, үнн болҗһарла.

«Нег му зәңг күрәд ирвзго» гисн әәмшг ода эн цагт күн болһна арднь дахад, уухнд

эврәннь дүрән баралхад йовад йовдгнь йи-

ринә алдг уга. Сән зәңг иржәсн цаг биш. «Та­

на көвүн, залу, ах Төрскән харсгч дәәнд ба-

атр зөрмг үүлдвр үүлдәд, алгдв, эс гиж: мана церг эндр болен күчтә ноолдана хөөн

стратегическ тоолврар иим (тиим) балһс үлдәв»,— гисн зәңг өдр болһн Бөөрг селәнә зәрм улсинь икәр, зәрм улсинь баһар дацгцулад, даргдулад чигн оркдг.

Эн саамд «юн-болна?», «Булһн эмгн дааҗ чадну аль угай?», «Шиндә ода яахм бол-

хв?»— гисн тоолврмуд Огл өвгиг бас тенчлүләд йовна.

Огл өвгн үүд секәд орж ирв. Энүнә хәләц Булһн эмгн Шиндә күүкн хойрин әәмшсн саг хәләцлә зөрлцв. Огл өвгн хәләцән дорагшан кеһәд, һазр шаһачкад, дәкәд нам һарх үүд, бултх шуһу хәәҗ йовх күүнә дүрәр энд-тен- дән хәләҗ хултхлзад, дора ормдан хадгдж одсн метәр нег баахн цагт зогсад бәәв.

Эн саамд хатхлсн зүркнәннь зовлңгд Булһн эмгн иигәд цәәһәд одсмб, аль энүнә зүркнь йосндан чикрж сән болад уга бәәсмб?— Зуг өңгән гееһәд, цәәһәд одсн эццн чирә Огл өвгиг саглсн деернь саглулад оркв. Сүл чид-

лән хураж, арен ясн хойр болж хатсн цогцан арһдж бәәх эмгнә голц-голң гисн, ташр әәмшгтә күләврт аарлгдсн хойр хар нүдн Огл өвгнд ивтрәд, терүнә чееж дотрас һарч өгл уга бәәх һашута зәңгинь үзж орксн болж энүнд лавта медгдв.

мел бийнь бурута метәр, юн үгәр, яһж эклхв гиж урдк кевтән түңгшҗәнә.

Өвгн соңсхх зөвтә зәңгән, кедү дүнгә һашута болв чигн, соңсхх зөвтә. Эмгн күүкн хойрин бурһудсн хәләц «келтн, юуһинь нуунат, негл болад хуурсн болжана» гиж сурсн чигн. нексн чигн болҗ бас үзгднә.

Огл өвгн уралан хойр-һурв ишкәд, тер­ зин өөр бәәсн стул деер сууһад, терзүр нег

хәләчкәд, хәрү эргәд, Булһн эмгнүр нег хәлә-

яһв?— болж, аш сүүлднь әрән гиж ам аңһаж эклв. Алмацсн өвгнә бәәдл-седклинь медсн Булһн эмгн энүнә сурснд хәрү өгл уга:

— Та, Огл, хашан үүднд күрәд, хәрү

яһад күрч ирвт? Танла һаза харһсн юн күмб? Ямаран һашута зәңг тер күн авч ирвә? Яһад манад эс орва? Келтн, Огл, бичә нуутн. Ма­

на көвүдт юн болад оч? — гиж нег мөслсн дууһар. Огл өвгнәс некв.

— Булһн... Булһн Шиндә хойр...— Огл

өвгн цааранднь бас үг келж ядад тулхларн, ханяһад, цааран терзәр нег юм хәләсн бәәдл

һарһчкад, дәкн хәрү эргәд:

— Булһн Шиндә хойр, бичә әәтн, дала

юмн уга...— гиһәд эн эклв.

— Юн гинәт? Кенлә? Нарна тускар келҗәнт? Юн болад оч? Аль Нимәд нег му юмн болад очий?— гиҗ Булһн, урдкасн чигн әәмшсн дууһар сурв.

Юн болад одсинь, кенә тускар ю келжә-

хинь бас медж ядад, шиндә Огл өвгнүр ад-

һмтаһар өөрдәд, цәәһәд зогсв..

Негл му юмн болад одсн болх зөвтә гиж эмгн күүкн хойр саглдг болв чигн, эврәннь чикәр, соңсхасн урд зуг сансан, нег үлү харл-

сан, тоолад, болраһад-босраһад орклһнд теңг болдг тоолвр эднд бас бәәнә биший. «Әәх дала юмн уга чигн болх» гисн тоолвр эмг эк ач күүкн хойриг ода күртл дөңнәд бәәсн болх

зөвтә. Болв «бичә әәтн, дала юмн болҗ уга» гисн саглулгч цөөкн үг эн хойрад минь ода күртл бәәсн «әәх дала юмн уга чигн болх» гисн эднә дөңгцл тоолврин цуг күчинь геелгв.

— Келтн, бичэ нуутн... Кенлэ юн болад оч. Нарн Нимэ хойрин кенэннь туск ямаран зәңг авч ирвт? —гиж Булһн эмгн, ода эн

саамдан зөвәр һашудсн һундлар, сурж эгзнннв.

хәрү өгв.

—Т^игәд юн гинәт? Кенә тускар келәд бәәнәт? — болҗ Булһн эмгн энүнәс дәкн некв.

—Амулң шавтж. Терүг авч ирәд эмнлһнә герт орулчксн бәәдгж. Шавнь кунд’биш гинә...

болҗ өвгн адһв.

—йа, яһлав! Амулң шавтна гисн юн болҗана? — гиж ода чигн сәәтәр медж эс чадсн Булһн эмгн дәкн сурҗана.

— Мама! Мама минь? Яһад, кен шавтажахмб? Альд бәәнә? — болж Шиндә уульн бәәҗ сурад, Огл өвгнүр негл терүнә эс келсинь келүлхәр седж бәәх дүрәр. бас чигн өөрдв. — Кезә, яһад. кен шавтаж?

Огл дорагшан һазр шаһаһад, түрүн келсән дәкн арһул-давтв.

Булһн эмгн суусн ормасн адһ.мтаһар босад, Амулңгин өрүнд көдлмшт оддг, асхнд

хәрҗ ирдг үзгүр терз һатц хәләчкәд, хәрү

Оглур өөрдәд: одакан юн гинәт? Мана берд юн сумн тусҗахмб? Кен шавтаҗахмб? Кен хасмб? Энүгән цәәлһәд келит... Негл болад хуурсн юмиг бичә нуутн, — болҗ эн әәмв.—

Әәмшг учрад уга бәәтлнь күн бийән саглдм, әәмшг учрсна хөөн күн бийән батлдгЖ..

Эн һурвн иигәд, нег-негнәннь үг сәәнәр медҗ ядлдад, дәкн-дәкн сурлдад, давтлдад бәәтл һазаһас колхозин тооч һалзн орҗ ирв.

Амулңгла ямаран хар мөртә йовдл учрад одсиг, энүнлә хамдан йовсн күүкд улс, күүкд

парвлянд ирЖ келсинь соңсчкад, һалзн гүүхин нааһар гишң Нарнаһур ирдгнь эн.

Сарңга Нарна өрк-бүллә учрсн харалта хар хаалһин зәңг дарунь гилтә селәһәр тарв.

Нарна бичкн модн герин һаза әмтс дүүрч одв. «Дәәнд орад үкдгнь баһ болҗахмб?» «Не, тенднь дән болҗах»... «Гертән бәәҗәһәд алгдна гисн дегәд һундлта...» «Немш гиһәд һазр дорас эн әмтнә әмнд хорлсн юн алмс һарч ирвә? — һашудҗ күүндсн улсин иим утхта дуд — хурсн әмтнә күүндврнь мел иим болв.

— Юн болад одсинь аш сүүлднь йосар медсн Булһн эмгнә толһань эргәд, зүркнь дәкн хатхлад, цәәһәд унҗ одв. Энүг Огл өвгн

өргҗ авад, орн деернь кевтүлчкәд, орҗ ирсн нег берәр ус авхулад, терүндән кенчр норһҗ авад эмгнә маңнаднь шахв.

Ээҗләнь юн болсиг Шиндә медсн уга. Терз дөңгнәд, экиннь ирдг хаалһ хәләһәд уульҗуульҗ, генткн сана авсн метәр эн һарад йовҗ одла.

— Яһҗ? Юн болҗ? Кен хаҗ? Шавнь күндий?...—Ирсн әмтнә иим сурврмудт һалзн хәрү өгәд бәәнә. Ирсн күн болвас дәкн сурна.

Барка дәкн хәрү өгх кергтә болна.

Ухан орад невчк чикрҗәх Булһн эмгн Амулңгла юн болад одсинь, ямаран бәәдлд

ода тер бәәхинь цуглрсн улсин күүндврәс бас

чигн тодрха сәәнәр медҗәнә. Немш ирэд,

бәрҗәһәд ’гишц хасн болхла, тер яһҗ эмд

үлддмб? Дала күндәр шавтсн уга гиҗ Оглын келдг дими болх зөвтә гиҗ Булһн эмгн чикэр тоолв. Эн дәкн ухаһан геев.

«Харулд һарч йовад манахнд бэргдн гихлэрн, бултад зулж йовсн немшнр бийсиннь көшсн эццн мөрдән тәвчкәд, талдан морд бәрҗ унхар седцхәҗ. Тиигәд эдн кеер, тэрэнэ ток деер көдлж бәәсн нег цөн күүкд улсур.

күүкдүр генткн ирэд:

— Кен маднд сән мөрд зааж егнэ? — гиж нег немшнь сурж.

Нег чигн күн энүнә сурврт хәрү эс егч. Цуһар тагчг, урдк кеҗәсн кедлмшэн келдэд

бәәцхәжДәәнә буута, зертә-зевтә немшнрлә

харһхвдн гиж эс санҗ йовсн күүкд улс зө-

вәр икәр әәсн болх зөвтә.

— Не, альд мөрд йовхиг кен меднә? —

гисн сурвр дәкн давтгдна.

Бас урдк кевтән нег чигн күн хәрү өгхш. Немш офицер Амулңгиг, дәкәд Киштә күүктәг хойрагинь ташмгарн чичәд: — Сәәхн күүкд! Маднд сән мөрд авч иртн. Тадниг бийситн чигн һундахн угавдн. Сән-сән залус маднд бәәнә. Бидн эврән чигн му көвүд бишв-

дн, — болж орс немш хойр келәр хутхҗ дөөглнә. Эн хойр немш ю келҗәхинь, юуна тускар ухалҗахинь медсн Амулң, Киштә тал хәлә-

һәд:

— Киштә, йовий. Эднд сән гидг мөрд хәәҗ өгхм гиҗ бас орсаһар келәд, нүдән ирмчкәд, һарад йовцхасинь ток деер хамдан көдлҗәсн улс меднә.

— Шнелль, шнелль!* — болҗ немш эдниг адһаҗ көөнә.

—Сән мөрд авч ирхвдн. Күләҗәтн, —

гиҗ дамбрлсн хәрүһән өгәд Амулң Киштә

хойр йовҗ одцхана.

—Бер күүкн хойр толһа һатц йовсн мөрдиг олж авад цааранднь бас чигн холдулад, көөцхәҗ. Эдниг удадад бәәхләнь немшнр ар-

даснь оч. Амулң Киштә хойриг эдн хард бәрсн

болх зөвтә. Ток деер көдлҗ бәәсн наадк улснь бас немшнрин ардас дахцхана.

Офицер, шар нүдтә, улан чирәтә, өндр немш мөрдиг холдулад көөҗ йовсн улсур хаһад оркҗ. Автоматас һарсн кесг сумд жиигәд одна. Амулң тагчгар унад одсинь эднүр

оч йовсн наадк күүкд улс үзнә. Киштәд сумн туссмн уга.

Үкжәх күүкд күүнә өөр ирнкәд офицер: Немшин цергт тусан күргхәр бәәхшийн? Цуг

делкә мадниг ирхиг күләжәнә. Тадн тер делкәд багтжах улс бишийт?! — гиҗ хәәкрнкәд, ууляд зогсҗасн Киштәг ташмгарн хойр һурв дәкҗ цокҗ.

«Кенлә дәәллдҗ йовх у./]свт, хәәмнь! Гертән бәәх гергдиг хадг ядухн дәәннрвт! — гиж Амулң кевтн-кевтж немшүр нирмлл уга хәләж хәәкрсиг, бас соңсцхаж». һалзн цугл­ рсн улсд иигәд дәкн-дәкн давтад келәд бәәнә.

* Шнелль — шулуд.

Аш сүүлднь Шиндә саналдчкад, экүрн хәләв. Эк күүкн хойүрин хәләц зөрлцв. Эн хойр

иньг нег-негнәннь ухаг дун угаһар медцхәснь алдг уга. Экиннь өгсн докъя медсн Шиндә,

суусн стул деерәсн босад терүнә өмн одад,

орна ирмәг деер суув. Амулң күүкнәннь атхр хар үсинь иләд, дун угаһар үг келсн болад бәәв. Ду һарч болшго. Келсн үгиг дахад һарх

нульмснасн эн зулсн болх зөвтә. Дәкәд күүкән уйдулх санан бас уга. Болв экиннь чирән бәәдләр, терүнә нүднәннь хәләцәр Шиндә цугинь медҗәнә. Энүнд маңһдур эрк уга учрх, юн чигн арһар хәрү эргүлж уураж болшго эк үрн хойрин һашута хаһцл1һн ямаран аюлас гиигн болхв?

Маңһдуртнь Шиндә, Огл өвгәр нөкд кеһәд, эмнлһнә гертәс эмг экән авч ирв. Булһн

эмгн үүд секәд, герәд орҗ ирн бийәрн, хумха хойр һаран җивр метәр деләд, хойр хар нүднәсн һашун цегән нульмсан цалд-цалд асхрулн: — сәәхн иньг минь, яһад одснчнь энв?! —

гиж эгзңнсн дууһар келәд, бериннь өөр, терүнлә зерглдәд киисв. Огл өвгн Шиндә хойр

Булһн эмгиг өргҗ авад орн деернь кевтүлв. Булһна маңнад чиигтә киитн альчур эдн шахв. Энүнд дарунь гилтә ухан орв. Булһн кесгтән тагчг кевтҗәһәд, арһул өндәһәд, Амулңгур

хәләв. Хадм экиннь сургч хәләц үзсн Амулң

һаран арһул көндәһәд, күчн уга хурһдарн«бичә сурти, болад хуурв», гисн докъя өгв. Басл

чигн нег күүнә дүңгәһәр мууг үзәд йовсн Булһн

Эмгнд Амулңгин дүр сәәхн медгджәнә. Эмгн дәкж үг келл уга, арһул босад, бериннь

өмн бәәсн стул деер одад суув.

Хөр шаху җилд хамдан эк күүкн хойрин

йосар бәәсн иньгүд ямаран му хөвтә бәәсән медж, нег-негән хәләҗ чадх үлдсн сүл цаган, сүл әмсхлмүдән эдн минь ода еңгрәҗ түңгшҗоцхәнә.

— Ээҗ, таднлаһан негл бәәж җирһл үзш-

го хөвтә нанд бичә зовтн, — болж Амулң күч уга дууһар эклв. — Сүл герәсән келх цагнь ирсиг эднә кеннь болв чигн сәәхн медҗәх

зөвтә.

— Хойрулн бийсән, нег-негән хәләж, асрҗ

бәәтн. Бийсән батлж автн. Манас талдан, ик үлү үкл-үргәнлә харһҗ йовх кедү күн, кедү өрк-бүл орчлң деер бәәдг болх? Теднә зовлңгжирһллә эврәннь зовлнг-жирһлән дүңцүлхлә,

әмтнәһәс дегәд үлү күчр болж чигн медгдхн

уга. Зуг, ээж минь, эн ач күүкән үктлән һартасн бичә алдтн. Нег цөн җил энүнд үнр болх арһ хәәтн. Нарн Нимә хойр, тадниннь хөв тасрад төрүн эс хуурсн болхла, һазрин нег

захд менд йовад, дәәсән дарад, хәрәд ирцхәх.

Тер цагт Шиндәгим эцкиннь һарт бәрүлж өгч

үзтн. Тиигхлә та түрүләд урдкасн чигн холван үлү сәәнәр бийән хәләх, бийән асрх зөвтәт. Зовлңгдан үрүдәд, урсад бәәж үкж одхлатн, Шиндә яахинь медж болшго. Тер цагт көвүдтн менд ирәд үзсн зовлңган, үзсн байран кенлә хувалцхмб, кенәр элкән девтәхмб? Би ода эн болжанав...

Амулңгин сүл үгмүднь улм арһулдад, негл

бәәсн бәәрән гееһәдг поожад һарчах усн мет

тагчгар келгдв.

Амулңг түрүн болж «йа, йах» гиж тунг-

шэд, хадм экиннь һар деер эврәннь һарин киитрәд бәәсн хурһдиг әрә күргҗ харһулв. 'Булһн эмгн бериннь һарин баһлцгаснь арһул бәрв.

Учрхинь санҗ саглҗ бәәсн әәмшгнь Амулңгин әмни эзнд йосар хүврж бәәхинь Булһн эмгн, энүнә һарин суццна цоклһар сәәхн мед-

жәнә.

— Насни дигт күрсн, идхән идсн, уухан уусн, зовлңглань чигн харһсн, жирһлинь чигн эдлсн намаг эрлг авл уга, һал-һәәзц наста, юн

чигн җирһл үзәд уга чамаг үкл яһад авчахмб?

Нарта орчлңгас үкж-үкж үлдсн нег күүкнәсчнь, цуг маднас иим насндчнь салһжах элмрмүд эрлгәс дор эрлг болҗанала. Ю-у, дәрк, дәрк! Иим аврлт уга, өршәңһү уга юмсмуд һазр деер бас бәәдмби?.. гиж урдкасн невчк

арһул келн Амулңгиг дарунь зүн бөөр талнь

чад норһсн чиигтә альхан Амулңгин маңгна деер тәвәд, энүнә чирәһинь арһул дорагшан шувтрад иләд оркв. Берин хойр сәәхн хар нүдн дәкж секгдш угаһар хаагдв.

— Мама минь! Бидн яахмб? Мадниг кенд үлдәҗәнәч! — гиж хәәкрәд экиннь деер кииссн ач күүкән Булһн эмгн хойр ээмәснь арһул дөцгнв.

— Не болж. Зурсн зураснас һардг арһ,

кукн минь, кенд чигн уга. Бичә ууль... Огл

Амулңгин көдлмшт оддг үзгүр хәләв. Харань сулдсн, чиигтә хойр хар нүдәрн сүл дөрвн-

тавн хонгин туршарт эн үзгүр кедү дәкҗ хәләж бәәхв?! Нульмсар дүүрсн нүднд хаалһ эн саамд үзгдсн уга.

...Булһн эмгн күцц бүтн ухан угаһардөрвн

хонгт бәәв. Энүг йостаһар сергәд нүдән хәләхләнь, хажуднь Шиндә, Огл, һалзн һурвн сууна.

— Берим яһж оршавта? Кезә оршавт? Би яһлав? —гиж Булһн күч уга дууһар алңболж сурв.

— Амулкгиг оршаһад хойр хончквдн. Шиндә эндр цогцднь одад ирвш, — гиж Огл өвгн хәрү өгв.

— Яһад? Шиндә тиим адһмтаһар, ээжән угаһар яһад одвч? — болж эмгн алңгтрсн

дууһар соньмсв.

— Ээж, бидн нүүх болҗанавидн. Немшнр өөрдәд күрч ирж гинә. Ирсн һазртан теднтн коммунист, командир улсин гер-бүлиг кудад

йовдг чигн. Мана селәнә улсин кесгнь нүүҗәцхәнә, — болж Шиндә цәәлһв.

— Дәрк, дәрк! Бас чигн юн үзгднә энчнь?.. Юн үзгднә?.. — Булһн эмгн өндәһәд босв.

— Бичә әәтн, бичә зовтн. һалзн тадниг Ижл һол күртл күргх. Таднд һалзн дөң болх. Цаа ранднь... Цааранднь бидн хамдан йовжанавидн... Чи, Булһн, колхозмуд бүрдәгдснә хөөдк

җилмүдт манахнд көдлжәсн Иван Воробье­

вит меднә эсийч? Тер намаг бийсүрн дууджана. Дән көтртл маднур ирҗ бәәтн гиж бичг

илгәж. Би терүнүр йовхар бәәнәв. Намаг Бо-

ова бер, Шарка, Мөңгә һурвн бас дахжана,—

болж Огл өвгн цәәлһв.--Чи Шиндәтәһән хойрулн намаг дахх болхла, дахтн...

