Өрин өрлә поезд утар татад доңһдад, Дивнә станцд тогтнҗ зогсв. Әмти цуһар вагонасн буулдад станции һаза зогсҗасн «Дивное — Элиста» гиҗ бичәтә бәәсн хойр автобуст хувалдҗ суулдцхав. Студентнрин ик зунь суудг орм уга болен учрар зогслдад йовцхав.

«Приютн» селә давхла, үүрмг намрин хур орҗ элстә хаалһиг харлулв. Терзәр хәләхлә, эргмдән эҗго тег, идшлҗ йовх мал чигн үзгдхш, хая-хая адһсн машид автобусмудын өмнәс шүрүтә кевәр давна.

Өцклдүр асхн зөвәр байрта шуугҗ йовсн студентнр, ә-чимән уга. Күн болһн эврә ухаһан ухалҗ, эклх кер- гиннь тускар санҗ йовцхана.

Түрүн ормд суусн урн үгин литературин багш зәрм- дән эргҗ ардан йовх студентнрән удандан ширтҗ тоолҗ бәәхәр хәләнә. Эн багш бас эврә төр-хөвтә йовна. Шин, баахн наста багшнриг ормднь күргҗ, илгәгдсн школ болһнднь одҗ һардачнрлань күүндх саната бәәнә. Олн җилдән көдлҗ йовх, гүн медрлтә багшнрла харһх- ла дегтрмүдт эс бичгдсиг үзҗ, дасҗ авх саам чигн харһхмн болҗана. Түрүн эклцин өдрәс цаарандк ирх шин көдлмшин, шин җирһлин хөв-төр үзгддг иим цагт.

Кемр түрүн харһлтын урокд кехәр бәәсн зураһан күцәһәд, бичкдүдин санан-седкл медҗ, теднә оньг авлх- ла, цааранднь тиим практикантмудын урмднь өрггдҗ, күслднь җйвр урһҗ, ямаран чигн харһсн күндиг диилх седкл зүүдг. Тиим цагт ухалсн ухан серглң, цецн болна.

Олн дотр оңдань чигн харһна. Медәтә багшнр насн турш багшлж, йовб чигн эврә көдлмшән көдлмшт санл- го, иҗлдәд, кезәнә нег кевәр урокан кеһәд дасчксарн тиигәд мел шинрлт, хүврлт угаһар көдләд йовх. Тиим багшнр мууһин тоод уга. Болв сәәчүдин, нүүрләчнрин зергләнд чигн уга. Яһад гихлә, иим багшнр көдлмштән бийсдән таасгдсн амр хаалһ һарһад авчксн улс. Эднлә харһсн студентнр хойр-һурвн сардан хамдан көдлчкәд бас иргчән эднә нүдәр хәләҗ, өмнәснь дурлсн эрдмән һолҗ, багшин көдлмшиг муурулҗ келцхәнә.

4 Шуграева

49

.1

■1

Болв эн ик ачта, олнд туста багшин эрдмин герлд сүүдртә әңгүдинь баһчудт эс үзүлҗ келхлә, энду ' ухалхмн болҗана. Советин орн-нутгт әмтин кун^, гиснь — күн. Тиигәд күүг баһ наснаснь авн яһҗ сурһж-! сундлх, сурһуль, эрдм өгхин туск төриг багшт даалһ- смн. Эн төр хаһлхин төлә Советин йосна түрун өдрәс авн мана Советск Төрскнд школмуд секҗ ик баһ -угат сурһуль дасхсмн. Тер төриг, күнд җилмүдин багшнриг көдлмшин ашиг эндр сурһуль, эрдм делгрәд цаараи- дан туурҗ йовх цагт әдлцүләд баһчуд медҗәнэ.

Төрскән улм батрахин төлә, улм делгрүлхин? тела мана баһчуд багшин институтд сурч, багш болхар зу- ткдгнь эн чигн болҗана.

Хальмг урн үгин литературин багш Дорҗ Санджие- вич портфеләсн эвтәкн блокнотан һарһҗ авад, Элетд альк организацст одх хайгудан хәләҗ, тодлҗ авб.

һурвн час болад эдн Элст балһсна автостанции ба­за ирҗ бууцхав.

Бархлзҗасн хур'давад бүрңкү салькта өдр. Прак­тика ирсн студентнр багшан дахлдад балһсна тал дуи дүңгәҗәсн улан герт бәәсн эрдм-сурһулин министерствд ирцхәв.