— Энтн одак Даван Санж, Нарн хойран үр Яван болвза?

- Э, э....

4.

Селәнәс тустан дорд үзг хәләһәд һарсн зам улан хаалһ уттан сунад кевтнә. Эн хаалһар йовдг көлгтә чигн, йовһн чигн улсин то сүл өдрмүдт элвж одв. Эдн цуһар гилтә дорд

үзг бәрж һарчана.

Хаалһар девж йовх көлгдин дунд хар кеегч гүүнд татгдсн хозлг тергн үзгднә. Тергнә ха­ жуд, терүнә барун төгәләнь зерглдәд дүцнхд арвн таваһад, арвн долаһад күрсн дүңгә на­

ста күүкн, көвүн хойр йовна. Җир давад одсн дүңгә наста, хумха цаһан чирәтә эмгн тергн деер сууна.

Эднд эврә сән дурар эн йовдл эс учрсинь

медхд күчр биш. Көвүн күүкн хойр һазр ша-

һалдад, юн чигн серглң күүндвр угаһар, хаяхая хойрнегн үгәр хәрү авлцад үрвәд йовад йовцхана. Альвн баһ нас, долда болен зүрк дарм күчтә аюл бас бәәдмҗ гиҗ йирин сангдна. Эднә эндрк иим бәәдл хаврин сәәхн цаг-

ла чигн, өргн у тееглә чигн зүтклдсн болж

үзгднә. Ташр эдн зөвәр удан йовад орксн

болх зөвтә. Хар кеегчн гес алдад, маля болад оч. Энүнәс һарсн көлснь көөстәд, хар зүсинь

буурлтулад оркснь үзгднә. һавшун дөрвн көлнь өвдг шаһа хойрарн сулдад, деерән авч

2 Свет в степи, № 1, 1967 г.

йовх нәрдәд одсн цогцан нааран-цааран дәәвлүлж, әрә дааж йовх болж сангдна. Болв

эмгн тергн хойриг бас чигн эн кевтән арһул чирәд йовх чидл харгчнд бәәх дүртә.

• Керго болад кезәнә хайгдж одсн зер-зев

адһмтаһар цуглулгдж харгчнд зүүгдснь бас медгднә. Энүнә нурһн деер бәәх хадарнь сул­

дад одсн хуучн модн мальш хаалһин хатуд даңшсн терг дахҗ шухтнна. Күзүндк хәмднь мальштан дорхнь невчк деер болх бәәдлтә. Болв энүнә дотрнь кезә нег цагт наалдж үлдсн лошх өгрәд хурмшт хүврәд бәәсн ишкәг ивтрәд, харгч гүүнә чеежин барун хаҗудкинь зөвәрт җулһлад орксн йовна.

Талдан нег цагт, ташр чидлтә-чинәтә цагтнь

энүнә өрчнь ииг^К өвдсн болхла, харгчн өмн хойр көләрн селгәдәр һазр чавчад, дора ормдан бухад цеглх бәәсмн. Болв харгчн эндр, деерк зовлңгта цаган, келдг келн угаһас биш мел күн метәр,— Булһн эмгнәс, Шиндә, Бал­ ан хойрас тату бишәр, медж бәәх мет тагчг. Өвдсн өрчән эв ирсәрнь арһдад энүрвәд йовад

йовна.

Тергн деер суух эмгн чигн дару-дарунь ях-

лад, хойр көлән селгәдәр бохчад, өрүн һарч йовен үзгүрн хәрү эргҗ хәләһәд цаг-цагар за-

льврад арһул, хамр доран үг келәд йовхнь

соңсгдна.

Мал көлгн хойрад дәвтнгдсн, теңгрин халун теегин салькн хойрад хатагдсн хаалһ хуучрад

бәәсн төмр көшүртә тергиг, үй-үйәрн салһхар седжәх метәр, дәәвүлж, ярклулна.

Хаалһин хойр хажуд, нүдни харанд хармҗ болм дүңгә холд, нам, нег цен хаша-бас болен

юмсудас нань, юн чигн үзгдхш. Эң зах уга эн

өргн тег кеегч гүүнәс чигн, көгшн эмгнәс чигн үлүһәр көшсн метәр зовньрж эргндән кевтнә.

Буурл үүләр алгтрсн теңгр йиринә бәәдг бәәрнәннь кемжәнәс көндрәд, зөвәрт дорагшлад, көшсн теегүрн, түнгшсн әмтсүрн өөрдж,

тедн деерән деевр метәр делж дүүҗлгжәх болҗ үзгднә.,

«Бас чигн күчр әәмшглә, бас чигн күчр зовлңгла харһхт» гиж эн көк теңгр, эн өргн тег хойр орчлң деерк әмтсән саглулҗ бәәх чи­ гн дүртә.

«Эн жил халун ик эртәр экллә. Иим жилд үкл-үргән элвг болдм, мал икәр һарутдм ги-

һәд кезәнә келдг, тәрән-темсн чигн шатх...»—

гиж сансн Булһн эмгн бас нег үлү түңгшж

йовна. — Цуһар аю талан...

Хальмг теегин хагсу элснд, халун хүүрә салькнд тесж чаддг бор шарлжд баг-багар

һарад, зуни халун эврәннь күчән автл боожад

авчксн ода саглрж бигшнә. Шарлжс дундас

17

таҗрхатад өөдлҗ мөңгтрсн цаһан өвснәнүцкн

бүчрмүд дулан әмсхләр киилҗ, серлвзсн салькна аюһар эврәннь шонтл толһасан нааранцааран, бас тедү мет арһул, дәәвлүлнә.

Малый шүрглһнд экләд эвдрәд бәәсн нег устг көк өвсн хаалһас зөвәр ууҗмд үзгднә. «Түрүн хадгдсн, йоста сән гидг шимтә әмтәхн өвсн болх» гиҗ Булһн эмгн ухалв.

Хорһддг нань һазр уга болад, ташр эврә үүдәмҗ-орчлңгин заясн авъясар ирҗ буусн һанц һәрд живрән өргж, серү татҗ тер устг деер сууна.

Көндәрсн хаша-бас энд-тенд, эргнд бәәцхәнә. Нань йир юн чигн Булһн эмгнд үзгдсн уга. Хар һацсн кевтә хаалһ керчәд гүүлдәд

бәәдг теегин гөрәсдин бийснь орчлнг деер

болжах үклин үүлдврмүдин үнр авсн болх

зөвтә: гөрәснә нег ишк чигн үзгдхш. Эдн тал-

дан төвкнүн бәәр хәәһәд йовҗ одсн болх зөвтә. «Тедн, бас мана йосар, нүүһәд, теңгс көвэ тал һарч одсн болх» — гиҗ Булһн эмгн дот-

ран санв.

Үр-садарн, ач-жичәрн цогцан бәрүлхв, һарсн-төрсн, өссн-боссн һазртан ясан хайулхв гиҗ санж бәәсн Булһн эмгнд дарандан учрсн уршгта, шалтата үкл нүүвр хойр кесг тоолвр орулҗ уйдав.

Дән экләд шиңкн җил болҗ йовна. Энүнә түрүн өдрмүдт болен күчтә ноолданд эмгнә

ууһн көвүн Нарн орла. Дәәнд оржанав гисн би-

чг ирсн уга. Терүнә хөөн нүүҗ һархин һурвн сар өмн хойрдгч көвүнь — Нимә «Мадниг учи­ лищ төгскүлл уга фронтд йовулҗана, бичг күләҗәтн, илгәхв,» — гиҗ йовсн күүһәр ке-

лүлсн... һурвн хонг хооран беринь,, Амулңгиг һә болен, немш-нохас хаһад, күндәр шавтаһад алҗ орксн...

Эн тоот һашута йовдлмуд эмгнә седклиг

негт уйдулад, эләд-эцәд бәәсн зүркинь өвдә-

һәд, харань сулдад ирсн хойр хар нүдинь дүүрң уста ааһ метәр, нульмсарн мелмлзүләд, хоолынь бүтәһәд, хәәкрәд уульх саам чигн энүнд учраһад оркна.

Болв Булһн эмгн эврәннь нүдәрн эс үзсн, һарарн эс бәрсн харалта йовдлиг хәрү цокч тоолад, зовлңгдан завсрлт өгәд, бийән аадру-

лад оркҗ чаддг улсин негнь.

«Көләр йовснь ирдг, келдүрәр даргдснь ирдго» гидг хальмг үлгүрәр бүкл җилин туршарт бийән аадрулад бәәһәтәнь эн. Зәрмдәи иим тоолврнь бийән аадруллһн биш, мел үнн болҗ чигн нам Булһн эмгнд бийднь медгднә.

— Мини сәәхн һал-һәәзң хойр көвүм дәәнд

одад хәрү әмд һарч ирсн уга гиж кен медҗ нанд келлә, кен нанд бичлә? Кен тедниг

медхв? Бичг бичдг зав чигн уга болад йовдг

биз. Нимэ нам бичгәр керг кеҗ бичдго чигн болхм. Ода чигн бичкн. Би яһад киидэн, цагасн

өмн зовен-элен болад йовнав? Деедксд нүдн

уга болхий? Үзсән үзәд бәәдг юмн альдв? — гиҗ Булһн эмгн тоолж «деедкеиннь хээрлтд» бас нәәлнә.

Херн жил хооран, зуг һучхн тав күрсн насндан, авсн авалясн хаһцад, әрә арвн зурһа орсн һанцхн Нарн көвүһән сәкж Булһн үлд-

бийдән тер цагт эдгшго хууч авад 1922 җил

өңгрҗ одла.

Тер цагас нааран Булһн «келәрн кевкүр кеһәд, һарарн далһур кеһәд», йовж хойр көвүһән өскәд, Советин йосна нилчәр теднәннь

һаринь «һанзһд күрдг, көлинь дөрәд күрдг» болһла. Нарн Нимә хойрин хоорнд һурвн көвүн, һурвн күүкн һарч өңгрлә. Үкҗ-үкҗ үлдсн үрднь — эн ууһн отхн хойр көвүнь бәәсмн.

Баһ цагтнь үзсн му тоотнь чиләд, минь ода зуг сәәни экн ирҗәх болҗ Булһн эмгнд жил

хооран сангдла. Хойр көвүм күн болв, эднән дахад, эднәннь үр сад хәләһәд, асрад нег 'цөн җилд нар үзх цаг иигәд ирхм бәәҗлм гиж эн дотран санҗ байрлҗ суула.

Ик көвүндән гер буулһсна хөөн терүнәннь өрк-бүл өндәлһх зөвтә нег күүкн һарв. Хөөннь Нарнаһас хошад җил сөлвгтәһәр хойр көвүн бас һарла.

Цаг селгәтә: маднд чигн э гиҗ келх саам ирнә гидгнь эн гиҗ Булһн эмгн байрлла.

Болв Нарнаһас сүүлд һарсн хойр көвүнь уландгар өңгрҗ одцхав. һанцхн Шиндә үлдв. Эн зовлңгд чигн Булһн эмгн даңгдсн уга. Цаг давад йовв. Үзсн му тоот терүг дахад уужад

одв.

Бблв «нарта цаг» мөңкрсн уга. Дэн эклв. Хойр көвүнь дәәнд одв, бернь немшнрин һарар алгдв, үлдсн әрә арвн зурһата ач күүктәһән хойрулн, альк үзг бәрҗ һарсан бийснь

чигн меддго, нүүҗ йовх болҗана.

Нүүлдән болхларн — ямаран нүүлдән?! Кезәнклә әдләр малын идг хәәһәд, нег бүүрәс талдан бүүрүр эврә амр-тавар нүүдг цаг хөр шаху җил хооран хайгдла. Тиим нүүлдәнә тускар эн цага баһчуд нам санҗ-ухалҗ чигн бәәхмн уга. Эн нүүлдән — эн цага эрүл биш,

халурхсн, һәрһлсн улсин көдлмш. Зөөр хәәһәд,

залу бийсиннь әмән чигн, цуг делкәг чигнәәмшглә харһулҗ йовх улсин үүлдвр.

...Олн зүсн, эк-толһа уга эн тоолврмуд

Булһн эмгнд орад, энунә һашудсн седклин агинь бас чигн давулад бәәв. Болв манһдур юн

болна, нөкәдүр яһна гисн тоолвр Булһн эмгнд йиринә бәәх. Тиигәд чигн Булһн эндр күртл дөңнәд йоватань эн.

Шиндә!— гиһәд Булһн эмгн генткн

дуудв.

—Юмб, ээҗ? Яһнта?— гиҗ сурн Шиндә эмг-экүрн адһмтаһар өөрдәд, энүнә тохаһаснь

арһул дөңнҗ бәрв.

—Уга... Ээҗчнь саак муульта цөкрлт уга

седклдән диинрәд йовдгм эн... Нарн Нимә хойрм яһсн болх. Әмд йовдг эс болхий? Эц-

кчнь, мана Нарн, тер авһчнь Нимә хойр энтер уга йовад, хәрү күрәд ирхлә, мадниг альдас хәәҗ олхмб гиҗ медхәр седдгм тер,— гиж эмгн саначрхсн дууһар сурв.

Цуг хаалһин туршарт тагчг йовсн һалзн эмгнүр өөрдәд: ээҗ, та бичә ухалад, бийдән үлү зовлң авад бәәтн. Дәәнд орсна хөөн бичг эс ирснь—әәмшг биш. Үквә гиһәд нам цаасн ирсн улс ода әмд-менд хәрҗ ирсн бәәнлм.

Марһша Саңһҗ Васьк хойрулн алгдҗ одв гиҗ цаасн ирлүс. Ода Саңһҗнь өрәсн көлтә болвчн, әмд үлдсн гертән бәәнәлм. Васьк болхла — шавтҗ һарад, эдгәд дәкәд дәәнд орж

одсн йовдгж. Та, ээж, бичә цөкртн. Көвүдтн эн-тер уга йовдг болх — гиҗ келәд һалзн эс

медмҗәр Шиндә тал хәләв.

Шиндә ю чигн келҗ йовхш. Эцгиннь тускар күүндвр һарсн цагт тер күүндврт эн орлцхар седх биш, нам терүнәс зулна. Алгдҗ од­ сн болх гиҗ эн эцкиннь тускар нам төрүц санж бәәхш. Болв бичг эс ирдгнь энүнд бас

чеежин киләсн. Энүнә эцк әмд-менд йовснас

цааран, бичг илгәл уга бәәхкүн бишиньэн бас сәәхн меднә. «Дәәнд орснь—-лавта, ил. Дәәнәс

менд һарсн болхла — сән. Зуг зәңг уга — далд.» Иим хойр тоолврин түрүнкнь дииләд орквза гиһәд ухалад оркхларн, терүнәс сүрдәд Шиндә эн күүндврәс зулдг болх зөвтә. Сагллт, хальшрлт гиснтн бас нег эврә зокалта.

Эн саамд Шиндә бас урдк кевтән үг келл уга йовдг болвчн, энүнә цуг цогц-махмуднь, толһаһасн авн көл күртлән, ода учрсн йовдлд авлгдсн болх зөвтә. Тиигәд чигн эн цааранднь

келгдх үгмүд әәмшгтә болвза гисн сагллһта.

«Тенж нүүҗ йовх эн эмгн күүкн хойрад юн чигн эвәр, юн чигн арһар дөңгән күргс. Эндр би эднлә сүл өдр, сүл хаалһд йовҗ йов-

налм. Удл уга Иҗлин көвәд күрч ирхвдн. Эдн паромар цааран һатлх, би хәрү һарх» гисн бас эврә чееҗин зовлңгта һалзн йовна.

— Ээҗ, көвүдтн таниг олҗ чадхн уга гиж бичә әәтн. Нарн Нимә хойр сохр-доһлн, танхдүлә улс бишлм. Эн-тер уга йовсн хөөн тад-

ниг альдас болвчн олад авад бәәх. Зуг- эн-тер уга, менд йовтха — болад бәәснь тер,— гиж

һалзн медәтә күүнә дууһар түрүн келсәндәкн

давтв.

Күн болҗ һалзн медәтә улсла иигҗ, ташр тедниг сурһсн-сундлсн бәәдлтә үг келәд уга көвүн. Терүгинь меддг Шиндә нам алң болен дүрәр энүнүр хәләв. Цөн хонг хооран талдан

нег төрәр һарсн күүндврт эн иигҗ орлцсн болхла, Шиндә нам биш-хаһрад инәх чигн бәәсмн. Эндр эднә кенәннь чигн тоолвр урдк ца-

гин тоолврас төрүц талдан. Дән өөрдәд күрч ирв. Фронтас холдад гер-малан хаяд, орн-

нутгин дән-даҗг күрәд уга шуһусар тарх учр

харһҗана гиҗ ирсн заквр өцклдүр генн бәәсн

күүг эндр цецрүләд, өцклдүр келшго үгинь эндр келүләд чигн оркх зөвтә болх. Цаг эврә

неквртә, күн эврә хүврлттә.

5.

Сән дурарн цергт мордх, орн-нутган харсх санаһар бичҗ өгон эрлһндән зөвтә гисн хәрү авсн һалзн бийнь нег халхарн байрта. Энүнә

эцк цөн хонг хооран Хасгин орн-нутг орад

нүүҗ одла. Эцкнь Советин йоснас «әәсн» баячуд дахад һазадин ордудар йовад, тенәд-зүү- ләд, харһнад-хатад йовҗ, дәкәд хөөнь турузуду цагт учрсн тоотас цогцдан шалтг авсн күн.

Энүг Әәрмд йовулсн уга билә. Тигәд чигн нү-

үҗ һархдан көвүндән цөн үгәр: цогцдан өвчтә, намаг Әәрм керглҗәхмн уга. Чини насн баһ биш. Арһ чамд. һурвн күүнә ормд норлдхмн болжанач — гиж зуг арвн нәәм орҗах көвүндән наадн үнн хойрин заагар эцкнь келлә.

һурвн биш, дөрвн күүнә ормд,— гиж энүнә экнь тиигхд наадлла. Эцк эк хойрин наадн

ташуһар өкәрлн бәәҗ келсн үгмүд ода энүнд

бас тодглдв. Шиндәһүр эн хәләчкәд: «һурвн күүнә ормд биш, дөрвн күүнә ормд ноолдх»,— гиҗ санад дотран суг гиҗ инәв. Эк эцк хойрлаһан кесн эн күүндврән амни алдңгар һалзн эн саамдан Шиндәд келчкәд, бийнь ичәд,

кесгтән тагчг йовв. Иим даалһвр наадна да-

алһвр биш. Дөрвн күүнә ормд ноолдна гисн...

һалзн зөвәр ик залу болҗ одсн болж чигн бийнь бийдән тоолна, «ода чигн бичкмб» гиҗ

чигн энүнд сангдна. Эк-эцкин наадн ташуһар өгсн даалһвр «ода чигн бичкн» һалзниг омгшулад, баатрт хүврүләд чигн оркна, болв «ик һалзниг» дегд геннч, «гөңгчн» гижчигн басна.

«Кезә дәәнд орҗ, һурвн-дөрвн күүнә ормд ноолдж, баатр-зөрмг үүлдвр үүлдж, нерән ту-

урулх гисн эргу тоолврт яһад би авгдж йовхмб? Дәәнә сурһуль медх кергтәлм. Сурһулян

сурад бәәтлмдн, нам дән чилж чигн одх... Дә-

кәд манһдрк өдрчнь — маңһдуркарн. Эндр...

Минь ода... Удл уга Ижлин көвәд күрч ирхв-

дн... Би Шиндәг күргж йовнав... Яһад?.. Райо­

на комсомолын комитетин даалһвр — нүүжәх

улст нөкд болх... Тедниг Иҗлин көвә күртл

күрглцх даалһвр уга... Дәкәд нүүж йовх өркбүлмүд дала бәәнәлм — бүкл селән. Шиндәлә учрад одсн зовлңг-түрү намаг энүнүр өөрдү-

ләд орксн болхий? Негл учр бәәнә. Би зуг эндр чигн биш, дөрвн-тавн хонгас нааран эднәһәс һарл уга гишң бәәһәтәв. Учр бәәнә. Учрин нернь юмб?..»

Иим тоолвр зуг һанцхн һалзна чигн биш, Шиндән бас нуувч тоолвр болх зөвтә. Болв учринь медхд амр биш. Эннь зуг негл тиим, эднд бийсднь чигн медмҗ угаһар учрсн, күн

болһнла харһад ирдг эгл йовдл болх зөвтә. Күмни сән тоотинь хармад авчксн харалта цагас эврәннь хөвән булалдж бәәх метәр, элдв авларн эзлсн иим тоолвр эн күүкн.көвүн хойриг эндрк хаалһин туршарт кедх зөвтә болв.

Иигәд эдн учрсн цагин уршгар зәрмдән эв- рә-эврә медрл-роолврас ирлцнһү күүндвр келдәд йовцхав.

Күн кедү дүңгә олн тоолврт авгддг болв чигн, олнас негнь, икнкдән күүнә хөв-жирһлло ирлцңһү төр, онц, һоллгч орминь эзлнә биший. Иим йовдл эндр Булһн эмгнә ухан-седклинь эзлсн бәәнә. Эндр эн һурвн күүнә өөр йовсн,

эднлә хамдан сууһад ут хаалһин арһа һарһад, боссн күн болһнд Булһн эмгнә тер тоолврнь бас сәәхн медгдх зөвтә бәәсмн. Тиим күн, эднә өөр ода уга.

Булһн эмгнә һоллгч күцлнь: «мини ач күүкн Шиндә ямаран жирһл үзнә? Эврә һарснтөрсн, өссн-боссн һазртан, эврәннь ах-дүүнр, элгн-садн дундан бәәсн маднд иим му заята

үүл учрх зөвтә болв. Тиигхлә, ода күртл нилхлә әдл бәәсн энүг талдан отгт, эс таньдг улсин дунд, ямаран жирһл күләж бәәдг болхв? Хәрү эврә һазрурн ирх цаг кезә учрхмб?»

Иим толвр Булһн эмгиг аш сүүлднь йосар диилсн болх зөвтә. Тиигәд чигн эн эврәннь ач күүкнд, энүнә үр көвүнд минь эндр, минь ода эн саамд келх цөн үгто болв.

— Тергн деерон суухм кевто,— гиж, ко­

лон тинилһәд нег баахн цагт, йовһар йовсн Булһн ач күүкнүрн хәләв. һалзн уралан адһмтаһар цөөк ишкәд, йовднгарн йовҗ йовх ме­ рой күцәд, жолаһаснь бәрв. Шиндәд, эңкр ээжиннь седкллә ирлцңһү, ямаран болв чигн үүлдвр үүлдж дөц болх күцлтә көвүн жолаг мөрноннь нурһн деер адһмтаһар хайчкад, хәрү ирәд, тергн деер һарх эмгнд дөң болв. Булһн

дәкн эврәннь ормдан урдк бәәдләрн боһчад суув.

— һалзн, чи мадниг күргчкәд, хәрү селән талан йовх болж эс бәәнчи?—- болж Булһн

эмгн дәкн сурв.— Орчлнг дәәвлхлә, мана бәодл иим болж һарчаналм... Ода яахв?.. Булһн келхәр седсн үгән күцц келл уга тодхв.

— Э... э... Хәр.ү йовх болжанав би бас әәр-

мд йовжаналм. Мини үүрмүд эндр йовж одцхав. Би тедниг күцж одх зөвтәв. Эвакуации әмтн цуглрсн бәәрнд тадниг, күргчкәд сөөни

бийднь хәрү һарх зөвтәв... Зуг харгчн күргтхә гитн.

Булһн бас нег баахн цагт тагчг суув. Сөөни бийднь һалзна хәрү һарх йовдл Шиндән зүркинь өрүнәс нааран өвчүртәһәр мерен болад йовла. Эн саамд нам зүркнь хатхлсн болад одв. Келх үгән келәд уга Булһн эмгн чигн, күн болһнд үзгдш уга, негл тиим нуувчин батар чееждән бүүрлүлсн седклтә һалзнШиндә

хойр чигн тагчгар дотран түңгшәд, бичкн-бичк- иәр хаалһан мерәд йовцхана.

— һалзн! — гиҗ эмгн нег мөслсн дууһар аш сүүлднь дәкн дуудв.

Эврә нуувч тоолвртан согтҗ, догдлсн зүр-

кән чиңгнж, өөрән йовх баахн хар күүкнә ээлттә ду, бүлән хәләц, энүнә күүкшг то уга олн, сәЭхн авъясмуд санж йовсн һалзн чочн тусчкад, дәкн тодхад: — Ээж, юн гинәт? Келтн, —

гив.

— һалзн! —гиһәд эмгн дәкн дуудчкад, са-

налдад:

— Бидн удл уга, эндрин бийднь, салх бол-

жанавдн,— гиҗ эклв.— Альдаран йовж йовхан чигн медж бәәхшивдн, Огл өвгиг дахад Сиврт күрх болжанавдн. Тендән юн бәәдлд, ямаран хөвд багтхиннь тускар санхд нам де-

год әәмшгтә болж медгднә. Медәтә мадна арһ

■һәәһә... Тадн минь яахмт? Тана иргч жирһл ямаран болна гихв...

— Ээж, та бичә әәтн. Бидн диилвхдн. һалзу нохас маднла удандан теслцж чадш уга.

Тадн нег цөн сарае хәрү нүүҗ ирхмт,— гиж

һалзн эмгиг төвкнүлх санаһар дәкн энүнд

келв.

«йа, хәәмнь.. Мини келжәх үгин анц ме-

дхәс одачн баһлч»,—гиж санчкад Булһн цааранднь:

— Ямаран ик, удан цагар салж бәәхән тааҗ медж болшго. Би өөрк Шиндәнчнь эцкинь бас ахр болзгар болзж йовуллав. Ода, сәәхн иньг минь, альд йовна гихв. һазрин нег захд

әмд, менд йовад, ирәд чигн бәәх. Нарниг йовад тавн сар болсна хөөн Нимә йовла. Ода цөн хонг хооран Амулң үкҗ одсн болжана...

Өөрк күүкн бидн хойрчнь тенәд үлдвдн. Гер-

тәсн әмдәр һарч йовсн улсан хәрү ирхинь күләһәд ода күртл суух, хөв уга хойр әмтн бол­ жанавдн. Үксн бер хәрү ирш уга. Үкләс һарсн күн уга. Болв оөрк күүкнәнчнь тело бас

хойр-негн җилд энүндән баран болад әмд бәәс гиҗ санлав... Төрүн хоосн дорхнь, намаг бәәхлә, энүнд невчк деер болх билә...

— Ээж, ода чигн арвн тавн-хөрн җилд бәәхмт, үкш угат. Таднас хөрн насн ах эмгд,

йович. Шиндә минь ухан седкләрн чигн, зүснзүркәрн чигн талын күүкдәс тату болж медг-

дхш, болв хөвнь тату болад бәәвл..,—гиһәд Булһн эмгн келчкәд, белдк альчурарн нүдән

арчв.

— Ээҗ, ю келжәхмт? Мини хөв әмтнәһәс яһад тату болх билә?— гиҗ ичсн дууһар сурж, эмг-экүрн Шиндә гилс хәләв. Цуг делкә зовлңгта. Терүнәс бидн яһад они жирһлтә болх зөвтә биләвдн? Ода деерән Зовлнгта орчлңг деер бәәх манд бас зовлң учрх зөвтә. Үнн чик

ухата күн эн цагт зовх учрта.

— Та, ээж, тиигж бичә сантн, болж һалзн орлцв. Шиндән чигн, мини чигн хөв — цуг

мана советск улсин хөвәс юуһарн чигн йилһрж бәәхш. Советск орн-нутгин цуг әмтсиннь

жирһлнь негн. Ода бәәх зовлң-цаг зуурин зовлң болҗахинь та медж эс бәәнт?

Өдрин дуусн нарнд шатад, улаһад одсн Шиндән шовһр хар-улан чирә улм күрңгтрәд, хойр хар нүднәннь зувкс чичрңнәд одсиг һалзн үзв.

— Сәәхн иньгүдм, ут наста болтн. Ицлтә күн күцлтә болдм. Зовлц үзгдхм болхла, диилж чадх чидлтә баһ наснд үзгдтхә гиж хальмг медәтә улс келдмн. Болв зовлнг учрл уга

бәәснәс үлү сән юмн бәәхий?

— Ээж, энтн цаг зуурин зовлнглм. Бидн немшиг удл уга диилчкхвдн. Мана һазрар уд-

андан йовж маднд эзн болж чадхн уга,— гиж мана орн-нутгин һардачнр бийснь келҗәнә.

Тедн эндүршголм,— болж һалзн хәрү өгв.

— Тиим болжанал. Болв зовлң дәкн-дәкнәс харһад бәәхлә, энүнәнчнь тускар келл уга бәәҗ болхш. Мууһин тускар бичә келс, зовлңган

күүнд бичә медүлс гиж кедү сансн болхв...

Өөрк күүкнчнь минь одахн күртл өөкн дотрк

бөр метәр бәәсмн. Болв «орчлңг гидг юмн ора болн җора». Күн нег цагт бәәсәрн оньдин тиигәд бәәһәд бәәдмн биш болжана. Кенд юн

учрхинь кен үзж ирлә?..

Булһн эмгн ач күүкнүрн хәләһәд, минь эндр үзҗ бәәх метәр энүнүр ширтәд, зөвәртән

хәләцән тодхв.

Үйн, өкәр, дүүрң цогц сәәхн һо урһцлань

ирлцж. Хар-улан чирәднь негл тиим онц, дегәд ик некврәр һардвр кегдж урһсн жувулң хамрнь сардс-сардс гиж көвлзж буугдсн болна. Хаврин сән гисн өдрмүдт мануртад наласн хальмг тег дунд орчлцгин йовудта хүврлтин

зокалар эврән үүдж һарсн бичкн хойр нууршн, энүнә хойр хар нүдн эн өкәр, төвшүн, әрүн чирәд нартна. Ха1һлад, гүрчксн хойр күкл күүкнә далиннь герлинь дахад, гүргдл уга үлдәгдсн көвкр хойр үзүрәрн күүкн күүнд дегд

сәәхнәр ирлцңһү таша деернь дөңгнж зогсжах болж үзгднә.

Эн саамд Шиндән һаран дайллһн, һариннь хурһдан негт Сулдхж сарсалһад, негт теднән

нимгн жөөлкн цаһан альхндан хураһад йовхнь ээҗин хәләцәс бас алдрсн уга. «Шиндә минь... басл нег юмна тускар ухалж йовна»—

гиж Булһн медв.

«Нилхәсн нааран асрж, ода арвн зурһа күртлнь эврәннь һарт бәрж өскж бәәх ач күүкән би эндр күртл мел бичкнд тоолад бәәсн бишв. Сәәхн иньгм. Орчлңгд нүдн бас бәәнәлә: күн цуг халхарн өөлгдәд бәәшголм,— гиж сансн Булһн чеежән өргж кииләд, дотран бүкл цогцмахмударн байсв. Цуг учрсн зовлң иим байрин халун әмсхлд эн цагла негт хәәләд уурт хүврәд билрҗ бәәх болж энүнд медгднә.

Булһн эмгн ач күүкнүрн дәкн хәләчкәд:— «Мана Амулң бас иим күн билә. «Күнд толһа-

та күн» гиһәд әмтн беринм тускар келцхәдмн. Болв би тер үгмүдтнь ямаран чигн чинр зүүл- ■һж, төр кеҗ сандмн уга биләв. Мини берлә әдл улсин тускар әмтн зуг тиигж келхәс биш,

нань, нег үлү му, үг келх зөв уга болҗ нанд медгддмн... Болв дән эклсн сө болен ик саль-

кта хурд кесг гермүдин турвас унла. Кезәңкәр болхла — му йор. Тер өрүн цуг мана орн-нут- гт, Хальмг нутгт, үрн-садндм, ач-авһдм хар мөртә үүл, харалта үкл авч ирлә. Дән эклсн тер өрүнәс нааран сән юм үзәд угавдн».

...Булһн эмгн түрүн болж «өөрк күүкнчнь...» гиж келхләрн, һалзн тал хәлән, терүнд

негл күчр, эрк-дарх уга, эндр «келж медүлх

тоолвр — седкл» гиҗ санад эврәннь үгән экллә. Болв эврә ач күүкнә сәәхн дүр, ухарльг йовдл, тодрха, төвшүн, өкәр үгмүд ээжиг бай-

рар уйдулад, келхәр седсн тоотинь мартулад, һалзниг чигн халчлад-хааһад, геедрүләд орксн болх зөвтә.

Аш сүүлднь хархалдсн хар-хар барад холд

үзгдв. Булһн чиихлдсн хойр хар нүдән өрүн

шинкн өмссн цеңкр шеемг хувцнаннь белд уя-

та цаһан альчурарн арччкад, дәкн холд харв.

— һалзн, эн үзгджәсн юмб? Одак мана һатлх һолтн эний? Хаалһ ямр дүңгә хол болв чигн малын көлд баргдна, керг-төр күчр болв

чигн күүнә уханд бәргднә гидг... Дәрк-дәрк!

Әрә йовсн болад йовж күрч ирж йовх бәәдлтәвдн. Әмтн дала болж цуглрж. Яһнат, хәәмсм?! Ямаран цаг ирвә гихв? Цааранднь юн болна?.. Ижл-һол һатлж ца көвәднь эн-тер угаһар, менд һархнь мөр болх биләл... Зуг немшин андн самолетмүд бичә харшлтха — болад бәәснь тер.

— Мана олн-әмтнә, цуг мадна хөв бәәдг болх, бичә әәтн,— болж һалзн селвгән өгв.

Көвүнә келсн үгмүд Шиндәг алңгтрулсн деерән нам байрлулад оркв. Энүнә өөр зуг арвн нәәм күрсн баахн көвүн биш, зөвәр арһта, ташр медәтә күн йовх болж нам эн саамла күүкнд медгдв.

— Медәтә күүнә келн талдан,— болж Шиндә инәв,— Шиндән сәәхн, сарул инәдн һалзнд

таасгдсн болх зөвтә. Эн бас хәрү өгҗ маасхлзв.

Эн һурвн күүнә күүндвр соңсад ирҗ йовх метәр деед үзгәс дотарлад һурвн самолет нисәд давад одв. Немшин тамһс самолетмудын җиврмүд дор барлатань Барка Шиндә хойрад үзгдв. Кенә самолетмуд бийсиннь деерә-

һәр давж йовхинь Булһн эмгн, тедн тал хәләл уга, дүңгәс, дууһарнь медҗәх зөвтә.

А... а... хәәрхн.... Бурхна сакусн әәлдтхә!.. Кеер «овсн көвүдм хамдан йовх ахнр-дүнрлә- һән, хотн-хошан улслаһан, цуг үүрмүдтәһән хамдан дәәсән дарж, хәрү менд иртхәл. Әмтиг тенчлүлсн, делкәг дәәвлүлсн элмрмүд сә үзхий?.. Үзхн уга!— гнҗ келәд Булһн эмгн хойр һаран өмнән намчлҗ бәрәд, толһаһарн

•һурв дәкҗ гекчкәд, дәкн хойр көлән селж боһчв.

— Күн болҗ харал тәвсән медҗәхшив. һашудсн күн ю болв чигн һарһдмн кевтә.

Булһн эвмгн эцәд хумхлтсн цаһан һарарн нарна герлиг хааһад, харань сулдад бәәсн хойр хар нүдәрн өмнән харлж бәәсн дала болен улсур дәкн ширтв.

— Ю-у-у, дәрк! һолын хойр амнд дала болен әмтн хурж кевтәл. Орчлңгиг иигҗ көлврүлсн юмсуд сә үзхн уга,— болҗ дәкн эмгн давтв.— Деедс өршәтн, хәәрхн...

һалзн мөрән зогсав.

Тенге болен ик өргн һол көөс цахрад дольгалҗана. һатлад ца көвәд һарчксн чигн, һолын дунд паром деер йовх чигн улсин күрисн баран нииләд, негл әмтн һолын усиг даалһад, йовһар йовад һарчах мет болҗ медгднә. Эв-

рәннь аав-ээжән, эгч-дүүһән ода деерән «үзг уга» һазрур йовулчкад, учрсн йовдлин уршгар һолын энтл көвәд үлдсн улс нүдндән доһлңг нульмста бәәхнь үзгднә. Булһн эмгиг һалзн

Шиндә хойр теврәд тергн деерәс буулһв, Огл өвгн тосҗ эднүр ирв.

6.

...Төмр хаалһин нег станцд ик хар паровоз ирәд зогсв. Энүнә чирҗ йовсн хөр шаху ва­ гон нег-негән түлклдәд, нег-негндән туллдад, хард-таш гилдәд бәәж, дарунь тагчг болад одцхав. Хаалһ көһәд, вокзалын площадк дүүргәд зогссн күүкд улс, медәтнр, бичкн күүкд цуһар вагодын үүднүр, терзмүдүрн адһмтаһар өөрдцхәв. Эдн цуһар күцл кеҗәх күләвртә. Үрн-садан тосҗ ирсн эк-эцкнр чигн болх, эц-

кән, ахан тосж ирсн бичкдүд чигн болх, залусасн зәңг авгдхм болвза гиж бодҗ йовх күүкд улс элвг болх, күргдән күләҗәх күүкд йиринә бәәх.

Поездәс буусн әмтн дунд зуг дөрвн-тавн залу улс үзгднә. Эдн дәәнд орад, шавтад, дәкж

хәрү йовшго болад «цаһан билет» авад һарсн

улс болх зөвтә.

Госпиталяс һарад хәрж йовх салдс гиж санм улс эн вагодт үзгдхш. Тигәд чигн байрин нульмс асхрулсн күн чигн үзгдсн уга. һундлтаһар шугшҗ уульсн чигн улсин ә соңсгдсн уга. Өвкиннь-элнцгиннь, эк-эцкиннь, бийсиннь •һарад, өсәд-боссн бәәрән хаяд, төрл-саднасн, ' таньл-үзләсн салад, теднәннь кесгинь гееһәд,

орх нүк, одх һазр хәәж һарсн улс энүнд элвг. Иим улсд юн байр бәәхв. Вагодас һарсн улс,

вокзал тал ирсн бәәрн улс нег-негән юуһар болвчн байрлулх бәәтхә, нам серглң, соньн нег

чигн зәңг келҗ чадш уга болв. Ташр иим харһц эдниг кенәннь болв чигн үлдсн сүл иц-

линь бас чигн баһлад, итклинь алңтрулад

оркна.

«Ирж зогссн һазран медх, балһсна бәәдлинь үзх, бәәрн улсла күүндж, теднә бәәдл-

җирһл, ухан-седкл медх, зәңг-зә соңсх» гисн

тоолвр — ирҗ буусн улсин цугиннь түрүн төр. Тер дотр эн цагт хойр күн харһхла эрк-биш: цаачнь ямаран зәңг-зә бәәнә? Бийстн яһҗ бәәнәт? Фронтас юн соньн зәңг авчанат? гихәс биш, нань ахлгч һол төр болм сурвр уга. Станц деер ирсн хаалһин улс кергтә, керг уга бол­ вчн терүнә базринь оч хәләдг — кезә-кезәһәс

нааран мел зокал болад хуурсн биший. Эн са-

амджим зокал нег үлү зөвән эдлхнь йирин медгджәнә. Хаалһас уухнд бәәсн базрур әмтн йовлдад бәәцхәнә.

Булһн эмгн вагонасн һарсн уга.

— Хәәмн, кукн, ээҗчнь бәәрндән күртлән вагонасн һарч чадшгов. Дәкәд һазаһас юуһан хәәхв? Чи һарад, сергәд йовад ир, поезд сольгдхм, бүкл частан зогсхвдн гиж эс бәәнү?—

гиҗ келәд, белиннь үзүрт бәәсн зәңгдәг тәәләд, һучна цаасн мөңг һарһад өгв. Базрас ю

таньдг <һазрт би холдж альдаран одх биләв,— гиж Шиндә келәд, түргн-түргәр ишкәд, үүднүр өөрдҗ одад, нег ямана ишк метәр өрсж бууһад, Булһн эмгнә харанас геедрәд одв.

— йа, хәәмнь... Би бичкн бишв гиж эс бәәнү? Ода деерән юуһан чигн медж йовхш. Әәмшг альдасчнь ирҗ бийичнь зовсн деерчнь

зована, түрсн деерчнь түрәнә гиҗ саглх арһ чамдм уга. Хальчлх, саглулх, сән күнь би болжанав, чавас,— гиж эн зовв.

— Бәәх зовлңган эс медлһн, зовлң учрх гиҗ эс сагллһн — нам нег зүүдән, сән,— гиж, вагонасн ода күртл һарад уга бәәсн, Огл өвгн эн саамд селвгәрн хувалцв.—Нань эмллһн уга.

Шиндә базрт күрч удан бәргдсн уга. Тер-

үнд хурсн олн улсин зах бәрҗ зогсжасн нег

күүкд күн Шиндәд үзгдв.