Дорҗ Санджиевич министрүр орад зөвәр удав күүндв. Студент болһниг нерәрнь дуудҗ, кениг ю кеж чадхинь йилһҗ шинҗлдв. Тер җил хальмг келнә боли литературин, орс келнә болн литературин багшнр баһ болен учрар селәнә кесг школмудт хойр сардан эн урокмуд өггдҗәсмн уга. Эрдм-сурһулин министерствд күләҗәсмн бәәҗ. Тиигәд Дорҗ Санджиевичиг орж ирхлә, министр нам кеҗәсн кергән хооран оркчкад, сту- дентнрин төр хаһлв. Хөрн негн студентнрәс арвинь ке- длмшт илгәх болв. Арвн негинь Элстин школмудар практикд илгәхмн гиҗ министерствихн шиидв.

Студентнр йовх школмудыннь хайгинь бичҗ авл- дад, нег-негнләһән мендлдәд, балһсн дотраһар тарлдв.

Санлын көдлмшт одх школ Элст балһснас хойр зун

50

Дууна Дора һазрт бәәх болҗ һарв. Тер ьДртйн Йилһлһнә хөөи Элст — Астрахань гидг хаалһд һарад көвүн йовд- сн машид тосв. Зөвәр ора цаг. Илгәсн школд шулуһар күрч авхар Санл намрин шүрүн салькнд нурһан өгч, минь хаалһ деер һарад зогсв. Машид йовҗахмн уга. Тиигә бәәтл балһсн талас хойр цаһан герлтә машин шүрүн йовдлар аашна. Санл йовдсн машиг холас та- няд, хаалһин тал дунд хойр һаран өргҗ өмнәснь тосв.

Машин холын шаман унтраж, төгәһәрн ууртаһар асфальт шудрҗ зогсв. Тер кемләнь Санл самосвалын кабининь секҗ хәәкрв:

— «Комсомольск» күртл авнта?

— Су! — гиҗ зөвәр бүдүн дууһар залач хәрү өгв.

— Ик гидгәр ханҗанав танд. Харңһу болад ирхлә, му ухан орад бәәв: балһснд бас нег хонх гиҗәтл, та ирвт.

— Мел чини хөвәр,

— Э-э, мини хөвәр. Кедү часла бидн күрхвидн?

— Седкл бәәхлә, сөөни дуусн чигн йовхвидн, г— гиҗ келн, залач Санлур инәмсклсн бәәдләр хәләв.

— Ахрднь келхлә — эндр.

Санл дулан өргн кабинд сун үргләд, өдртән цуцрсн- дан амр тусад нөөрт даргдв.

Кабин дотр дәкн тагчг болҗ одв.

* * *

Өрүнднь босад уульнцин ут туршартнь хәләхлә: таньдго селән, таньдго әмтн. Өрүн врләһәс ави тергн, машидин ә, көдлмшт йовҗ йовх улсин дун селән дотр тодрха соңсгдна. Эк-эцкнрән дахлдн бичкдүд чигн йовсн үзгднә. «Эн селәнә әмтн цуһар нииһәр өдрән экл- дмн чигн», — гиж, Санл санҗ кесгтән модн хаша түшҗ шин бүүр, шин көдлмшм ямаран болна гиҗ’ түүрчҗ зогсв. Тер хоорндан Санл хойр-һурв дәкҗ һартк часан

51

_?хәләв. Цаг дала. Школын багшнр иим эрт көдлмштац нршго.

Тиигҗ зогсҗатлнь ардаснь герин эзн гергн Балта һартан үстә суулһ бәрсн, өөрдй йовҗ келв:

— Мана бәәх һазр эн. Өмннь иигәрән ирлчи?

— Уга. Түрүн болҗ ирҗ йовнав.

•— Түрүн селәнд ирҗ йовхла, чамд энд уудьврта бо- лх. Баһчуд эндчнь баһар бәәнә. Икнкнь ик балһстд сурһуль сурч йовцхана.

— Төр уга. Биитн эврән селәнд өсҗ бослав. Эк-эцкм ода чигн тендән бәәһә. Зуг мана бәәсн һазр невчк танаһас шуугата. Района хотл болад тиигдв, Яһдв, - Санл невчк эмәсн болв.