Гергн Шиндәг тосҗ ирәд: Чамд тоһш кергтәй? Дала ик сән бишл, ик зунь боднцг... Негнегинь арслңгудар чамд өгчкнәв,— болв.

Тер гергнлә хамдан зерглдҗ зогсад мел тиим тоһшиг хошаһад арслңгд хулджасн күү-

кд күн:—Та яһҗахмт? Өңгәр өгчкдмт?—гив.— Базрин үн уңһахар бәәхмт?

— Мини күүкнлә әдл сәәхн, бичкн күүкн...

Амрад базрас тоһш хулдж авч йовна болһнт?

— гиҗ келн корзинкдән бәәсн һурвн тоһшан

авад, дәкн нег ханлтан, келәд, хәрү адһмтаһар урдк кевтән гүүһәд йовҗ одв.

— Сәәхн цогцта, сән шинҗтә күүкн, хөвтәжирһлтә болтха,—гиҗ тоһш хулдсн күүкдкүн үнн седкләсн арһул, болв хажудк гергднь сонсх дүнгә чаңһар келәд, эргәд цааран һарад

одв.

— Сән күн альд болвчн, кенд болвчн, кезә болвчн сән,— гиж келсн күунә дун үлдсн на-

адк гергнд дәкн соңсгдв. Болв тоһш хулдж авсн күүкн сән болжахинь, аль тоһш хулдсн күүкд күн сән болжахинь эн гергн эс медсн болх зөвтә.

Хулдан кеһәд хәрү күрч ирсән ээждән келхәр адһҗ йовсн Шиндәлә нег баахн бер хаалһин амнд зөрлцв.

—Иим тоһшмуд кедү болна?

—Нег-негнь арслң.

—Земгә кимд бәәж. Чи эн мини баатриг бәрҗәхнч. Би шулун гидгәр одад, энүнд идх

юм хәәһәд ирсв...— Бер итклтә, эрсн дууһар

Шиндәг эвлв. Шиндәд нам юн чигн хәрү өгх зав болен уга. Арслңгуда тоһш ода уга. Хошаһад арслңга бәәнә гиҗ эн келхәр седлә. Болв бер:—Мә, эн мини баатриг бәрҗә,—гиҗ дәкн нег келәд, Шиндәд бичкн, дүңнхд дө- рвн-тавн сар болен дүигә наста, бооҗңһу шар көвүг теврүлчкәд, адһмтаһар базр хәләһәд, гү-

үхин нааһар, йовад одв.

Бичкн көвүг теврчкәд, Шиндә ирх экинь күләһәд кесгтән зогсв. Эн көвүнә нернь Баатр

бәәсн, аль экнь баатр гиҗ энүг боожиһуднь

екәрлҗ келжәхинь чигн Шиндә нам медсн уга. Базрин улс хәрж ирв. Сүүлд одсн бер хәрү ирх болад уга билэ.— Вагодурн ортн! гиен кондукторин дун генткн соңсгдв. Поезд дарунь көндрв. Бичкн көвү теврсн Шиндэ кондукто-

рар дөннүләд көндрәд һарч йовсн вагондан

орад ирв.

— Нилх күүкдтә күн поезд һарад йовнйовтл һаза зогсад бәәдви?!— болҗ кондуктор эс таассн дууһар «экиг» керлдв.— Дэкж иим юм бичә һарһтн, эс гиж вагонасн алдгдад үл-

днэт...

Шиндэ ардан эргэд, юн болсинь келхэр седсн деерән, көвүнә экинь олж өгх дөн те-

рүнәс сурхар адһла. Болв кондуктор адһмта-

чигн!— гиж келен күүнә дун вагона нег булн-

гд суусн улс дундас һарв. Шиндэ улаһад, юн гиж келхэн олж ядад, адһмтаһар ишкэд, эврәннь бәәрнд күрәд одв.

—Бичкн уга йовсн бээнэлм. Эннь талдан

күүнә бичкн болх гиен дун бас һарв.

—Шиндэ, кенә бичкниг авад күрч ирвчи? Энүнәнчнь экнь альд бээнэ? Экднь ег. Уульна.

Наадад йовх цаг деерчнь, кукн минь, уга?!— болж Булһн эмгн ач күүкән шоодж сурһв.

— Ээж, сонслт... Би базрт одад, нег һурвн тоһш хулдж авад хәрү аашхнь, эн бичкн кевүн сууна. Хәләһәд бәәхинь — сәэхн көвүн, инэһәд нанд һаран өгәд сарвадад бәәнә. Тиигжәх көвүг авл уга яахви? Энтн мини дү болхмн. Нернь Баатр. Орсар — Богатырь болжа­

на,— гиҗ талдан күүиә көвүһинь әмтн медчкснә хөөн, сана авсн Шиндә нәр һарһҗ кел-

жәнә.

— Әрлич цааран. Иигәд болх-болшго ю болвчн келәд бәәдг биләч. «Наадн үг төрт харш» гидгиг меднч? Энүнәннь экинь олж бә-

оүл. Көвүһән хәәһәд вагодар гүүж йовдг болх. Ца.г бишин юн наадмб энчнь — болж Булһн шүрүлкв.

— Эмгцә, энүгитн экнь хәәл уга чигн бәәһәд бәәх,— гиҗ өөр шидр суусн күүкд улсин

негнь келв.— Ода иим цагт «күүкдәс үлү дәәсн уга» гиж тоолжах улс бас хатяр биш бә-

әнә.

Булһн эмгн үг келсн үзг тал хәләв. Цогцарн дүүрң махта, баахн шар гергн негл эврәннь гертән суух күүнә йосар, көлән җииһәд, тәмк татад сууна. Хөрн тав, хөрн дола күрхәс

давад уга наста сәәхн зүстә бер. Булһн эмгн бийүрн хәләжәхинь эн медәд, эмгнүр эргәд:— Э-э... Эн цагт эврә үрән болвчн хайчкад, терүнәсн зулад йовҗ одх улс бәәнә,— гиж түрүн келсән гергн давтв. Булһн энүг таньв.

— Шаркд, тиим күүнчнь, тиим экчнь — күн болх бәәтхә, нам мал— адуснас чигн дор бол-

җанал,— гиҗ эн гергнә өөр суусн эццн хар гергн бурушав — Кемҗәнә, энд-тенд үр-садан

хайж гисн зәңг би йир төрүц соңсад угав. Дәкәд нам нег үлү хальмг күн, тер дотр хальмг

күүкд күн, иим юм һарһна гиснчнь — дегәд күчр юмн бәәжлә...

— Баһчудт... Эн цага баһчудт энтн кергтә юмн биш. Би медәд келжәхгов,— болж шар

гергн таслв.

—Эн кен гидг гергмб? Иим өвәрц тоолврта күн мадн дунд альдас ирсмб?— гилдж хо-

орндан күүкд улс шимлдв.

—Энтн Даван Санжин түрүн гергн. Санж энүнәс салҗ одсн билә, бийнь үрн-садн уга,— гиҗ Огл өвгн хажудк улсдан, шар гергиг нег

һарч одсн арднь, келв — Нернь Шарка.

—Эврән үртә-садта күн тиим үг келхий? Келшголм,—болж вагон дотр йовсн цөн улс таслцхав.

—Теңгр үр-сад эс заяхла терүнд бас арһ

уга,— гиж келх күн бас олдв.

Цуг хаалһин туршарт бичкн көвүн Шиндә хойрин туск йовдл вагона әмтсин ах төрнь болад күүндгдәд йовв.

Нег баахн бер бийүрн ирснә болн тоһш хулдҗ авхар базр тер орхларн эн бичкн көвүг бийднь теврүлснә тускар Шиндә цугтаднь ке-

ләд йовҗ нам цуцрад бәәв.

Поезд урдк кевтән вагодан чирәд жирлзәд йовна. Бички көвүи увагона гүүдлд саатулгдад санамр унтад кевтнә. Зуг әмтн энүнә тускар

ухалдган уурхш. Нег станц деер болен зогсалд кондуктор, медәтә гергн эднүр ирв. Шин-

дәләэнйовдл учрхд, энүнә өөр бәәсн гергн:

— Ода тадн хойр энүгәр яһнат? Бийстн

бәәдг «һазр угалмт. Дәкәд деерән эн күүнә көвү авч ирәд... Ямаран зовлң, ямаран үүл! Бийстән үлү зовлң аввт? Өцклдүр поезд көндрәд зөвәр хурдлҗ одсна хөөн, нег күүкмб,

аль берв, вагондан орнав гиһәд, хальтрад ва­ гона төгә дор тусж гиһәд, келнә. Әмд үлдсинь, аль өңгрҗ одсинь күн медхш. Больницур авад

йовҗ оч гинә,— гиж гергн саглсн дууһар келв,— Шиндә минь, яһснчнь энв?.. Тер энүнәнчнь экнь бәәсн болхий? —гиж гергн са-

начрхв.

— Дәрк, дәрк! Дәәнд үкдгнь дәәнд үкәд бәәхлә, зәрмнь энд, иигәд, хара бәәжәһәд ги-

шң, үкәд бәәх... Ямаран цаг гихв? Кезә эн тоот

зовлң чилхмб, хәәмсм,— гиҗ келәд одак эццн хар гергн саналдв. Тернь Боова бер бәәсмн.

«Эн көвүнә эк болхий?» гисн тоолвр Шиндәд орад, энүнә чееж дотркинь, негл бүлк

зальгчксн метәр харлулад, күрилһәд, бәәв,—

Эн цагт эк уга нилх көвү асрҗ бәәнә гисн— үнндән түрү күчр юмн болхнь Шиндәд ода

бас медгджәх зөвтә. «Яахн болхви?—гиҗ бий-

дән чигн, наснь ирсн эмг экдән чигн, әрә суудг нилх көвүнд чигн эн үнн седкләсн зовж, учрад одсн йовдлд һундл төрж түнгшҗ йовна.

— Маңһдур бәәрндән күрәд, буух зөвтәв-

дн,— гиж кондуктор зарлв. Эн зәңг Булһн эм-

гиг негл ташмгар шавдад орксн болад одв.

Дөрвн-тавн хонгт хамдан, өвр деернь йовад орксн көвүн, эмгн күүкн хойрт иҗлдәд, эдниг нам эврә һарһсн улсд хүврәж орксн болж медгднә. Маңһдур асхн күртл күрч ирх... Эн тоолвр эмгнә чеежд талдан тоолвр үүдәв. Кезә күрч буухарн хүүв кеж йовсн улс ик эрт-

әс авн бийсән бүүрәлцхәв. Эдн Сиврт ода чигн киитн гиҗ тоолад дулан хувц өмсцхәв, үлү хувцн хунран, ааһ-саван дүрж бел кецхәв.

Булһн Шиндә хойр бийснь болхла, хувцхунран өмсчксн белн болчксн бәәнә. Дала үлү

хувц-хунр эдн йирин эс авч һарсн. Тиигл уга чигн бәәшго: негнь бичкн, наадкнь гемтә болчкад когшн. Эднә хош-хораһинь кен зөөх бә-

әсмб? Болв бат күн—бат. Хаһрад одсн хувцндан халас тәвх кенчр авхан Булһн эмгн эс мартҗ. Арһтаһан бәәҗ ээмдән өмсх хувцн уга, гесндән уух цә уга болтлан бичә түрс гиж

эмгн оньдинд зальврдмн. Эн саамдан чигн үлү нег хуучн хувц авсн дорхнь, шинәрнь нег цөн арчм эд бәәсән авад һарла.

Булһн хошан адһмтаһар уудлад нег арчм дүңгә эрлгин арен эд, нег атх көвң һарһҗ авад на-ца гитл ишкәд нег юм экләд уйв. Удсн уга. Асхн болҗ йовх дүнгә цагла көвүнд өмскх ханцн уга дулан күлт белн болв.

«Мини хар мөрәр, мини һарһсн эндүһәр иим үлү көдлмш харһж, учршго зовлң учрж йовна» гиж бийән хараж суух Шиндән дотрк

ухан эмг экднь медгдҗнә. Тигәд чигн:—ода

яһнач? Арһ уга. Ээҗчнь энүгичн нам, нег зүүдән, ик зовлң, заян гиж чигн санж бәәхшв. Эк-эцкнь бәәхлә олад, авад бәәх, эс олдхла— яахв?.. Зуг ээҗчнь нег цөн жилд чамдан ба­ ран болж чадхла — болад бәәснь тер.

Бичкн көвүнә нернь Баатр болад үлдв. Эднлә хамдан биш, нам эшелона улс цуһар гишң

энүг тәнж, зәрмнь энүнә хөвд зовж, зәрмнь

соньмсад энүг теврлдәд йовцхав. Уульха уга, тиньгр бооҗңһу көвүн ташр нигт хар үстә, халх деерән шишлң кееһин төлә мет бичкн меңгтә, өкәр цаһан чирә оньдинд маасхлзж өөрән бәәх улсин оньгинь эзлҗәв. Тиигәдчигн

энүнә иргчинь санҗ, тоолж, һарһсн экәсн салһх өршәңһү уга хөвднь һундрхҗ әмтн күүндҗ йовх зөвтә. Маңһдуртнь, үд болж йовх цаг билә. Поездин гүүдл арһулдад ирв.

— Станц өөрдж йовна,— гиж терзәр шаһаж хәләҗ йовсн, Огл өвгн зәңглв.

Негл цагт бәәсн сәәхн җирһлиг болжах ик

аюлин уршгар сольж, орминь эзлсн зовлц күүнә чеежд, цаг зуурар болвчн, бәәрлж эзркнә биший. Зовлңгиг ода деерән чееждән хадһлх йовдл учрв, нань ямаран чигн арһ уга гиж цагин некврлә ирлцүлж, чикәр тоолж медсн күн эврә зовлңган һазаһин өңгдән чигн икәр мед-

үлхш, дотрк ухаһан чигн чиләҗ геехш. Тиим улс өскәһәрн һазр девсж, нудрмарн стол цокж яһлалхш. Учрх зовлң-түрү залу наснд учрт- ха,—гиж хазг залус келнә, маңһдур үкх маднд

зовлң харһснь учр уга, зуг мана үрн-саднд, ач-жичд учрх зовлңгин сүүлнь болж хууртха гиж цах-буурл үстә медәтнр зәлврцхәнә. Тал-

дан үгәр келхд, «арһ угад зарһ уга» гидг үлгүр күн болһна зүркнә нег булңгд тавлад, за-

мляд, өдр-сарар болзад цаг зуурар «сууһад

авчксн» болх зөвтә.

Болв ямаран чигн ик зовлң мел тиим нег ик болчкад чилшго ут аюл биш. Энүнд бичкн,

әрә үзгдм, әрә медгдм болвчн, завсрлт бәәнә.

Түрүлә харһад одсн улст тиим әрә үзгдм, әрә медгдм әмсхлин зөөлт мел нк, ут җирһл болж

чигн медгднә. Иим зөөлт, ним завсрлт зовлң учрхин өмн бәәсн түрүн жирһләс үлу үнтә. Өцклдүрк өөкнәс эндрк бүлкн дота болдгнь кенд болвчн темдгтә. Эннь — уга байрт инәлһн, бәәх зовлңган мекллһн.

Иим зокал бәәсн учрар «поезд күрч ирв;

бидн буух; гермүд маднд белдчксн» гисн тоолвр әмтиг байрлулад орксн болх зөвтә.

Булһн эмгн, Шиндә, Баатр һурвн хаҗудк цөн улслаһан хамдан Новосибирск областин Воробьевка гидг селәнд ирж бүүрлв. Сиврт чигн болдг зуна халун цаг.

7.

Дотаран һазаран хойр үзгүр татгдад одсн ут ик селән бәәнә. Энүнә нернь Воробьевка. Селәнә хойр зу шаху өркин өрәлнь мел Воробьевихн. Тигәд чигн эн селәг Воробьевка гиж

кесгнь нерәдхш. Энүг Воробьевихн гижнерәднә. Эн селәнд «Советмүдин орн-нутгин» чигн биш, цуг Удальцевск района хәләжәх промыш-

ленн нег предприятьнь болж үлдсн мастерской бәәнә. Энүнә һол көдлмшнь — фронтд йовх салдснрт дулан хувц-хунр уйлһн, дәкәд райо­ на бичкдүдин болн эмллһнә гермүдиг кергтә

моди герт хорһлна. Энүнд медәтә дәкәд олн

күүкдтә күүкд улс көдлцхәнә. Эдн дунд баһчудас Шиндә Валя хойр көдлнә. Шиндә хууч-

та көгшн эмг-экән болн нилх Баатр хойриг өдрин дуусн хайж гертәсн уужмд, кеер йовж

чадшго. Валя гидгнь эн селәнә бәәрн күүкн...

Өкәр төвшүн чирәтә, төгрг ик хойр көк нүдтә тингр заңгта. Эн дала болен олн дүүнртә, экэцк хойрнь тәрә хуралһнд, малын хот белдлһнд йовцхана. Тиигхлә Валя бас тер алдндан бәәх зөвтә.

Мастерскойин тал дунд, шуд пол деер овалчксн көвңгтә дала болен олн күлтмүд бәәнә. Үүл уйлһар дала сән дамшлт уга бичкн күүкдт дегәд ик дашкан уга көдлмш даалһгддг болх зөвтә. Эдн шин дасжах гисн нертә. Болв сул цагт Валя Шиндә хойр мастермүдин кедг

көдлмшмүд чигн кеһәд бәәж чадх арһан медүлв. Гемнәд, эс гиж талдан ямаран болвчн учрар нег мастер көдлмшт эс ирхлэ, эн хойр ик дурар, ташр нам мастерэс тату бишәр күлт, эс гиж шалвр, киилг уяд һарһчкдг болцхав. Эндр Шиндә көвңгтә култмүдт товчин бүтус һарһҗана. Валя Воробьева күлтмүдин

товчмудинь хаджана.

— Күүкд адһтн. (Күүкд гидгнь зуг Шиндэ Валя хойр чигн биш. Цуһар). Бидн көдлмшән

болзгаснь урд дуусж өгх зөвтә болжанавидн,—

гиж уйачнрин бригадир келжэнэ. Эннь Даван

Санжин урдк гергн Шарка. Мастерскойд эн

ах мастер болн бригадир болҗ көдлжәнә.

Көдлмшән меддг күн гиҗ хамдан көдлж бәәсн улснь энүнә тускар келцхәнә. Урднь Хальмг таңһчд бәәхдән чигн энүнә уяд һарһсн хувцнь кев-янз һарад, өмссн күүһән кеерүләд оркна гиһәд әмтн келдг билә. Болв күн нег дутута болдг. Мел альк нег халхарн бер-

тегш күцц күн хатяр. Зөвәр сән, талын улсд

үзмҗ болм дүңгә күүнә бийнь негл таасго авъяста, му шинжтә, эс гиж талдан болвчн

тату-тартгта болна. Тиим улсин негнь — Шарка.

Шарка болхла эврәннь кедг көдлмшиннь халхар дегд сән медрлтә болв чигн, эврәннь заңгарн, авц-бәрцәрн өөрән бәәх улсд эн таасгдхш. Үзсн-соңссн үг деерән, бийиннь уханас һарһад, немәд, болраһад-босраһад келчк-

4

лһн — энүнд нам эвго болҗ сангдхш. Нам

ташр бийднь тернь таасгдна. Буульхар седсн

күуһән дегәд икәр буульна, муулхар седсн

күүһән мел «амтинь таслад» һәәлнә.

«Эндр буульсн күүһән мацһдуртнь муулхнь

энүнд бас һанз тәмк, гиҗ мастерскойд көдлдг

Боова бер Шаркан тускар шидрхн бас келҗәв.

Энүг сәәндән сән, салькндан му, сүүр-бәәр уга сүүкә гиҗ таньдг күүкд улснь нерәднә. Сүүкә гиһәд, мел үг келәд, әмтс цоклдулад йовдг нег эмгһ бәәҗ гиһәд келнә. Терүнә не-

рәр Шаркаг нерәддгнь тер болжана.

...Сүл бүтүһинь һарһҗ дуусад, зүүнәннь утцан таслад, күлтиг бийәсн ууҗулад хайчкад:

— Өдрин даалһвр күцҗ одв,— гиҗ келәд

Шиндә өндәв.

— Өдрин даалһвр күцҗ одв,— гиж келәд һартк күлтән Валя чигн хайв.

Валя Шиндә хойрур күүкд улс хәләчкәд, эднә байрар дүүрсн хәләцинь үзәд, хойр күүкн өдриннь даалһвриг күцәсән наадн угаһар келҗәхинь цуһар медцхәв.

— Цагасн хойр час эрт дуусҗт,— гиҗ Боова бер байрлҗ келв.

Хойр күүкн өдр ирвәс көдлмшән бас чиТн түргн болчкад сәәнәр кедг боллһн—мастер- скойин наадк чигн уячнриг байрлулжахнь лав-

та.

— Күүкдм иигәд көдләд бәәхлә болҗана.

Эднд дегәд ик кавжр уга хувц-хунр бас өгҗ

уюлҗатн. Дастха. Уйсн үлү нег киилгин бийнь өшәтниг дииллһнд мана дөң. Арвн күн — арвн

киилг,— болж эднүр өөрдж ирсн мастерскойин заведующ Александра Марковна Запоро­

жец байрлв.

— Өрүн өрлә ирсн болхуговт! Эс гиҗ эдн урдни кезә иим эрт даалһвран күцәдг билә,— болж күүкдүр хәләж Шарка киизив.

— Төрүц бичә унтсн чигн болтха. Мана керг уга. Нөр уга көдлҗ бәәх улс ода хатяр

биш. Дән чилхлә унтад бәәхвдн,— гиҗ келсн күүкд күүнә дун соңсгдв. — Сәәнәр икәр кедлен улсд ах мастер күн бас дурго болдмби?

— Фронтд йовх мана ахнр-дүүнр, залус яһж йовдг болх? Сөөд унтдг болх гиҗ санҗант? — гиҗ Александра Марковна, Шаркан

келснлә эс таассан медүлҗ, уурлсн дууһар

сурв.

—Теднд юн нөр бзәхв, хәәмн,— гисн дуд энд-тендәс соңсгдв.

—Унтдгуднь ик эрт, нидн, урзн, дәәнә эк-

лцәр унтҗ одла,— гиж Шарка таслв,— Ода эс унтдгуднь үлдсн болхугов...

— «Ик эрт «унтҗ одла» гиҗ Санжиг эн

тоолна. Санж бийдм бичг бичҗ бәәхш, үкҗ

оч гиһәд келәд бәәдгнь эн болҗана. Шарка-

һас салад һарч одсн күн яһад бичг бичх би­

лэ?»— гиҗ уячнр хоорндан күүнддгинь Алек­ сандра Марковна бас меднә.

«Менд йовад ирхлә Санж хәрү бийүрм күрәд ирәд чигн бәәх» гиҗ сансн негл, әрвго бичкн болвчн, ицл Шаркан ухананнь өнцгт бәәнә гиҗ санҗ чигн болхмн.

Эн саамд Шаркан келен үгмүдиг «Эцкчнь түрүн дәәнд үкч одла» гиж Шиндәд медүлж бәәх авгта үг гиҗ энүнд бәәсн улсд сангдв. Шарка Шиндәлә харһж ядад бәәдгинь хамдан көдлдг улс сәәхн меднә.

Хойр хонг хооран Нимәһәс бичг авсн Шиндә үксн эк, эцк хойрулн энүнд әмдрҗ ирсн мет

байрта билә. Байрта күүнә кеҗәх көдлмшнь чигн хурдн, заңг-бәәрнь чигн урдкасн сәәхн.

Болв энүг Шаркан эвго үгмүд эн саамд зөвәр му санулв. «Би эн-тер уга бәәнәв. Шавм эдгҗәнә. Даруһас эврәннь частьд күрх зөвтәв.

Бичә зовад, ууляд бәәтн. Менд йовад ирхвдн. Тан хойрас нань әмн нанд уга. Немшин күчн тасрад бәәв...» гиҗ Нимә бичлә.

— Икәр көдлмш кесн күүнд ах мастер, дәкәд бригадир күн дурго болдви?— гиҗ одак күүкд күн өөрән суусн Боова берәс дәкн арһул сурв.

— Уга. Дурго болх яһла тер. Дотран терчнь байрлад үкчәхм. Тер бийнь талдан нег

киизң ухан терүг дииләд, кү ду һарһҗахар. тиигәд дотран уга үгинь келүләд бәәдг му хөвтә күн болжана. Шиндәд болхла энчнь нег

үлү дурго,— гиж Боова бер бас тер метэр

арһул хәрү өгв.

Бас нег баахн цагт тагчг бәәҗәһәд Боова бер Шарка тал хәләһәд, һаран сажад цекрсн дүрәр күүкдт үзүләд:—Терүнә келсиг кергт

бичә автн, бичә өөлтн,— гиҗ эвлсн бәәдләр докъя өгв.

—Сар чилхәс ядхдан тавн хонг урд зураһан күцәхм гиһәд Шарка мадниг шаг кеһәд

бәәлү? Яахмб-терүгинь? Кергт авч болхмий?— болҗ дарңху уга Валя күүндврт орлцв.

—Кергт авл уга яахм билә?! Хоосн кергт

авхм биш, күцәх кергтә. Мана мастерскойин авсн даалһвр тиим бәәнәлм. Эрк биш күцәх кергтә,— гиж адһсн дууһар мел әмндән күрч

Боова бер цәәлһв.

Цуһар шуугад инәлдцхәв. Эврәннь дегд адһмта хәрү санж, ташр Валя намаг шоглад оркв-яһв гиҗ сансн Боова бер бийнь маасхлзад дора хәләцәр күүкдүр хәләв. Валя Боова

хойрин хәләц зөрлцв. Эн саамд хойрулн нам тачкнад инәлдцхәв.

Нег баахн цагт завср авцхасн уячнр эврәннь кедлмшэн дэкн эклцхэв. Урдккевтэнташ-

таш, чир-чир гиен дуд ниилэд, негл тиим чил-

гч уга ут әәд хүврв. Эннь элңкәдән орад бээсн хуучн, зингерск машидәс болн уячнрин һардк зүн хурвч хойрас һарчах э.

в.

Халун ик. Көдлҗәх гер уутьхн.

Ахрхн улан цииц бүшмдән татад, бөдүн хойр цаһан һуйан ил һарһад Шарка бас уяд сууна. Энүнә суух бәәдл үзсн Боова бер босад

Шарка күүкдүр эргәд: Нег күүкнь хойр наста көвүтә, наадкнь...

Тер хоорнд орж ирж йовен Александра

Марковна энүг күцц келүлл уга:—Шарка, ду таср. Ю келҗәхмч? Наарлч. Керг бәәнә,—гиж келәд, бийнь адһмтаһар һарад йовад одв — Шаркан келсн үгд эн бас ичсн болх зөвтә.

Шаркан келсиг сонссн улс «хумс» гилдәд

одцхав.

— Дәрк! Дәрк! Ю келжәхмч! Худлахар

иигәд келәд бәәхлә сәәний?— гиж күүкд улс сүрдцхәв.

— «Дассн заңг әмнлә һарна» гидг үлгүр

медхшийт?— гиж келен Боова берин һундлта

дун бас соңсгдв.

Көдлмшин цаг чиләд ирв. Болзгасн бүкл час урд ирчкәд, күүкд улсла бурад, теднд 10-

бис юм келәд, шог һарһад, худл орлцулад, шу-

угулад, ниргүләд, оркдг цугтаднь тоомсртад

бәәдг Огл өвгн орҗ ирв.

Гер дотрк тагчгиг эвдж:— Сән бәәнт, берәд, күүкд? Ю ухалж сууцханат? Цаатн манахс кедү самолет хамхлсинь, кедү кү кел бәрҗ авсинь медж бәәнт?— гиж уралан йовн

йовж өвгн хәәкрхин нааһар сурчкад, генткн доран тагчг болад зогсад одв.

Огл өвгн бийиннь суух бәәдләс сонҗ һарһж бәәхинь медсн Шарка, суусн ормдан хойрнег нүүхлчкәд, бүшмдиннь хормаһинь дорагшан татл уга, урдк кевтән ил һуй болад суув.

— Чини иим ичр уга бәәдлчнь нанд таас-

гдҗ бәәхш, Шарка. Шинкн һуч күрч йовх на­ ста, ода чигн баахн күн болжанач. Иим әср бәәдләр суулһнчнь дегд эвго,— гиж, Огл нег мөслсн дууһар келәд, хажу талан эргәд, зогсв.

Бийән әмтнд күндлүлж дассн өвгнд Шар­

кан иим суудл мел шишлңг өвгиг бийинь басҗах йовдл болҗ энүнд медгдсн болх зөвтә.

— Огл тана хажһр. Заячин өгсн хойр һуй-

иг залу улс бәәх цагт чигн бултулх, зүгдг өвгн үлдсн цагтчигн бултулх кергтә болжахмби?—

гиҗ келәд Шарка өвгнүр цуг цогц-махмударн

эргв.—Хәләтн, хулхан хойр һуй бишлм, зуг

нүдән бичә үрәтн...

Ту, й^р! Ямаран күмбвч, Шарка! Әмт-

нәс ичхнчнь! Наачнь бичкн күүкд бас бәәнәлм. Зүгдг болж би чамар бийән басулҗ келүлхәр седж бәәхшив. Намаһичнь иигҗ күн һәәлж басад уга билә,— гиж келәд, үнндән өөлн уурлсн Огл өвгн һартк тайган герин эре түшүләд өөрән оркчкад, цааранднь ю келхән медж ядад буру хандад суув.

Мастерскойин ахлачин дуудсиг мартчкад

суусан Шарка генткн санад, адһмтаһар һарад одв. Эн йовдл невчк таасго болад одень зуг Огл өвгнд чигн биш, цуг көдләчнрт, нам Шаркад бийднь чигн медгдсн болх зөвтә.

Наснаннь туршарт альд чигн йовад, ю чигн үзәд, ю чигн соңсад йовен Огл евгн ичр бардм хойриг нег-негнәснь йилһҗ чаддгнь

алдг уга. Эн саамд Шаркан келен андн үгмүдәс ичсн хойр күүкиг хареж, тедниг аад-

рулхар:—Не, хойр күүкн, көдлмш юн болжа-

на,— гиж Огл евгн сурв.

— Эн хойртн өдриннь даалһвран күцәчкж, сән күүкд,— болж уячнр нег дууһар, бас одахн болен эвго күүндвр мартх седкләр, күүк-

диг буульцхав.

— Эмчин, эс гиж багшин сурһуль суртха

гиж көвүд таднд даалһдг эс билү? Ода уячнр болхар бәәх кевтәт,— болҗ өвгн нүдән бүри- лһв.—Әәрмәс ирчкәд: Не бидн орн-нутган харсувидн, фашизмиг уга кеж көөвүвдн. Тадн мадна хөөн ю кевт, ю дасвт гиж салдснр бийсәстн сурхла, юн хәрү өгхмт? Күлтд товч хаддгиг дасувдн гихвт?

— Товч хаддг күн бас кергтәлм. Товч уга

болхла салдсиг күлт дуладххий?

Шиндә иигж келчкәд, эврәннь чирәг улаһад одсинь медв. Эн дорагшан һазр шаһаһад сууҗаһад, хажудк күлтсиннь негинь шүүрч авад, яахан олж ядад, көлврүләд, имрәд бәәв. Юуна тускар Огл өвгн келҗәнә гисн хәләцәр Валя хәләһәд, энд-тендән хулмлзад суув. Шиндә талдан, оңгдан цагт иим үгд болм дүңгә

цецн хәрү өгч чадх бәәсмн. Болв ода...

Ичәд улаж одсн күүкнә чирә үзәд, Огл өвгн тодхад зогсв. «Шаркан әср келнәс учрсн ич-

рәс эдниг хөөһүлх сән седкләр күүкдлә күүндвр эклчкәд, теднән эврән ичәҗәх болҗанав» гиен седкл өвгиг бийинь һундав.

...Огл өвгнә келлһн угаһар чигн, тер кезә нег цагт Ижл һолын көвә күртл энүг күргж ирәд, хәрү һарх деерән һалзна келсн үгмүдинь

тодлад, көвүнә бийиннь тускар ухалад, менд

йовад хәрү хәрҗ ирхинь эрәд Шиндә эндр күртл бәәһәтәнь эн. Мастерскойд уйгджах күлтмүд чигн болтха, эс гиж нань ямаран болвчн хувцн-хунр чигн болтха, нам беелә-өөмсн чигн болтха — цуһар фронтд белдгднә. Эднә

алькнь болвчн һалзнд чигн күрхм болҗана. Зуг эднә юнь терүнд харһхинь меддг арһ уга гиһәд өдр болһн, өдрин дуусн чигн ухалдг саам Шиндәд бәәнә. Эмчнр белдлһнә учи-

лищд орж үз, эс гиж ахр болзгта курс чигн төгск. Тер цагт чи бидн хойр фронтд харһхв-

дн. «Менд бәәнт, дәәнә фельдшер!» гиҗ би тана өмн сөгдх болҗанав гиж һалзн келсиг Шиндә ода санад инәмсклв. Болв тиигхд Шиндә бас эврәннь болм дүңгә хәрүһән өглә.

— Сурһуль хөөннь, дән-дажг уга цагт чигн сурх... Ода... Ода көдлмш кех кергтә,— гиж маңһдурк бәәдлән дүңгнҗ, негл тиим эс үзгдм бара үзж, эс соңсгдм үнр авч, таала.

— Чи юн көдлмш кеҗ чадхвч? — гиж һал-

зн алңтрснд:

— Би дулан хувц-хунр дәәчнрт белднәв. Сумн һатлш уга зузанар мини уйсн күлт, шал-

вр, махла, кесн өөмс өмсчкәд, намаг ямаран

һарта бәәсинь, тиигәд оч медхч гиҗ, тиигхд эврәннь толһад түрүн болж орсн тоолврарн

шоглҗ эн хәрүцлә.

Хувц-хунр уйдг бблх уха эс зүүҗ йовсн Шиндә иигҗ келдгнь чигн учрта бәәсмн. Эдн

нүүж һарх деерән хош-хораһан баглхларн, күүкн көвүн хойр наадһа авч ирәд Шиндә че-

модандан дүрв. Көвүнәннь деер көвңгтә күлт өмскәтә, күүкнәннь деер торһн бүшмд өмскәтә. Терүгинь үзсн һалзн:—Энчнь зунар зутж йовх мууха көвүмб? гиж сурла. Шиндә чигн хәрүһинь олж чадла. Көвүн күн даармтха болдм, эдн зунин бийднь үвлә хувц өмсцхәнә,—

гиж һалзниг эн хордала.

Шишлң дурна тускар эс келдг болв чигн, хоорндан хар уга седклин көрңгәр иигәд цөн үгмүдәр күүндлһн эврә негл тиим таалта, зөвтә бәәсн чигн болх. Зуг иим әрүн, цевр үгмүд, тедү дүңгә әрүн цегән чеежд эврә таарта орман эзлсн болх зөвтә. Дән-даҗг ямр дүңгә ик аюл болвчн, тер күн болһна цецн ухаг геелһж, эв-арһиг мартулж, халун дуриг уурулҗ чадш-

го. Ухаг диилхнь — ухан, дуриг диилхнь — ду­ ри. Зуг тиим болх зөвтә гиҗ сангдна.

Дәәнә иим аюлта, зовңгта цагт дурн эврәннь хаалһан җидин үзүр деегәр, бууһин сумн загар, асхржах цусн дотраһар йовҗ чигн олх зөвтә болх... Дурна хаалһ, дурлсн салдсин хаалһ мел иим болх гиж сангдна.

Иим күүндвр Валя Шиндә хойрин хоорнд

болла.

— Салдсин дурн тиим хаалһта болхла, чи ман хойрин дурн ямаран хаалһта болх зөвтә? Чи-бидн хойр эврәннь дурнд яһҗ күрхмб? Хадсн товчмудтан бүдрн йовад, һарсн бүтүс-

дән йиврн йовад күрхм болҗану?— гиҗ Валя Шиндәһәс тиигхд сурла. Эн зуг шог бәәсмн. Болв эн шогднь үнн чигн бээхнь лавта медгд-

җәнә.

— Валя, энчнь бас нег чик хаалһ,— гиж мел үнн седклэрн тиигхд Шиндә хәрү келлэ.

— Күүкн күүнә седкл дегд сәәнәр меддг

күн эн хәрүһинь соңссн болхла, эннь Шиндэн чеежд бәәсн негл ик әрүн, дүүрң цегән бул-

гас дуссн дусал гиж, чикәр үзж, келх бээсмн.

...Болв дамшлтта күн — дамшлтта. Огл өвгн эднлә хамдан ут хаалһ кедҗ йовсн уга билэ. Зуг.Ижл һолын көвәд эдниг тосж ирэд

Булһн эмгнлә ю-биш үг келэд, нег баахн цагт эднә өөр зогсла. Тиигхдән Булһна келсиг чикәрн соңсад бээдг болвчн, баһчудин седклиг нүдәрн үзәд, нам ташр медәд бээсн болх зөвтә.

Тер кезэ нег цагт цен болвчн бүлән жөөлн үгмүдәрн күүкнә седклд бүүрлсн көвүнә ду­

риг ода эндр Огл өвгн энүнә геюрсн уйн зүркнд дәкн тодлулдгнь эн.

— Огл, аав тертн юн көвүмб? Мана Шиндәг һолҗ чадх, шоодҗ чадх арһта көвүн ха-

тяр болх гиж би саннав,— болж Боова бер орлцв. Энүг наадкснь дөңгнцхәв.

— Ай, наадлҗанав. Шиндә ода чигн бичкн,— гиж урдк кевтән тагчг суух Шиндәһүр хәләчкәд, өвгн келв.— Энүгитн бичкн гиһәд

иигәд ыаадлад бәәнәв. Мини гем. Дассн юмн болхшл,— гиж Огл өвгн цааранднь келҗ бийән гемшәв.

Көдлмшин цаг чиләд зөвәр болж оч.

Валя Шиндә хойр тагчгар һарч одцхав. Күләгджәх герин көдлмштән күрх күүкд улс чигн адһцхав.

Арднь һанцарн үлдсн Огл өвгн фронтд

болжах ик ноолдана, үкл-үргәнә, дән күрч эс ирсн һазрт бәәх түрү-түңкин тускар, болвкезә нег цагт, нам удан болл уга, ирх төвшүн,

амулң жирһлин тускар дәкн санад, эврә тоолвртан диинрәд, терзәр шаһаһад кесгтән суув.

Минһ дәкҗ чигн минь эн тоолвртан диин-

рҗ, минь эн бәәдләрн өвгн суужадг болх. «Тоолдг тоолвран мартх, гейүрдг бәәдлән

сергәх цаг ирх. Ирл уга яах билә! Ирх. Эс ирхләнь, күн эврән авдмн»,—гиҗ эврәннь кел­

дг дурта угмүдән Огл өвгн дәкн давтв.

ХОНЬНА МИХАИЛ

адз-юс

П2РИТ<3

Әм харсхд берк зөргтә, Бусд дәәсән дардг селмтә —

Болд җидшңг — хурц хоңгшарта. Көлсән эн юунасчн нөөҗ Киидән цаг өңгрүлҗ үрәхш, Амарн неҗәдәр өвс зөөҗ Амрх герән бәрлго бәәхш.

Үрдән җивринь делүлж нискәд, Урн дууһан дуулҗ магтна.

Шинәс дәкн гер тосхад,

көктән элдә

ЗАГ

УГА

ЗҮРКН

ПОЭМ

Чилкчнь. Эклцнь 1966 ж. 3-гч

номерт умштн.

ЛЕНИНГРАД

Эн Ленинград. Эн игәрән ирәд,

Театрин институтд орад, Тәвсн үгдән күрәд,

Сар шаху болва, Сән үүрмүд олва...

Саглр Санлур одхш,

Санл күүкнд үзгдхш.

♦

Хаалһиннь хайган сольснд Харин Бор һундсн,

Болв, арһ уга, Бульглсн зүркнд даалһ...

Көгләд ардасчн һарсн

Көвүн Шартуд бәәх. Сурһуль сурхар ирсн Седкл бәәхлә суух.

Саглр нег асхн

Сергхәр гертәсн һарна,

Үүрмүдтәһән эн шуугсн

Үрглҗ садур ирнә.

Дун, бииһин айс Деед, дордас соңсгдна, Баһчуд һолта улс Байр, наад һарһна.

Теднә дунд орлцад Төгәләд бииллдәд йовна, Санл тедүхн эргәд Сәәхн күүктә дошна.

Зүркнь кирд гиһәд Зуузаднь ишкгдсн болва,

Саглр түнләһән менрәд

Сергмҗтә бииһән хайва.

Харңһу булңгас харвад хәләчкәд, Санлд келсәр Саглр санва:

— Ленинград... игәрән ирәд. Намаг гиһит, наадн болҗв.