— Чини көдлх школчн тер бәәнә. Мана селәнд һанц* хн ик ут гериг школ гиҗ нерәдлә, — болҗ Балта ее- ләнә барун бийд бәәсн цаһан ут герүр заав. Эргмдэн хәләһәд бәәхнь, школас ик гер селәнд уга болҗ һарв.

— Ханҗанав, танд Балта. Би тер гер болх гиҗ бас тааж, санҗалав.

— Нә, герәд орад өрүн хотан уучкад йов, — болж Балта гер талан эргв. Терүг Санл дахв.

Хотан ун, Санл стол деер кевтсн көк һадрта зузан тетрадян эргүләд, дотрнь үүрмг үзгүдәр бичәтә конс- пектән умшҗ, альк төрәс урокан эклхән медҗ чадад, алмацҗ зогсв. Институтд дасхсн ном Санлын уханд бат орм эзлснь лавта. Болв эндрк түрүн урокан яһҗ, юунас эклхмб гиҗ бийүрн сурвр өгч көвүн гер дотраһарн йов- җаһад часан хәләҗ адһв.

Өрәл йисн. Ноябрин чилгч. Санл һартан орс келнэ 5 — 6 классмудын болн 7 —18 классмудын дегтр һартан бәрж. селәнә уульнцин барун бийәрнь нарна герл тосж йовб. Өмннь, хаҗуднь, арднь хощад-һурвадар сурһуль- чнр көвүнә йовҗ йовх үзгүр темцҗ йовцхав.

һартан дегтр бәрсн зүсвр көвүг школ орж йовхинь ик баһ уга цуһар меднхәв. Икчүднъ — райбнас шин ба-

52

гш аашна, эс гиж, района инспектор болх гиҗ таав. Бнчкдүднь болхла — багш мөн гиҗ йилһцхәв,

Школд орад ирхлә: дөрвлҗн бичкн коридор, хойр талнь классмуд. Класс болһна үүдн деернь ик-ик үзгү- дәр дарана номермүднь бичәтә. Санл гүүлгҗ умшад директории хора олҗ темдглв. Коридор дотрнь цер-це- вр, эре болһнд нег-негнләнь ниилүләд нигт .кевәр зүсн- зүүл зургуд, газетмүд өлгәтә. Шуугата баг-багарн зо- гссн сурһульчнр дотраһар йовад Санл директории хо- рад өөрдәд, үүдинь хойр дәкҗ давтад цокв. — Ортн, — гисн ду соңсн, үүдиг бийүрп татад Санл эрк алхад орв.

— Мендвт, — гиж, келн, Санл дор ормдан таг болад зогсв.

—Мендвт, уралан һартн, —> столын ард суусн медә- тә залу күн барун һарарн эрәдләд тәвәтә стулмуд тал заав.

Санл удан-удан ишкдләр йовад захан стул деер суув.

Директории хора. Школд сурчахдан Санл арвн җи- лин туршарт адг-ядхдан нег эс гиҗ хойр дәкҗ орсмн болх. Наад биштнь, нам хаҗуһарнь һархтан хордмн. Багшнрин хорад болхла негдгч классас авн ордмн: баг- шнран хәәх, класст өлгх карт авхар орх, церд авхар орх — керг дала харһдмн.

Тер цагт директориг нам икнкнь коридорт эс гиж, һаза йовсиг үзхәс биш, нань керг учрдго.

Тавн җилдән институтд сурв чигн тер ректорин суудг хора негдгч дав|хрин шуһуд бәәдг. Тиигән студент- нр дуудтл оддго. Зәрмснь нам институт төгсәһәд һарв чигн ректорт күрдго. Санлд бас күрх төр учрсмн уга.

Тиигәд чигн школын директории хорад орҗ ирчкәд Санл ю келхән олҗ чадад, әәмҗ сурвр өгтл тагчг суув.

— Не, көвүн, кергән кел.

— Би, эн... эн цаасар ирләв, —- гиҗ Санл зузан тет- )адь дотрас адһн-шидгн нимгн цаас һарһҗ директории дарт бәрулҗ өгв.