— Яһҗ тигвә?

Я, йир! — Игҗ хәрү өгсәр

Итксн зүркнь хөрвә.

Санл үүрмүдтәһән ирәд Сергәд хаҗуднь зогсва. Күүкн доран ода Күлгдсн кевтә менрвә.

Сахнда биилсн сәәхн күүкн Санлас үг сурсн болва.

Үнләнь хәлән Саглриг үзчкәд, Үкс ирәд Санл мендлвә.

Барун һаринь атхн бәәҗ, Байрлсн кевтәһәр авад үмсвә. Үүрмүд, үүрмүдләһән таньлдад Үндән үүмлдәд бәәвә.

— Кезә ирвчи? — гивә,

Кесг сурвр өгвә,

Әлд бәәхән медлдвә, Әвртә гидгәр байрлдва.

♦

Санлд ода ил

Саглрин седкл медгдвә,

Санснь үүнә ода Серүн салькнд сержцнвә.

Күүкн келсн үгдән Күрвә гиж санва, Ардаснь ирсн Саглр Агссн зүркинь авлва.

Хәрү би эклвә, Хальмгин үрд эргвә.

Эднә ээм, һарнь Эвән олҗ түшлдвә.

Санлин бичкн өрә Саглрт өргә болна, Седкл иткл хойр

Селгәлж марһа сольна.

Гитарин айс сәәхн Утар экрж күңкннә,

Дааврта цагин йовдл Дөрвн үзгәснь харңһург.

Залу күн гисн Зер-зевән бәрсн: Хортна өмнәс босдмн,

Харһсн хортнла ноолддмн...

Тедү мет Санл Төмр күлгән унва,

Теңгрин нааһар эрәләд Теегин һәрдинәһәр нисвә.

Советин нег үрн,

Саглр берин күргн,

Орчлңгин нарн дор Ода машиһән зөрүлв.

Түүнә хөөн эн

Туурх хаалһур зүтквә, Хортна дәәснлә ноолдад Хавинь авад орква.

Санлин пулеметин сумн Сальк кедү ирсн, Хойр гилвксн далвагнь

Хортнур кедү сөрсн.

Төмр күлгтәһән эн Тамас кедү һарсн, Зүркн мотор хойр Зовлңган кедү хувацсн.

Деер үүлнлә шүргәд Дәәсн ирәд ноолдсн; Дор, һазр деер,

Догшн аюл догдлсн...

*

Үр Саглрнь ода Үкснд энүг тоолсний? Җирһл хәрү үзхәр,

Җиврән белдҗ бәәхий?

Сөөнь өрәлин алднд Саглр бер амрна, Нег дәкҗ энүнд Нөөртнь зүүдн орна.

Көөркү эн зүүдндән Күргән үмссәр үзнә, Иим байр ирәд

Иньгләнь харһулсар серүлнә.

Үүнә зөргтә иньг

Үүрмүдтәһәи аһар харвна, Хортна бара үзчкәд Холас тосад һарна.

Хәләтн, ики тер,

Холд деләд йовсиг, Орчлңгин нарн дор

Ончта нислһ үзүлсиг...

Санл хортна һурвн Самолет хаҗ уңһава, Саамдан бийнь чигн Сүркә зеткүрлә харһва.

Шатен машинәсн һәрәдәд Шуугсн моднур буува, Күүнлә харһл уга Кесг һазр эргвә.

Хортна ца эн, Хар модн дунд,

Күүнә эврә хойриг Кирцәд шинҗләд йовва.

Хортнд бәргдхв гих Хар ухан уга, Диилвр делдсн иткл

Дааврта кевәр дахна.

Төмр хаалһин харулч Тусан Санлд күргҗ, Тернь Украина партизана Түшдг бәәр заана.

Сән седкләр тер

Селвгән өгсн бәәҗ. Эврә улслаһан харһад Эн терүнд церглнә.

Энүг таняд автлан Энгин автоматчик болһна,

Кесг дәәнд орчкад Командир ям өгнә.

Санлин йовсн хаалһ

Салата болчкад ут, Олн зүсн әмтн Орад һарад бәәнә.

Энүнә церглә ниилсн Эврә партизанмуд дотр Харин Бор гидг Хальмг залу харһна.

Эврә һазра болад Эн хойр күүндцхәв, Үг-эвән олад Үүмх йовдл илткәв.

Санл, Саглрин тускар

Седклдән бәәсән келвә, Таньдг болвзач гиҗ

Терүнәс эн сурва.

Бор, тиим нертэ Күүк «төрүц медхш...»

Ъолв зүркнь сөрвтнә, Бульглхлань бэрж чадхш.

Энүнәс хооран Бор Өңгрснд Саглриг тоолва, Дуран Санлд егсинь

Дигтэ ода итквэ.

Кесг дәкҗ Санл Көөркүннь тускар сергэвэ, Тагчгар Бор хажуднь Теркә зүркән бәрвә.

— Бор, йир соңсич, Бидн удан бәәвү? Уга, уга гинэв. Удан бәәлһсн уга.

Дэн хорлад орква, Дольган чивәһәд орква;

Болв, Саглр эклэд Бульглсн зүрким балвлва.

Терчн бичкәхән күүкн, Теркә зүркән бульглулсн

Үнн седклән өгсн Үнтә үүрм ода.

Иткл кедсн иным

Ирх цагим күлэх,

Зүркән өгсн иным Зүүдндм орж зовах.

Игж Санлиг келхлэ, Ирвэтрэд махмуднь одва,

Икрхг Бор ода Инәднд хүврәхәр седвэ:

— Кезэ, альд умшсан Келж чадш угав, Зуг, туужин утхинь

Зөвәр сәәнәр меднәв:

Дала һатлсн иньгән

Дурлсн гергн мартж, Кесг җил болчкад Келсн герәсинь бурушаж.

Белг өгсн билцгинь

Бухсн теңгст хайж, Үкснд терүг тоолад

Үр биидән олж.

Дала һатлсн иньгнь Дарунь күрәд ирнә,

Зүркән өгсн көөркүг

Залуһаснь салһх болна.

Хоцрад үлдх залунь

Хаалһинь седкләрн йөрәнә, Баглад өгсн зөөринь Бас күрглцхәр седнә.

Түнләнь гергнә зүркн Түлкүр тәәлгдсәр күүрнә, Хаяд һарх залуһурн Харм төрж үлднә.

Дала һатлсн усчд Даагдсндан эн һундна, Кезәнә даалһсн герәсинь

Күцәсән соцсхж өөрднә:

— Чини герәслсн билцгч

Чивж уснд одла, Ар далан дольган

Ардасч дахн көөлдлә.

Халун седклән өгсн Хәәртә үүрән һундахшив, Хойр хаалһин саллт Харһш уга болва...

— Арһулд, чи, арһулд, Аратиг алтнас сольчквч, Дәкәд цагин кемиг Дурн йилһдгиг мед.

Тер туужчн болхла, Теңгсин заһсна өөмлһн; Төрскнә харсач болхла, Туужин цаадк тууж.

Иигж Санл хөрж Инән бәәж келв,

Бор энүнә үгд Бәргдәд тагчг суув.

Үүмсн ноолдан дунд

Үүрмүд шавла харһв, Тер һалас Бориг Теврәд Санл һарв.

Соньн Төрскнәннь ниссн

Самолет ирэд бууна,

Санл Бориг суулһхар

Селвг толһачнрас сурна.

Бор һазран орх Байрта зәңг авна, Саглрт түрүн күрх Седкл энүнд орна.

Эн ухаһинь тоолтл Эндәс Санл ирнә,

һурвн өнцгтә бичгиг һартан бәрсн йовна.

скована была летаргическим сном. Солнце медленно клонилось к западу, и лучи его не дарили даже багро­ вой полоски этому свинцовому своду.

Вдали показался караван: десятка два верблюдов, навьюченных' чемоданами, бочонками с водой, или про­ сто оседланных, с трудом шагали по глубокому песку: за ними следовали две коляски, также запряженные верблюдами. Несколько калмыков на лошадях, заклю­ чая шествие, подгоняли ленивых тварей, которые бес­ престанно ложились в песок, рвали упряжь и своим отвратительным визгом придавали пустыне еще более дикости.

В первой коляске сидели две заспанные фигуры: по одежде их не трудно было узнать слуг богатых путе­ шественников. Во второй, следственно, ехали их гос­ пода. Один был мужчина пожилых лет, в статском сюр­ туке, с крестом на шее и турецкой феской на голове, не обращая ни на что внимания, он лежал утомленный жаром, и только по временам отмахивал платком ко­ маров, которые тучами носились над коляскою. Дру­ гой был молодой человек в военном сюртуке и ка­ зался бодрее: белая фуражка лежала у него на коле­ нях, волосы падали в беспорядке на высокий лоб. Он беспрестанно поднимался и с любопытством смотрел во все стороны: все казалось ему новым и заниматель­ ным. Наконец старший, выведенный из терпения часты­ ми переменами позиции своего товарища, прервал мол­ чание.

—Скажи, пожалуйста, любезнейший, ну чем ты лю­ буешься! Ты вертишься, как магнитная стрелка на игол­ ке! Неужели и здесь открываешь ты прелести в при­ роде!

—Как, разве эта беспредельность не величествен­ на?— спросил молодой человек.— Взгляните на эту пес­

чаную пустыню, на это безоблачное небо, на наше

ли парчу под ноги от Багдата до самой Мекки, а мы так тонем здесь в песке, даром что заложили в коляс­ ку «два корабля пустыни», черт их возьми!— которые растерзали мне уши своим адским ревом. Два года тому назад я изъездил вдоль и поперек эти окаянные степи. Да к тому же, надобно иметь слишком живое воображение, чтобы принять наших проводников за во­ инственных бедуинов, которые вместе и разбойники и

поэты.

— Что ж! Было время, когда калмыки не уступали им в наездничестве. Теперь, от недостатка в подобных упражнениях, они, бедняжки, упали духом в праздной и миролюбивой жизни: но посмотрите, например, каким молодцом сидит этот калмык на коне.

— Я вспомнил,—сказал, помолчав, старший путе­ шественник, — одно происшествие, которое мне расска­ зывали во время моей последней поездки в Астрахан­ скую губернию. Оно могло бы служить канвою для целого романа, и, в самом деле, заставляет думать, что древняя энергия характера этого народа, особенно его женщин, не совсем еще угасла. Жена одного кал­ мыцкого владельца завела слишком тесную связь с одним из своих подданных, молодым зайсангом. Князь, сведав об этом, выгнал его из улуса и начал жестоко обращаться с женой, она долго сносила его гонения,

ков на подобное преступление, княгиня нашла средство тайно призвать своего возлюбленного и уговорила его умертвить мужа. Зайсанг долго не соглашался, но вид­

но степные красавицы имеют такую же власть, над своими поклонниками, как и наши чародейки: он, на­ конец, исполнил требование своей повелительницы. Пре­ ступление открылось. Зайсанг был схвачен и посажен в острог. Вообрази же, какую удивительную черту харак­ тера показал этот молодой человек: он взял всю вину на себя и совершенно оправдал княгиню.. Около года его держали в заточении, беспрестанно допрашивали, но ни убеждения родных, ни обещание начальства об­

легчить его участь, не могли вырвать у него призна­ ния в том, что жена убитого участвовала в заговоре. Явных улик против нее не нашлось, зайсанг был осу­ жден один на каторжную работу. Ты проезжал степи между Царицыном и Астраханью?.. Селений там очень мало, проезжие встречаются очень редко: по этой до­ роге человек десять солдат внутренней стражи вели в Сибирь осужденного калмыка. В один день, когда утом­ ленные инвалиды едва передвигали ноги, маршируя по глубокому песку, несколько верховых калмыков подъе­ хали К ним и начали разговаривать с преступником. Начальник конвоя хотел их прогнать, но так как кал­ мыки просили позволения только перемолвить несколько слов на прощанье с товарищем и не имели при себе никакого оружия, то он и согласился на их просьбу. Тогда калмыки объявили зайсангу, что они присланы от княгини узнать, нет ли каких средств к его осво­ бождению.— Трудно!— отвечал невольник.— Вы видите,

русских вдвое больше нежели нас: их ружья заряже­

ны, а я в цепях и едва дышу.— «У нас также есть ору­ жие, мы разгоним стражу, разобьем твои цепи...»— Нет, братья, не одолеть вам солдат, вы только себя погу­ бите, а меня и так тяготит пролитая кровь.—«Как же нам,— сказали они,— отпустить тебя, товарищ, в чу­ жую сторону, на вечные муки! Как нам воротиться без тебя к княгине!»—С ней мне не видаться на этой зем­ ле! А освободить меня вы можете. Убейте меня!—Кал­ мыки ужаснулись.— «Что ты говоришь, брат! Нам убить тебя?» — А разве мне не легче лечь на земле, где я по­ лучил душу, нежели издохнуть в холодной стороне от стужи и голоду? Здесь я вырос, гулял с вами, братья, здесь мои кости смешаются с костями моих отцов. Если вы не враги мне, товарищи, убейте меня!— Они не со­ глашались, и отговаривались неимением огнестрельного оружия.— Неправда, братцы,— сказал невольник,— с од­ ними нагайками вы не приехали меня освобождать...

У вас есть ножи, не то смотрите, сколько тут камней валяется на дороге. Возьмите любой и швырните мне им в голову. Шиккямуни наградит вас за это.—Жаркий

разговор этих людей показался подозрительным на­ чальнику конвоя, он приказал солдатам разогнать кал­ мыков, но зайсанг не переставал кричать: «братья, не отпускайте меня от себя, убейте меня!..» Калмыки отъ­ ехали довольно далеко. Часть их скрылась за возвы­ шением. Вдруг из-за бугра появился всадник, молодой, ловкий, одетый лучше прочих, он оказался приближен­ ным княгини, пригнулся к луке, пронесся, как вихрь, мимо стражи и, на всем скаку выстрелил из писто­ лета. Зайсанг упал с раздробленным черепом! «Лови, лови!» — закричал офицер. Не тут-то было! Только пыль клубилась по дороге. Убийца пропал без вести. Его товарищи скрылись: княгиня вскоре потом умерла, и из благодарности и любви убила своего великодуш­ ного любовника.

— И это не выдумка?— спросил молодой человек.

— Спроси у любого калмыка: всякий из них под­ твердит мой рассказ. Это случилось недавно. Мне очень жаль, что я позабыл имена действующих лиц, а вы­ думанными заменять не хочу. Однако пора бы нам при­ ехать в улус. Гей, ты!—закричал он сидящему на коз­ лах калмыку:— погоняй, тэта, тата...

новым подбородком сделался бледным интересным мо­

лодым человеком, с закрученными усиками, взбитыми волосами и лбом, загорелым от ежегодных маневров. Возмужав телом и умом, он вышел из круга мотыль­ ков, живущих только для настоящего. Борис, после первого опьянения, удалился от беспрерывного пира общества, от жизни, вечно озабоченной праздностью, и предался важнейшим занятиям, готовясь быть со вре­ менем достойным сыном отечества. Он не корчил чело­ веконенавистника, не кричал, стоя на пороге бытия, во всенародное услышание, что он пресыщен жизнью, раз­ очарован, не верит в честность мужчин, потому что товарищ его уехал в отпуск, не заплатив ему карточ­ ного долга, ни в добродетель женщин, потому что, су­

знакомую сторону: был приятелем всех, другом ничьим, не гонялся за шумными удовольствиями, любил беседу с гениальными творениями пера, кисти и звука и тихо сходил по ступеням жизни, смотря без страха на бу­ дущее, без раскаянья в прошедшее.

По происшествии четырех лет пылкая любовь к Утбалле почти совершенно изгладилась из сердца моло­ дого человека. Он только вспоминал об ней с удоволь­ ствием, любил в разговорах с сестрой переноситься во

дни своего детства и к тому времени, когда возвратясь

на родину, он так тесно сдружился с милой дикаркой. Но эти воспоминания уже не возбуждали в нем грусти. Изредка, когда звуки чарующей музыки убаюкивали в нем чувство самосознания и раздражали его нервы, или в летнюю ночь, когда полная луна пировала в хру­ стальных чертогах Невы, и он скользил в челноке меж­ ду гранитных берегов, былое просыпалось в груди молодого человека: два черных глаза зажигались в воздухе, приближались к нему, потом улетали вдаль, тоскливо маня его за собой, и вокруг них из ночных паров составлялся знакомый образ... Тогда что-то, по­ хожее на любовь, снова пробуждалось в его груди, серд­ це ныло и содрогалось как при первом поцелуе, и имя

ступали из Петербурга, бульвары и театры опустели, церкви наполнялись усердными молельщиками; матери, жены, сестры, невесты толпились перед образами за­ щитников и покровителей русского знамени, медленно тянулось время для оставленных в тяжкой неизвест­

ности, балы утихли и «инвалид» занял почетное место

в дамских будуарах. Зато какой восторг, какие слезы, какие улыбки встретили героев, окуренных порохом, облитых кровью, когда по возвращении на родину они

а листок лавра в волосах молодого человека придает ему несравненно более прелести в глазах женщины.

В победоносных строях возвратился и Снежин с под­ вязанной рукой и Владимиром на груди. Его не ожи­ дала ни одна красавица, ничья улыбка не приветство­

вала его появление, немногие даже и знали Бориса,

и только ее радостные слезы оросили голову молодого

воина.

После всех радостей, расспросов, рассказов Борис

почувствовал, что ему должно заняться лечением своей раны. В продолжение всей зимы медики наделяли его прекрасными советами и латинскими рецептами, но ра­ на от этого не получала значительного облегчения, и

Борис решился с наступлением весны ехать на Кавказ к целебным водам. Его дальний родственник, статский советник Зерков, должен был отправиться весною в

лить вместе скуку дальнего и вовсе не заниматель­

ного путешествия. Зерков был человек веселый, умный, образованный, и Снежин, чтобы пользоваться его това­

риществом, не устрашился сделать с ним нескольких

сот верст круга по Астраханским степям. С первой воз­ можностью они оставили север, по особенной милости Божией, не утонув в его болотах, поскакали на юг и очутились в русской Монголии, где, как я сказала, Бо­ рис лежал в траве, на самом рубеже Азии.

Утренняя заря извлекла его из этих мечтаний. Он возвратился к орге. Народ пробуждался, но в княже­ ских кибитках царствовала еще тишина, казалось, все спали. Снежин, не раздеваясь, также бросился на свою постель. Вскоре все засуетилось, готовясь праздновать день наступления лета. Кибитки убирались ветвями ку­ старников, привезенными нарочно за несколько десят­ ков верст, дорожки усыпаны были зеленою травою, луч­ шие ветви, перемешанные с полевыми цветами, укра­ сили княжеские жилища и хурулы. Мужчины наряди­ лись в праздничные платья: в их одеждах почти нет никакого различия, те же широкие шаровары, длинные, большей частью синие, кафтаны, и на головах четырех­ угольные желтые шапки, сходные формою с уланскими

иопушенные мехом или атласистою кожею жеребенка,

скрасной кистью наверху, которая совершенно покры­

вает верхнюю часть шапки. Женщины отличаются толь­ ко двумя косами, зашитыми в черную ленту и висящи­ ми по обеим сторонам головы. Волосы мужчин бывают заплетены на затылке или просто острижены.

Господин Зерков, проснувшись утром, удивился бледности и озабоченности своего товарища: он привык видеть его всегда в ровно веселом расположении духа, а теперь Борис сидел нахму(Уившись, едва отвечал на вопросы.

— Что с тобой, любезнейший?— спросил господин Зерков.— Вчера дорогой ты побледнел, как полотно, а теперь опять капли крови нет в лице. Не болен ли ты?

япойду, я должен видеть ее...

—Кого?

—Обряд их богослужения.

—Откуда вдруг у тебя такая страсть к ламаиз­ му?..— Ну изволь, пойдем!

Они вышли из своей палатки. Гелюнги трубили в трубы и в морские раковины, призывая народ к мо­ литве, звуки эти рокотали в воздухе и заглушали говор

риями и увешаны изображениями уродливых богов с синими, красными и золотыми лицами, на размалеван­ ных холстах эти господа одни сидели чинно, поджав ноги, другие кривлялись в пламени, третьи протяги­

вали сотни рук, а под изображением Шиккямуни, или Будды, стояла на столе, покрытом парчою, кумирня с вызолоченным истуканом далай-ламы. Перед ним теп­ лились благовонные свечи и были расставлены разные чудные игрушки из кусков лент и материй, серебряные

иполевые цветы, чаши с пшеницей, оливковым маслом

иводою. От самого престола до дверей храма сидели

в два ряда на вышитых подушках человек двадцать (елюнгов в красных халатах, с желтыми перевязями через плечо, головы их были обриты, руки обнажены до плеч. Одни из них держали медные тарелки и коло­ кольчики, другие флейты, сделанные из костей их вои­ нов, падших некогда на поле брани, и украшенные се­ ребром. Этими флейтами они дорожат как святыней.