Директор цаасиг умшад, көвүг байрта хәләцәр лэж. келв: /,<•

— Нам сэн болв, цаглань ирснтн. Мана литературин багш гемпәд, талын балһсна больницд Кевтнэ. Намрин каникулын хөөн эндр түрүн өдр. Нанд «Комсомольскас» җнңнүллә Тана тускар. Тиигэд бидн Тана урокмудыг зурад орулчклавидн. Иисдгч классмудт орс кел боли литератур сурһхт. Деернь гемтэ багшин класс авхмт, 5 «б». Хальмг кел болн литератур мана школд сурһад уга. Иргчдэн багш илгэх болла.

— Минь ода урокд одхмби? һайцарний? — боод Санл ормав.

— һанцарн боллго. Багшнр күртҗәхш. Сурһуль чв- ләсн баһчуд мана хол селэнд ирхэр седцхэхш. Ирснь нег җил болад йовҗ одцхана.

-- Тана нернтн кембв?

— Петр Иванович. А, Тана Санал Манджиевич эсий?

— Мел чик! Петр Иванович, маниг институтас 5— 6 классмудт көдлтн гиҗ илгәлә... Иисдгч класс... Невчк ээмшгтэ...

—Учр уга. Санал Манджиевич. Эклрс кем ирсн хеен — эклх кергтэ, — директор стол деерән делгэтэ уроку- дын җайг хәләһәд келв..— Та, ода 9 «а» класст одхмт. Хойрдгч уроктн — 9 «б» класст. Бичэ эмэтн. Эндр тедн- лэ таньлдад, давтлһна урок кетн. Маңһдурас авн см- нэр урокан белдх кергтэ.

— Медгдҗәнә, Петр Иванович. Би йовнав, — гвж Санл ормасн боев. Цө шин хар цемгн костюмнь генткн уутьхн болҗ, Санлын ээм-далынь бэрсн болж медгдв. Көвүн һоорад зогсад, костюман хойр-һурв хормаһарнь дарҗ, итклтә хәләцәр директориг хәләв.

— Нә, йовий, би чамаг багшнрла таньлдулсув.

Директор Санлын өмн һарч хоша бәәх өрэд орҗ ирв. Утулң бичкн хорад багшнр дала, Икнкнь күүкд улс.

54

Шуугатаһар күүндҗәсн күүрән зогсаһад, директор Санл хойр тал цуһар эргҗ хәләцхәв.

— Таньлдтн, мана орс келиә болн литературин шин багш Санал Манджиевич.

Хойр залу багш түрүлҗ көвүнүр өөрдәд һаран өгч нерән келцхәв. Санл эмәсәр зогсжаһад күүкд улсиг хә- ләҗәһәд, үүдн хоорнд зогсҗах улсас авн экләд һаран өгч нерән хойр-һурв давтж, келв. Икнкнь теднә нерд тодлхар оньһв. Санлыг ормдан күртл хоңх җиңнҗ, чацһ дууһарн багшнриг үүмүлҗ хора дүүргв. Багшнр цуһар эрст өлгәтә яршгас журналан авлдҗ; дегтр, тет- радьсан сүүвдәд классурн адһцхав. Журнал хадһлдг яршгт һанцхн классик орм эзләтә, наадкснь харлад оңһаһад үзгдәд бәәнә. Тер журналнь 9 «а» классик.

— Санал Манджиевич, журналан автн, би таниг класстн күргсүв, — гиж, школын завуч Надежда Пюр- веевна келв.

— Иовтн, йовтн, — болҗ директор бас зев егв.

9 «а» классик хорад күрәд, Санл үүд секэд, уралан завучиг түрүлҗ орулв.

Багшнрин өмнәс өндр-өндр көвүд, күүкд босцхав. Надежда Пюрвеевна стол тал өөрдәд, дарунь бахмж,- таһар чаңһар келв:

— Таньлдтн, тана урн үгин багш Санл Манджиевич.

— Мендвт, — зөвәр әәмсәр Санл, хоран тал дунд зо- гсн келв.

— Мендвт! — зогсн бээж, йисдгч классик сурһульчнр ни дууһар хәрү өгв.

— Санл Манджиевич, нааран зогстн. Урокан эклтн, — завуч байртаһар инәмскләд, дотран келҗәхәр: «хә- лә, эврән үзҗәнәч, әәмшг уга» — гиҗ санад арһул клас- сас һарад ардан үүд хаав.

Түрүләд нег агчмд класс дотр тагчг болж, одв, эс гиҗ баахн багшт икәр әәмснд тиигж. медгдви.

Бәәһә-бәәҗ бийнь тогтнад, секәтә журналд кесг

55

давтҗ вег умшсн нериг дәкн умшад, келх үгмүдән диг- лж. авб.

Класс бас тагчг. Шин багшт иҗлдҗәх кевтәһәр, ёур- һульчнр хувц-хунринь, чирә-зүсинь шинҗлҗ хәләжа- цхәнә.

Санл толһаһан өргәд, сүүлин партд суусв сурһульч тал хәлән бәәж, зөвәр чаңһар келхлә, цуһар дегц теру­ну р хәләцхәв.

— Давен урокд ямаран төр даслат?

— Та, журналас умштн. Терүнд цуг бичәтә бәәиә, — бүдүн кевәр нег көвүн хәрү өгв.

— Би таднас соңохар бәәнәв; Эрҗәнәв тадниг, хөөннь шишлң сурврт хәрү өгхитн, — шүрүтәһәр Сам келчкәд, дәкн нег давтв. — Ямаран төр дассан кен кел- нә нанд?

Йисдгч классик сурһульчнр. шин багш тал болһам- җтаһар хәләһәд күүндхдән ик адһмн уга бәәнә. Нуув- чар күүндсмн мет, цугтаһинь нег кевәр тагчгрулв. Баг­шт сурвр тәвх төрмүд теднд төрәд уга. боли багшин сурврт хәрү өгх дурн бас уга. Иим харһлт генткн болв: практикд йовх багш чигн иим хөв учрх гиҗ санҗ йовс- мн уга — машинәс бун урокд орхв гиҗ,.^амрин кани- кулын хөөн урн үгин урокиг талдан шин багш дасхх гиж. сурһульчнр бас медҗәсмн уга.

Ода деерән цааснд хөрн долан нер үзҗәнә. Тиигәд хөрн долан заң-бәрц—тедү хөв-кишг, хөрн долан белдвр— тедү киизң йовдлмуд. Йисдгч «а» классик сурһульчнр хөрн долан өңгтә. Теднь негдәд негхн өңг өгнә. Санл болхла иим әәмсн бәәдлән яһҗ дарҗ, яһҗ ухан-сана- һан салвл уга бийән һартан авхан санҗана.

Түрүн багшин чик үзгүдәр бичсн мөриг умшн бәаж, Санл харһсн нег нериг дуудв. Тернь күүкнә нерн болна. Терүн тал хәләһәд багш сурҗана:

— Та, нанд келхмн болвзат?

Күүкн күмсгән өргәд, ормаҗ энд-тендән, үүрмүд ю келнә гисәр хәләчкәд, тогтун дууһар хәрү өгчәнә,

аа

— Бидн давен урокд Чернышевскийин «10 кехмб?» гидг роман дасж, төгскләвидн.

— Ханҗанав. Суутн, — Санлын өмнк будн төөлрәд ирв,.— Тиигхлө давсан давтад хәләй. Чернышевскийин бичсн «Ю кехмб?» гидг роман... Терүнд үзүлгдсн шин улсин санан-седклнь, зүтклһн, иргчнь ямаран? Иим тер- мүдт хәрү өгтн, цуһар келцхәтн.

Урокан лавта эклсән медәд авчкад, Санл багшин столас онцрад, адһмн уга ишкдләр ряд хоорндаһар йовн цаарандан урокан залхиг ухалад, тер романар өгх шин сурврмуд белдв.

Сурһульчнр дегтрмүдән секәд, багшан шинҗлдгән хаяд, цуһар умшлдад орҗ одцхав. Парт болһнд неҗә- һәд дегтр, дневник болн ручк бәәнә. Талдан юмн уга. Йисдгч классихн тиим. Әдниг икчүдин тоонд орулҗ болҗана. Эднә наснд эврәннь болн үүрмүдиннь һарһсн йовдлд хәрү өгч чадх насн. Иим настадан эдн ямаран керг төр күцәҗ чадхан, ямаран эрдм цаарандан дасхан меддг улс.

Санл дәкн столур өөрдәд, өгсн сурвртан хәрү соңс- хар нег сурһульчин нер дуудхар йовтл, генткн зөрмг дун багшас түрүлҗ хәәкрв.

— Нанд келҗ болхий?

— Келтн.