Крайние гелюнги держали перед собой на палках огром­ ные размалеванные бубны, в которые ударяли они хлы­ стами с железными наконечниками. По обеим сторо­ нам престола сидели четыре человека, подле них, на де­ ревянных поставах, лежали медные трубы в сажень длиною, с серебряными обручами. Все было тихо: ге­ люнги качались со стороны на сторону, читая молитвы на тибетском языке и делая странные телодвижения, голоса их постоянно возвышались, и они начали акком­ панировать себе в такт инструментам сперва тихо, по­ том громче и громче. Наконец раздался гром бараба­

нов, трубы заревели, зазвучали литавры и, сливаясь с звоном колокольчиков, разноголосым писком флейт, со­ ставили такую адскую гармонию, что путешественники схватились за уши, и одно только приличие удержало их на месте. Голоса и инструменты то утихали, то сно­ ва возвышались от.............. до оглушительного. Но не­ смотря на этот вой и треск, на совершенное отсутствие гармонии, на странные телодвижения и дикие для нас напевы гелюнгов, их важный вид внушал какое-то по­ чтение.

Это служение продолжалось более часа. По оконча­ нии его нойон Джиргал, стоявший с братом и почет­ ными зайсангами в стороне, подошел к гостям и просил их к себе. Он также был в праздничной одежде: сверх парчевого архалука, застегнутого жемчужными пуго­ вицами, на нем был голубой шелковый халат, с про­ резными рукавами, закинутыми за плечи, вроде поль­ ских кунтушей. Верхняя и нижняя одежда была обши­ та золотыми позументами. Нойон все время держал в руке шапку из золотой парчи, опушенную соболем, ко­ торую сейчас по выходе из хурула он надел на голову. Его брат и зайсанги также присутствовали в велико­ лепных одеждах из дорогих материй, и многие из них имели крупные жемчужные груши в ушах, а за пояса­ ми ножи в богатых оправах с золотою насечкою. Из храма одни пошли за князем, другие разбрелись по улусу. Началось угощенье чаем, трубками, и не прежде полудня собрались все в кибитку, исправлявшую долж­ ность обеденной залы.

Сердце Бориса сильно трепетало, когда он прибли­ зился к дверям этой кибитки. Целое утро он прииски­ вал разные средства, чтобы увидеться с княгиней, или по крайней мере расспросить об ней, но не смел, не зная

обычаев народа и опасаясь обидных подозрений. Уви­ дит ли он ее?.. Дверь отворилась, стол явился как вче­ ра, уставленный приборами и бутылками, Утбалла в богатом платье стояла, прислонясь к стене, и трепе­ тала всем телом, как будто в ожидании сверхъестест­ венного явления. Борис вошел: на лице ее вспыхнул яркий румянец, она едва могла поклониться гостям.

Сели за стол. Гости по одну сторону князя, княги­ ня — по другую. Нойон Харцыг поместился в конце стола. Князь сказал несколько слов жене своей, и она завела разговор с господином Зерковым: голос ее дро­ жал, но она совершенно свободно говорила по-русски. В продолжение бесконечного обеда Борис не мог ска­ зать ни слова Утбалле и только изредка вмешивался в разговор, зато чего не высказывали взоры их друг другу! Цвет лица княгини беспрестанно менялся, кровь

ее то разливалась огненными струями по всему телу, то вся сбегалась к сердцу и тогда щеки ее бледнели, грудь страшно подымалась и несколько раз слезы го­

товы были брызнуть из глаз. После обеда, несмотря на полуденный зной, все пошли смотреть игры народа.

На небольшом возвышении под навесом, приготов­

ленным нарочно, поместился нойон Джиргал с гостьми и княгиня с несколькими женами почетных зайсангов.

Игры начались: мужчины и даже мальчики ловили арканами диких лошадей из пригнанного табуна и, вце­ пившись в гриву, вскакивали на них, как птицы. Дикое животное в бешенстве старается освободиться от дерз­ кого всадника, бьет, крутится, хочет грызнуть его зу­

бами, вихрем мчит его по равнине, стремглав падает наземь, вскакивает и снова летит — калмык сидит, буд­ то приросший к хребту скакуна, пока измученный конь, мокрый, покрытый пеною, не смирится перед его волею.

Из толпы выступили два богатыря: они были почти нагие: их тела, намазанные салом, блистали на солнце. Долго они рассматривали один другого; наконец со­ шлись, атлетические мышцы их напряглись, глаза выпу­ чились, они несколько раз разбегались, схватывались, пе­ регибались, вывертывались, падали, барахтались на зем­ ле и вскакивали на ноги, после долгой борьбы один по­ бедил, повалил другого на землю и стал коленом на плечо его при радостных криках народа. Но никакие усилия не могли положить побежденного на спину, а это одно считается у них совершенною победою.

Потом стреляли в цель, молодечествовали и пили водку из бочонков, выкаченных от имени князя.

Борис во все это время подстерегал случай, чтобы приблизиться к Утбалле в ту минуту, когда господин Зерков и неотлучный переводчик займутся разговором с князем. Он боялся, чтобы кто-нибудь не подслушал его речей. Но вот они сблизились. Сделав еще шаг, он очутился подле нее.

— Утбалла!—сказал он скоро и тихим голосом.— Утбалла, ты ли это? Каким случаем ты здесь! Неужели ты принадлежишь этому калмыку? Говори, ради Бога, объясни...

—Любишь ли ты меня еще?—произнес страстный

голос Утбаллы в ответ на все вопросы.

—Можешь ли ты сомневаться?..— Но отвечай мне,

скажи, какая судьба забросила тебя сюда. Давно ли?

— Как высказать тебе все, что я перенесла в эти го­ ды! Я считала дни одними страданиями... Но я боюсь мо­ его волнения!.. Мне нельзя здесь долго говорить с тобою.

— Когда же, где увижу тебя без свидетелей? Ут­ балла, ты клялась посвятить мне всю жизнь, теперь я вымаливаю у тебя как подаянья несколько часов!..

— Боже мой, где найти место и случай!.. Голова моя в огне!— Утбалла, приподняв на голове золотую шапку, приложила руку ко лбу, потом окинула быст­ рым взором окрестность улуса.— Видишь ли там, да­ леко в степи, небольшое озеро, поросшее камышом?.. (Борис оглянулся) — Когда все стихнет, я приду туда.

Она отошла в сторону и заговорила с одной из женщин. Игры продолжались до самых сумерек и да­ же после заката солнца. Пьяные толпы не переставали шуметь вокруг огней, зажженных подле жилищ. Кал­ мыки, разделившись на бесчисленные кружки, занялись картами и шахматами, страсть к игре так сильно вко­ ренилась в этом праздном народе, что нередко, про­

играв скот, жилище, одежду—все, что он называл своим, калмык проигрывает и себя на условное число лет. За­ кабалив свою свободу, он покорно исполняет все при­ казания товарища, который обыграл его.

Борис измерял время ударами своего сердца, он отдал бы все на свете, чтобы как можно скорее водво­ рилась тишина — тишина, назначенная сигналом свида­ ния. А народ шумел, веселые песни потрясали воздух, огни горели все ярче. Он выходил из себя! Быть в де­ сяти шагах от любимой женщины после пятилетней раз­

Борис, чуждый обычаев и характера народа, посре­ ди которого он находился, верил ее словам. Видя с каким веселием и беззаботностью она проводит с ним часы, дни, он был совершенно обманут наружным ее спокойствием. Он полагал, что Утбалла, надеясь в скором времени покинуть навсегда степи, ставит ни во что присутствие своих подданных. Смиренный, простой народ не мог казаться ему страшным, и вскоре Борис так свыкся с его незначительностью, что, встречая лю­

бопытные взгляды узеньких глаз, бросаемые издали на друга княгини, он не обращал на них никакого вни­ мания. Борис и Утбалла были почти неразлучны: вся вселенная заключалась для них в одной кибитке: мож­ но было подумать, что волшебное облако окружало их, и что они живут в очарованной сфере, не видя ничего вне своего мира. О, как они были счастливы. Скука не заглянула ни разу в княжеский шатер. Время летело в любовных клятвах и дружеских разговорах. Они со­ общали друг другу разные случаи своей прошедшей жизни. Иногда Борис описывал ей великолепную сто­ лицу, ее изящные забавы, ее волшебные сады, богатые дворцы. В другой раз он переносил ее воображение на поле битвы, на поприще своих подвигов, или изобра­ жал ей бивуачную жизнь, эту смесь роскоши и вели­ чайшей нужды, которая так хорошо была известна и княгине калмыков. Порою говорили они о художествах и словесности, и он передавал ей в сильных выражениях красоты, которые умел так глубоко постигать и чув­ ствовать. Утбалла, вперив глаза в одушевленное лицо друга, слушала его с невыразимым удовольствием:

она желала знать малейшие подробности его жизни, все, что он испытал, что чувствовал, какие планы составлял для будущего, — до встречи с нею, — но взамен она могла повторить ему только печальную повесть своих чувств, потому что последние годы ее существования были не богаты происшествиями.

Когда дневной зной уменьшался и ветерок шумел

в ветвях кустарников, а от реки веяло прохладой, они покидали душную кибитку и спешили под тень де­ ревьев.

Там, под безоблачным небом, они наслаждались всей роскошью южных вечеров: теплый воздух напи­ тан был ароматом весенних трав; голос человека умол­ кал, стада засыпали, и только журчанье речки или на­ певы ночных насекомых, как хоры незримых духов, нарушали вокруг них торжественное безмолвие пусты­

ни. На кустах и в траве тысячи блестящих червячков зажигались синими светильниками, земля казалась усе­ янною градом звезд, упавших с богатого неба, и хотя ни одна туча не чернела на небосклоне, зарница однакож беспрерывно освещала окрестность, в мгновенном проблеске своем одевая живописным светом.

Влюбленные часто бродили вечером между цвету­ щих кустарников или на берегах реки. Там они иногда останавливались в безмолвии и вперяли задумчивые взоры в темную даль. Но даже и в эти минуты были полны друг другом. Какое красноречие сравнится с чувством присутствия любимого предмета?

Но рок сторожил их, как жадный ростовщик, от­ считывая им часы и дни. Он тут же напоминал им о сроке уплаты. Любовники хотели испить чашу до по­ следней капли. Утбалла успела усыпить в душе своей даже воспоминание о том, что ее ожидало. Изредка

только, завидев на берегу реки роковое дупло или крас­ ный халат бахчи-гелюнга, она бледнела, отворачива­ лась и поспешно скрывала лицо от взоров друга, как дитя, которое, закрыв глаза, воображает, что его ни­ кто не видит.

Между тем час разлуки приближался. Ей оставалось еще одно — уговорить Бориса, чтобы он отказался на

время от замышленного побега. Она как нельзя лучше знала, что Борис не властен изменить ее доли, что вся­ кое покушение с его стороны к ее спасению будет стоить жизни им обоим; а назначив час побега в ско­ ром времени после отъезда, она подвергла бы Бориса бесполезной опасности. Если бы даже буря миновала его, то одно известие о страшной участи злополучной подруги набросило бы траур на его лучшие годы. «Пусть ни жизнь, ни смерть моя не смутят ясности его дней!— говорила она себе.— Он узнает о моей кончине, по крайней мере, не скоро, когда уже время остудит немного первый пыл любви. Тогда он с большею твер­ достью перенесет горькую весть и легче изгладит ее впечатление из памяти!» Таким образом, Утбалла на­ стояла о невозможности побега вскоре после их раз­ луки, представляя ему тысячи затруднений, преград, опасностей. Просьбами и ласками успела она согла­

сить его на все, то есть уговорила ехать прямо на Кав­ каз и там ожидать от нее письма, которым обещала назначить время и место свидания. После долгих спо­ ров Борис должен был уступить. Им предстояли, по словам ее, месяца два или три разлуки. Он хотел уско­ рить радостное свидание, Утбалла отдаляла сколько могла это мгновение, избегая разговоров о будущем и советуя пользоваться всякою минутою настоящего.

Дни мелькали для них светлыми мгновениями, и ше­ стой день явился нежданно.

Все было уже готово к отъезду Бориса. Свирепый Харцыг, страшась, чтобы приезд Джиргала не умень­ шил меру наказания, уведомил своего гостя, что завтра он намерен откочевать своим улусом в другую сторо­ ну. Этот намек не остался без действия. Снежин пошел к князю, поблагодарил его за гостеприимство и просил приготовить лошадей или верблюдов к следующему

утру.

Солнце скрылось. Борис вышел в последний раз со своей подругой из кибитки, и они направили шаги к знакомому леску. Несмотря на все свои надежды, Бо­ рис был глубоко встревожен, неведомая тоска сжимала его сердце, ему казался душным вечерний воздух, и прохлада лесной тени не освежала, как прежде, его стесненной груди. В душе Утбаллы бушевала еще силь­ нейшая гроза. Призрак смерти, от которой она отде­ лялась едва несколькими часами времени, восстал на­ конец перед нею во всем ужасе своем. Напрасны были усилия несчастной оттолкнуть его от себя и рассеять встревоженное воображение, со всяким дуновением ве­ терка падал на нее холод могильный. Иногда ей ка­ залось, что кинжал вонжен в ее сердце, и что кровь капля за каплею остывает в жилах, между тем как голова и руки ее горели, на щеках пылал румянец и глаза блистали огнем лампады, которая, готовясь по­ гаснуть, разливает вокруг себя последний яркий свет. Обреченная погибели жертва следовала трепещущими шагами, куда влекла ее рука друга, оба они упадали под гнетом тяжелых дум и, страшась усилить скорбь свою признанием, в своей тоске оба хранили молчание, которое только изредка прерывалось бессвязными сло­ вами.

Борис в рассеянии, протянув руку, сорвал одну из цветущих ветвей, куст заколебался, дикий голубь с шу­ мом выпорхнул из гнезда, взвился над их головами и долго кружился в воздухе, жалобно воркуя. Утбалла невольно вздрогнула и, находясь еще под влиянием прерванных грез, сказала Борису, прижимая его руку к трепещущей груди:

— Знаешь ли, в нашем народе слывет предание, что по разрушении тела только чистейшие души улетают

в виде птицы в воздушные пространства, а души греш­ ные переселяются в животных и остаются прикованны­

ми к земле, висят с их телами! Может быть, после моей смерти, дух мой перейдет в птичку. Тогда с ка­ кой радостью я порхну на север! Друг мой, я совью гнездо под твоей кровлею, стану питаться крохами тво­ ей пищи, всюду буду летать за тобой и разолью в воз­ духе, которым ты станешь дышать, любовь и спокой­ ствие. Если подчас тебе взгрустнется, я запою, защел­ каю, зальюсь воздушною песнею и разгоню твою пе­ чаль веселыми звуками... Ночью, сидя под твоей кры­ шею, я буду посылать тебе сладкие грезы. О верь, Бо­ рис, твоя душа почует присутствие родного духа!.. Она будет сочувствовать с моею и по смерти, как и при жизни моей, ты, ты один, будешь владеть вечно любя­ щей тебя душою.

Борис с нежностью смотрел на свою подругу. Эта трогательная восторженность, которой сам он был пред­ метом, восхищала его, и он страстно сжал Утбаллу в своих объятиях. Слезы умиления вырвались из его глаз и упали на лицо любовницы. Но вскоре эти грустные мысли Утбаллы встревожили его, и он сказал, стараясь

еерассеять:

—Мечтательница!., ты вечно любишь жить в возду­ хе и лелеять призраки пылким воображением. Утбал-

ла!.. друг мой!.. Оставь эти печальные мысли! Тебе ли, и в эту минуту мечтать о смерти? Нет, она не смеет

для счастливейшей доли, что она хочет вознаградить тебя за все прошедшие муки!..

— Нет, Борис, не шути моими словами!— отвечала она с важностью. — Кто знает, не сочтены ли уже мои часы?.. Но чтобы ни случилось со мною, Борис, мой ангел, мой утешитель, ты, которого я люблю выше все­ го в мире с той минуты, как начала понимать себя, Борис, друг мой единственный, верь, что и самая смерть

рис вне себя,—твоя тоска убивает меня!.. Твои слезы меня оледенили!.. Нет, ни за что в мире не выпущу тебя из моих объятий! Я увезу тебя с собой!.. Пусть знают и муж твой, и брат его, и весь народ твой, что никто из них не устрашит меня! Я пробьюсь сквозь толпу, вынесу на руках мое сокровище...

Утбалла вдруг опомнилась. Ей показалось, что над

грудью Бориса уже занесен нож злодея. В ушах ее загремели слова Харцыга:— «Я зарежу их обоих!»— и твердость ее возвратилась. Собрав все силы, она ста­ ралась успокоить своего друга, изгладить из его ума впечатление, произведенное ее минутным забвением. Она пыталась даже, бедняжка, удушая в себе смерт­

новилась и обратила прощальный взор к звездам: они

горели, сияли в вечной красе своей и ей казалось, они приняли взор обреченной жертвы, маня ее в свою мир­ ную обитель.

Борис, утомленный продолжительным гуляньем и душевною тревогой, бросился на софу, сложенную из подушек. Утбалла села подле него. Он положил ее ру­ ки между своих ладоней и, отгоняя от себя мрачные думы, пытался рассказами и нежными ласками разве­ селить свою бедную подругу. Утбалла слушала его. Она

блуждающие без цели, были сухи, но самое их выра­ жение показывало, что слезы были для них~ благо­ датью. Вогнанные в грудь усилиями потаенной тоски, они вместе с кровью приливались к сердцу, кипели,

бушевали в нем, били из него струей горечи и яда и

отравляли все тело, которое было холодно как лед, несмотря на душный воздух палатки. Между тем ни малейший стон не предавал тайны этого ужасного со­ стояния. После долгих стараний Борису удалось рас­ плавить своими пламенными речами железную оболоч­ ку, которою Утбалла хотела прикрыть внутренние свои страдания. В сотый раз описывал он ей со всем крас­ норечием страсти, какое счастье ожидало их за преде­ лами непродолжительной разлуки и сколько радостей будет их уделом. Утбалла, видя перед собой эти свет­ лые дни, которые надобно было променять на мрак

ее. С судорожным рыданием, трепеща всем телом, она плакала так сильно, как будто все слезы ее должны были вылиться разом. Когда Утбалла подняла голову, плечо Бориса было совершенно обмочено ее слезами, но грудь ее облегчилась.

— Не тревожься моей тоской,— сказала она с гру­ стной улыбкой,—как дитя, плачу без всякой причины...

Завтра ты должен отправиться в далекий путь... Те­ перь поздно, усни, мой друг, усни здесь, на груди моей, я буду сторожить твой сон...

Она привлекла голову Бориса на грудь свою, накло­

нилась над ним, поправила его волосы и поцеловала

его в лоб. Черные косы, рассыпанные по ее плечам, сме­ шались с светлыми кудрями ее друга и, распадаясь до земли, окружили голову молодого человека траурным покрывалом.

Они умолкли. Утбалла, страшась каждую минуту изменить своей ужасной тайне, притворилась спящею. Борис задремал и, верно, ему грезился приезд его в Петербург с молодою женою. Когда Утбалла уверилась по его ровному дыханию, что он точно спит, она от­ крыла глаза и вперила в лицо любовника взор, такой глубокий, огненный и исполненный чувства, как будто хотела выжечь в его душе свой милый образ, чтобы и самое время не могло стереть его. Светильник, стояв­ ший на столе, разливал в палатке свет слабый, желто­ ватый, который придавал этой безмолвной сцене по­ гребальный колорит, увеличивая бледность Утбаллы. В эту минуту ее можно было принять за окаменелую Ниобу, сжимающую в объятиях свое последнее дитя: и одна только глубокая нежность, и что-то детское в чертах

еепоказывали в ней молодую женщину в цвете юности. Долго сидела она в этом положении. Губы ее ше­

велились, произнося неслышные слова, взоры поднима­ лись к небесам и снова опускались на голову Бориса, на которую она призывала все их щедрости, все благо­ словения. Когда глаза ее наполнялись слезами, она по­

Скорбь страдалицы уступила наконец слабости приро­ ды: веки ее отяжелели, голова упала, и благодетель­ ный сон навеял на нее отрадное забвение.