Санлың өмн өргн ээмтә, өндр урһцта көвүн босад зогсв. һазаһаснь шинҗләд хәләхлә, тер сурһульч көвүн спортла үүрлдг кевтә гиҗ келҗ болхмн. Түүнә дуунд, келсн үгднь, зогсҗах бәәдлднь — цугтаднь зөрмг, кех- куцәх күүнә заң медгднә. Санл нам энүнд Чернышев­скийин шин улсин дүр күртсмн кевтәһәр хәләв.

Романа дүрмүд Лопухов, Кирсанов, Вера, Рахметов эдн эн көвүнд хам дан бәәх улс болж, медгдв. Тиигэд ' чигн эднә тускар медсәр келж., чик ашлвр һарһв.

Санл көвунә келенд ханҗ зуг немб:

— Нернтц кем б? Суутн.

Җурналдан темдг кечкад багш бас нег дәкҗ тодлҗ

57

авчахар көвүн тал хәләв. Наадк сурһульчнриг журна- лас хәләҗәһәд дуудв. Хәрүнь зүсн-зүүл болв. Болв цуг- тан шишлц эврәһәрн келхәр зүткв.

Санл болхла шинәс сурврмуд тер романа дүрмүдәр, өгәд, оңдан, оңдан сурһульчнр ормаснь босхв.

Класстаһан зөвтән багтцхав. Ода деерән багш чигя әәмҗәхш, сурһульчнр чигн эмәҗәхш. Күүндврт цуһар орлиҗана. Нам урокин чилгчәр нег сурпульч Санлас иигж. сурҗана:

— Та альдас ирвт? Келтн манд.

Эн сурвр цуг классиг сергәһәд, умшҗах деггрән хооран түлкәд йисдгч классин сурһульчнр сана авсар деернь немж. сурцхав.

— Удандан энд бәәхвт?

— Эврәннь тускар келҗ өгтн манд?

Тиим сурврмуд соңсн, терүнә тускар класст орж ирн келх бәәҗв, гиж, Санл дотран Санв. Тегәд үүрмүд- тәһән күүндҗәх метәр, Санл тулн-түгчн бәәҗ эврәннь тускар экләд келв: удан биш көдлмшт ирсән, багшин институтд тавдгч курст сурчахан болн теднә һазрт тү- рүн ирсән.

Түрүн багшлһнань урок төгсәҗ Санл йисдгч клас­син сурһульчнрт ирх урокдан шин төр дасхин тускар соңсхв.

— Менд бәәтн, үүрмүд!

— Менд бәәтн! —тиҗ цуһар нег дууһар келцхәв.

* * ’*

Намрин өдр ахр болдг. Тиигәд Санл нам яһж асхя ирсинь медсмн уга. БйчКн дөрвлҗн хойр хората герт э* чимән уга. Санл һанцарн. Герин эзн Балта малан тосад һаза йовна. Шамд герл орулад Санл төгрг стол деер оркв. «Маңһдур өрүндән түрүн урок 5 «б» класст орс келн. Орс келнә дегтр авад һартан эргүлҗэһэд, 58

Санл герин тагчгт дииирҗ Булһашин ду генткн соңссн болв.

— Булһаш, — гиж, неринь арһул келҗ, тетрадясн цсвр цаас салһж, авад бичг экләд бичв.

Удандан эклх үгмүд олҗ чадад: күндтә, үнтә, эңкр — гисн үгмүд биччкәд, хусад биллв... Кен медхв, мини бичг эс күләҗәхлә яахв? Шуудтнь неринь дуудад бичв.

«Булһаш, менд! Ямаран бәәнәч? Сурһульдан очанч аль угай? Кенлә вальс биилҗәнәч?

Би болхла эндрәс авн Санал Манджиевич болув. Түрүн өдр төгсв. Нам сананд эс йовсн йовдлмуд учрҗа- на. Школ ик биш. Арвдгч класс күртл хошаһад клас- смудта. Багшнрнь ик зунь наста улс. Баһчуд бас бәәнә, зуг цөөкн. Директорнь сән күн болж, медгдв.

Эндр би хойр урн үгин урок өгүв. Юн гихв. Толһам ода чигн диинрә. Йисдгч классин сурһульчнр өмнчн негл студентнр мет суулдна. Ик-ик көвүд, күүкд. Урок- дан ә-чимән уга суулдв. Болв медрләрн намаг зөвәр байрлулад бәәв. Эврән бийән иим наснд ямаран бәәсән ик сәәнәр медхшүв. Зуг эдн мини медрлиг шалһхар седҗәхнь ил медгдҗәнә. Би — багш. Дегд дааврта көд- лмш, дегд дааврта нерн.