Между тем, часы ночи летели. Вскоре восток окай­ мился золотой полосой, и все начало пробуждаться от короткого оцепенения: цветы, увлажненные обильной росой, подымали пестрые головки, птички весело выпар­ хивали из гнезд, из отверстий кибиток выбежали дети, словно пчелы из ульев. Наконец и говор людей раз­ лился в улусе. Только в жилище княгини еще было тихо и спокойно. Свет ясного утра едва проникал во внутренность ее палатки, где легкий дым вился над по­ гасающим светильником. Утбалла, окованная сном, все еще держала на руках спящего Бориса.

Вдруг трубы гелюнгов зарокотали, призывая народ к утренней молитве. Утбалла в испуге встрепенулась,

Открыла глаза и в одно мгновение этот шум, свет днев­ ной и мысль о том, что он приносит с собою, поразили

еекак громом.

Своплем отчаяния она сильно прижала к груди

своей Бориса и долго на все его вопросы не могла произнести в ответ ни слова, трепеща, как птичка, про­

стреленная роковым свинцом и падающая с высоты поднебесья на землю. Через несколько минут подле палатки раздался топот коней и стук колес. Борис вско­ чил, выглянув в дверь: его коляска стояла, уже запря­

вая к ней руку.— Прощай, мой друг!.. Ради нашей люб­ ви, не убивай себя напрасной тоской. Место и время нашего соединения назначены, мы скоро увидимся, мы будем счастливы.

Утбалла встала с своего места.

— Постой, одно слово,— отвечала она твердым го­ лосом.— Сядь здесь, я прошу тебя...

Она указала ему низкий диван. Борис повиновался.

Тогда, став перед ним на колени, она расстегнула его жилет, сняла с груди его крест и, подавая ему, сказа­ ла: «Благослови меня!»

— Чего ты требуешь? К чему все это?—спросил смущенный Борис.— Ты прощаешься со мной так, как будто мы расстаемся навеки...

— Нет, мы увидимся,— возразила она спокойно.— И место нашего свидания верно. Но если не на разлуку, то на радость этого свидания, благослови меня!.. Умо­ ляю тебя, благослови!..

Борис, взяв крест, очертил над головою ее знак спасения. Крупные слезы катились по его щекам. Гла­ за Утбаллы были сухи.

— Благодарю, — сказала она вставая. — Теперь про­

щай! Прощай!— повторила она с усилием, и голос за­ мер в ее груди.

Судорожное объятие сковало их на несколько ми­ нут. Никакая сила не могла бы отторгнуть их друг от друга в это мгновенье. Медлен был прощальный по­ целуй. Они расходились и снова возобновляли про­ щание. Наконец Борис перешагнул через порог палаткиг и дверь затворилась за ним...

Проводив его глазами, Утбалла упала наземь как сноп, опрокинутый внезапным порывом ветра.

Между тем, в ставке обнаруживалось зловещее дви­ жение. Калмыки толпились вокруг багши-гелюнга и князя Харцыга, который громко произносил какую-то

речь к народу, сопровождал слова сильными телодвиже­ ниями. Из толпы часто раздавались восклицания. Вдруг все разбежались по своим жилищам. В полчаса кибитки были сняты, поле очистилось, и толпа вооруженных дикарей с криком хлынула к палатке княгини. Всякий

хотел участвовать в исполнении народного обычая, по которому жену, изменившую долгу своему, оставляют одну в голой степи. Народ разорвал на клочки полости, покрывавшие ее жилище, опрокинул решетчатые стены, сундуки, ткани, вещи — все было разобрано и уложе­ но на верблюдов, даже выдернули из-под несчастной

княгини ковер, на котором она лежала, и сорвали с нее одежду. Она ничего не чувствовала. Только дрожь,

пробегавшая по всему телу ее при неистовых криках толпы, свидетельствовала, что душа еще не совсем по­ кинула страдалицу.

Удовлетворив свою ярость, свирепая толпа с шумом хлынула в степь и поскакала вслед за стадами. На­ чались игры, скачки, удальство, веселые клики огласили воздух, обоз растянулся на несколько верст и медлен­ но подвигался вперед.

Харцыг незаметно отстал с багши-гелюнгом и двумя преданными ему служителями. Он спустил ученого ястреба, которого держал на пальце. И будто следуя за полетом птицы, четыре изверга поскакали в ту сто­ рону, откуда недавно откочевал улус.

Спустя два часа нойон Харцыг ехал снова впереди своего народа и спокойно разговаривал с зайсангами.

Несколько лет тому, на Кавказских Минеральных

Водах, при конце курса, нашли в ущелье горы между кустарниками молодого человека с простреленным че­ репом, лицо его было так обезображено насильствен­ ной смертью, что имя несчастного долго оставалось не­ известным. Некоторые утверждали, что то был офицер, родственник статского советника Зеркова, который, по словам других, за день до того покинул Кисловодск. Но недавно один из знакомых моих, возвратясь из Пе­ тербурга, успокоил меня вестью, что Борис Николаевич Снежин произведен в полковники и часто прохаживает­ ся по Английской набережной об руку с молодой да­ мой, такой же светлоокой и светловолосой, как и он.

Но родственными или сердечными связями скреплялись эти дружеские прогулки, -знакомый мой, несмотря на свои глубокие познания в Лаватеровской физиономике, никак не мог решить. — Которому известию верить?.. Кажется второе достоверно!..

ЛИДЖИ ИНДЖИЕВ

ЛЕГЕНДА О ЛОТОСЕ

Мчится катер. Стучит монотонно мотор. Неогляден спокойный вольготный простор. Как ковыльная степь, серебрится вода, И в степи этой зыбкой бредут, как стада, Острова, острова, острова, острова...

Спят деревья и чуткая дремлет трава,

Заглядевшись в зеркальные стекла проток. Будто крона могучего дуба, поток Древней Волги разросся тут сотней ветвей —

Те — направо, те — прямо, а эти — левей...

Только все они — устье, все жаждой полны

Слить волну свою с синью каспийской волны. Тихо-тихо в лиманах шуршат камыши.

Щебет птиц. Шепот трав. И вокруг — ни души. Воздух чистый, кристальный, совсем невесом. Мчится катер... И вдруг, будто сказочный сон, На зеркальной лужайке лиманной воды, Как шары надувные, возникли цветы.

Колыхались они над водою, горя, И, казалось, вот-вот разольется заря...

Я застыл, околдован виденьем, на миг.

Но сказал мой сосед, астраханский калмык: «Это — лотос! Наверно, не ведаешь ты Почему здесь растут эти чудо-цветы?» Помолчал. Вынул трубку с большим чубуком, Выбил пепел, продул и набил табаком. Раскурил не спеша. Сузил щелочки глаз, Будто целясь во что-то, и начал рассказ...

I.

Далеко-далеко, там, где солнца восход, Жил в алтайских предгорьях калмыцкий народ.

В необъятных просторах Джунгарской страны Пас отары овец и растил табуны.

Степь Джунгарии милой была не бедна, Всех детей своих щедро кормила она.

В благоденствии шли в бесконечность года...

Но однажды, как смерч, налетела беда — На улусы калмыцкие, как ураган, С черным войском своим налетел Хара-хан.

Он явился, снедаемый завистью злой, И кочевья и пастбища стали золой...

Долго длился в Джунгарии дикий разбой, Но не сделал страну он послушной рабой. Хара-хан свое войско увел наконец.

Он ушел. Долго ветры степные мели Серый пепел по черному лику земли...

Захватив табуны и отары овец,

Много лун, много лет миновало с тех пор, Но в степи прижились голодовка и мор.

...Ясновидцем Цереном был созван хурал, Чтоб к спасению всеобщему путь он избрал.

Спор отчаянный шел семь ночей и семь дней. Порешили: оседлать быстроногих коней И вести весь народ в дальний трудный поход

Из Джунгарских степей, путь держа на заход,

В край, где солнце садится, устав, на ночлег. «Там нетоптаны травы, там ласковый снег, Там покой и простор у Иджил1 — у реки», — Убеждали народ мудрецы-старики.

Иповерил народ. И кочевья снялись Журавлиною стаей, взметнувшейся ввысь.

Ипошли караваны, качая горбы...

Шли калмыки на поиски лучшей судьбы.

II.

Шел калмыцкий народ много дней, много лун. Пели ветры в просторах на тысячах струн. Жег людей суховей и буран их кружил...

Путь смертей и скорбей — долгий путь на Иджил. Голодали в пути, замерзали в пути, Но не мог не дойти — кто решился дойти!

Если дружен народ, если верит народ, То сквозь все испытанья он к цели дойдет!

...Скакуны превратились в заезженных кляч

Иверблюды не слушались властного «Хач!»

Ине ведомо что бы случилось тогда,

Если б вдруг впереди не блеснула вода. И молитвенно руки к груди приложил

Мудрый старец Церен и воскликнул: «Иджил!» И название Волги в устах старика Прозвучало так радостно, будто река Может всех накормить и одеть и обуть, Будто волжских степей пересохшая грудь —

Лишь прильни к ней, жестокою жаждой влеком, — Пересохшие рты оросит молоком!..

1 Иджил — Волга (калм.).

*

Зной над степью звенел тонкой-тонкой струной, Волга плавно катила волну за волной,

И высвистывал суслик, венчая курган, Под которым сарматский покоился хан.

В знойном мареве степь, колыхаясь, плыла. Серебрились соленых озер зеркала.

Вся покрытая рыжей пожухлой травой,

Даль Приволжья казалась на вид неживой.

Вот расседланы кони, разобраны вьюки. Ставят быстро кибитки привычные руки. И к закату из холмиков серой кошмы К небесам потянулись, как руки, дымы.

Нет, никто не прилег на ширдык в эту ночь! — Все молились, просили бурхана1 помочь Силу вновь обрести на чужом берегу.

Но бурхан никому не сказал: «Помогу!» Меднолицый, он тупо смотрел на костер И на тех, кто молитвенно руки простер, Умоляя увидеть, услышать, помочь...

Все молились бурхану в ту первую ночь.

По утрам выпадала густая роса, И тревожно звучали гусей голоса

На заросших кугою протоках реки.

«Дни ненастья близки! Дни ненастья близки!» — Все, казалось, кричало в предчувствии вьюг. Косяки журавлей потянулись на юг.

Даже суслики скрылись в убежища нор. Помрачнел, погрустнел неоглядный простор.

...А народ бедовал и страдал все лютей, Мор косил исхудавших голодных людей.

И быстрей, чем бамбук, недовольство росло. Ропот шел: «И зачем нас сюда занесло?! Для чего мы покинули милый простор, Край Джунгарский, лежащий в объятии гор, Для чего мы покинули землю отцов?! Справедливо карает всевышний глупцов!

А виновен в беде нашей старый Церен — Он завел весь народ в этот гибельный плен. Он нам головы сказкой волшебной вскружил Про богатые пастбища, щедрый Иджил!

Он виновник страданий, лишений и бед, Пусть за все наши муки он держит ответ! Пусть ответит: зачем об Иджиле он врал? Пусть лжеца покарает народный хурал!»21III.

III.

Заклубились туманы над серой водой, Лег на травы пожухлые иней седой.

И каспийский свежак норовистый и злой Налетал на кибитки, играя золой...

1 Бурхан — бог.

2 Хурал — народное собрание, сход.

Всплыл над степью зари ярко-красный коралл. Потянулся к Иджилу народ на хурал.

На конях, на верблюдах съезжался народ, Все спешили успеть — необычен был сход:

Старый мудрый Церен должен дать был ответ За страданья людей от бесчисленных бед. Мудрость многих вобрав, постановит хурал: Оставаться ли здесь иль уйти за Урал.

...Тихо плещет Иджил зоревою вояной, Коршун плавно кружит над степной тишиной. На широкой кошме возле самой реки Сели в круг у костра мудрецы-старики,

А поодаль — народ разместился кольцом...

Вот, поднялся старик со спокойным лицом И сурово сказал: «Слушай, мудрый Церен,

В счастье верили мы! Что ты дал нам взамен?! Не шулмусам’ ли ты втихомолку служил, Убеждая народ кочевать на Иджил?

Ты твердишь: «Надо ждать!» До каких это пор? Стаей жадных волков пожирает нас мор, Что ни день — гибнут люди и падает скот.

Ты сманил, ты сгубил весь калмыцкий народ! Отвечай же, старик, не хитря, без прикрас, Как от смерти спастись, что нам делать сейчас?

Здесь нельзя зимовать, здесь погибель нас ждет!

Отвечай же, Церен, ждет ответа народ!» И поднялся Церен и спокоен, и строг:

«Чтоб объездить коня нужен маленький срок, А судьба построптивей горячих коней, Чтоб ее обуздать, нужен срок подлинней, Нужно много терпенья и силы иметь, Чтобы злую судьбу сделать доброй суметь. Уходить от Иджила не следует нам!

Разве здесь не раздольный простор табунам, Не хватает воды или мало здесь трав?

Вас зовя на Иджил, разве я был неправ? Нужно в степь эту крепко корнями врасти. Здесь мы сможем и счастье и мир обрести!»

Смолк Церен. И послышался смех старика: «Жизнь подобна воде, жизнь течет, как река, И народ наш гоним этой быстрой рекой...

Нам с рождения дан кочевой непокой. Мы вовеки не сможем покой обрести, Как не может в текучей воде прорасти

Лишь в земле прорастающий колос зерна»...

Но сказал тут Церен: «Эта мысль неверна! Быстротечна Иджила вода, но и в ней Семена, ухватившись руками корней За далекое, илом покрытое дно, И в текучей воде прорастут все равно!

Сорок лет на груди я ношу семена Из загорной страны... Есть такая страна, Ганг-река там течет, глубока и чиста, И алеют цветы, как девичьи уста.

На волнах той реки с незапамятных лет Непростые цветы! Есть в них важный секрет...

Вышел срок! Расскажу вам: секрет в них такой, Если чистой и доброй девичьей рукой

1 Шулмусы — черти, дьяволы.

Бросить в волны реки тех цветов семена Благоденствовать будет отныне страна, Где течет та река, где цветы расцветут. Срок настал! Да свершится заветное тут! Пусть поднимет цветы благодати Иджил,

Чтоб отныне народ наш не бедствуя жил!..»

И народ закричал: «Пусть посеет Герел Семена тех цветов, что на сердце ты грел, Сорок лет сохраняя заветный секрет...

Пусть Герел! —

Добродетельней девушки нет!» И смущаясь к Церену Герел подошла.

Он взглянул и спросил: «Ты не делала зла? Если делала — семя не примет вода!» Но Герел отвечала: «О, нет! Никогда!»

ИЦерен протянул ей кисетик — тулму

Идобавил с надеждою: «Быть посему!»

ИГерел семена пересыпала в горсть

Исказала: «Пускай долгожданный наш гость —

Благоденствие здесь воцарится вовек, Чтобы счастлив в степи был любой человек!» И швырнула зернинки семян в глубину...

Гнал Иджил не спеша за волною волну, Издавая чуть слышный серебряный звон...

Все застыли. И вдруг, будто сказочный сон, Над пологими грядками мутной воды, Как шары надувные, возникли цветы.

Колыхались они над водок) горя.

И, казалось, вот-вот разольется заря...

«С той далекой поры до сих пор и цветут...

И калмыцкий народ благоденствует тут...». — Выбил трубку о борт астраханский мой друг. Плавно зыбкие волны качая вокруг,

Как в далекие дни, торопился Иджил И, как в давние дни, в небе коршун кружил...

Перевел с калмыцкого

ВИКТОР СТРЕЛКОВ.

рүлдгнь лавта. Дәкәд болхла, така мел

ко-ко, гиж күүнднә. Тегәд энүнә нернь Сер-ко, Серко болтха.

Ноһаш инәһәд давтв:

—Сер-ко, Сер-ко. Сән. Серко!

—Не болҗана. Сән нерн,— гиҗ эц-

кнь батлв.

Серко нерн такад шингрв. Тер өдрәс авн Серкод Ноһаш йир эңкр болла. Сер­ кой нернә өрәлинь Ноһаш өгсндән бай-

рлад бәәдмн.

Ноһашиг һаза, хотн дотран, элсәр өдрт наадхла, Серко хажуһарнь алд-алд

ишкмнж йовдңнад:

— Ко-ко, ко-ко ко-ко!— гиһәд уданар

татад, Ноһашин хайсн зарм-буудяг не-

жәдәр түүҗ чонкад, толһаһан гекн бә-

әж зальгдмн. Эн хойриг һәәхҗәһәд, ик ахнь—Бадм иим шүлг бичсмн:

Алтн залата Серко Алд-алд ишкнә, Серко дуулад оркхла,

Седклм талваһад одна.

Серкод авч ирҗ өгв. Серко ундасжасн бәәж кевтә, эмтә усиг уучкв.

Ноһаш кесг хонгт тиигәд Серкогэмнв. Нег дәкҗ Серко хотн дотр элсәр наадҗасн Ноһашин өөрәһүрнь йовдңнад,

алд-алд ишкмнәд, толһаһан гекәд.уутьхн хойр нүдәрн цәс-цәс гилгүлҗ Ноһашиг хәләһәд, күүнджәх бәәдлтәһәр:

— Ко-ко, ко-ко, ко-ко!— гиһәд хәәкрв. Ноһаш үкс өөрдәд, иньгән өвр деерән

авад, байртаһар таалв:

Серко мини, Серко Сенр дуута Серко!

Залаһинь, күзүһинь иләд, байрлв. Но-

һашин эцкнь сурв:

—На, Серко яһжана?

—Эдгҗәнә. Би эмнҗәнәв!— гиҗ кү-

үкн өргмҗтәһәр хәрү өгв.

—Энтн мана бичкн эмч,— гиҗ экнь шоглв.

—Баав, маңһдур орла таниг Серко серүлх,— гиҗ күүкн зарлв.

—Лавта серүлхий?— гиҗ эцкнь сурв.

Эн шүлгиг Ноһаш давтхдан дурта болдмн. Серкод хот өгвчн, эс гиҗ орндан кевтсн бийнь энүгән келәд һардмн.

Ода Ноһаш бичкн үүрән хәләһәд, яһж тусан күргдмби гиҗ санад, ухаһан туң-

һав. Ноһаш нег дәкҗ бийнь яһҗ гемнсән ухалв. Тер саамд Ноһаш даарснас авн

гемтлә. Толһань өвдәд, нәәтхүләд, хоолнь бас сөөлңктлә. Тиигхд эмч киитн ус би­ ча у гилә, бийднь пенициллиһәр укол келә.

Иигәд ухалжасн Ноһашд бичкн иньгән эврән эмнх санан орв.

— Аак, мана Серко гемтҗ. Би терүг эмннәв,— гив.

—О, күүкм эмч болхар седҗәх бә-

әдлтә,— гиҗ экнь таалв.

—Аак, нанд бүлән усн кергтә. Сер­

код өгнәв. Киитн ус өгч болшго, хоолнь

сөөлңктҗ. Ко-ко, дуулҗ чаджахш. Экнь күүкнәннь толһа иләд, өкәрләд—

чикәр келжәнәч, терчн үнн,— гиһәд бу­ лан ус өгв.

Ноһаш ус авад, эврәннь хорад, бичкн

хәәчәр пенициллинә бөгләг секәд, дотрк порошокинь уснд кеҗ урсхав. Тер усан

— Эмнҗәх күн лавта медҗәхгов!—

гиҗ экнь күүкндән дөң өгв.

Ноһаш орндан орчкад: «Манһдуртан

Серко эс дуулхий» — гиж ухалад унтв. Маңһдуртнь өр шарллһнла Серкон сә-

әхн дун доңһдв:

— Ку-ка-ре-ку!.. Очр өсрәд серв.

Эн саамд Ноһаш нүүхлжәһәд өндәж суув. Эцкнь өөрдҗ одад:

—Юн болва?—■ гив.

—Баав, Серко хәәкрвү?

—Хәәкрвә!

—Зүүдндән үзүв... Серко хәәкрҗ-

әҗ,— гиж Ноһаш байртаһар келв.— Би терүг пенициллиһәр эмнлләв...

Эцкнь күүкнәннь толһаһинь иләд:— О, күүкм эмч,’ эмч болхар бәәнчи?—гиҗ таалв.

Бичкн Ноһаш башрдсн бәәдлтәһәр толһаһан гекв.

— На сан. Унт. Ода чигн эрт. Серко

эдгсн, дунь ирсн, ода зовх юмн уга. Бәәҗәһәд Серко бас чигн дуулх. Чамаг серүлх, — гиҗ эцкнь эвлв. Ноһаш көнжлдән орад унтв.

САТИРА И ЮМОР • САТИРА И ЮМОР • САТИРА И ЮМОР