5 «б» классин һардачнь гемтә бәәдг чигн, маңһдур би түүнә ормд көдлх болҗ һарв. Эн насна сурһульчн- рнь нам икчүдәснь үлү көдлмштә улс болҗана. Клас­син һардачин көдлмш яһҗ кехинь би мел медҗәхшив.

Булһаш, минь эн бичгдм хәрү өгич. Йир күләҗәнәв. Чини илгәсн бичг мини көдлмшин эклцд дөңгән күргх гиж. ицҗәнәв. Бийиннь тускар бич, керлд намаг, зуг бичә тагчг бә.

Йовх өдртән би чам тал хойр-һурв ирләв. Гертән уга бәәҗч. Бичә өөл нанд. Нанас үүрмүдтән менд кел. Отхоновд бас.

Мини күч-көлсни түрүн хоңх җиңнв, Булһаш.

Чини үр Санл».

Бичгән ЭВК9Д, конвертд дүрәд, дегтр дотраң оркв.

59

Эврән урокан белдәд чиләчкәд, сөөни өрәл цагла ша­ман унтраһад, арһул унтсн улс босхшгоһар ясата орн дотр орад, удандан кевтн бәәҗ Булһашин тускар ухалв.

* $

Гипсән авсна хөөн Булһаш сурһульдан ордг болв. Тавдгч курсин студентнриг йовсна хөөн институтын у коридор улм уудсн, улм өнчрсн болҗ Булһашт медгднэ. Тер студентнрин кень альд көдлҗ йовхинь ил медгдхш, сурдг күн чигн харһхш. Нам тиим улс бәәсн чигв болхнь теднәс сурхтан Булһаш эмәх билә. Эврәннь са- нан-седклиг цуһар меднә гиҗ күүкн санҗана. Йоснднь келхлә, Булһн Санл хойрин теҗг седклиг институтд Цернәс оңдан күн медхш. Өөрхн үр күүкднь чигнтерүг йовҗаһад эс ирҗ мендлхлә, ик төр кесн уга. Санл Бул- һашт болхла ,өдр-сөөһиннь киләен болв.

Нег асхн цуһар группарн сүүлин лекцд суухла, Кер- мн 'гилвксн нүдәр хәләҗ Булһашйн өмн зогсв. Булһаш Ноһала хойр тетрадьмудт бичәтә лекцән умшҗ санамр суула. Теднә ард Арвн Отхонов, дәкәд хойр студии суула.

— Булһаш, эндр’ чамас хөвтә күн эн хорад уга.

Булһаш алң болҗ Кермнә өмнәс инәмсклж босв.

— Юн болв?

— Бичг. Кенәс күләҗәләч.

— Гертәсн. Экәсн.

— Дәкәд кенәс?

— Экәсчн эңкр күн бәәвзә? — гиҗ Ноһала хаҗу- һаснь Кермнә шогиг дөңнҗ инәв.

Арвн бас суусн ормасн босад Булһашин өөр ирэд зогсв.

Булһашин хойр халхнь минчиҗ, нег нәәҗүрн хәлә- һәд, нег Арвнур хәләһәд әәмҗ зогсв.

— Нә, болх, Кермн. Өг нааран.

60

— Уга, уга. Кел манд кенәс ирҗ йовхинь.

Тер хоорнд Ноһала Кермнүр өөрдәд һартнь бәәсн бичгин хайг дотран умшв.

— Хальмг теегин нег захас, Куман хулена көвәдк селәнәс.

— Нернь кемб? Нернь медгдҗәхш... Түрүн үзгнь... Ноһала, бичә кел. Эврән, эврән Булһаш келг.

— Санлас, — гиҗ хату ахр дууһар Арвн келн, одад эврә столыннь ард суув.

Санлын нер соңссн Булһаш байрлхларн, нам хора- һар дүүрң үүрмүдән мартҗ улм улаҗ келв:

— Санласий, үнәрий?!

— Мел мөн, — гиҗ Кермн деер өргҗ келәд, Бул- һашт бичгинь бәрүлв.

Тууҗин лекц умшх багш орҗ ирхләг, цуһар ормдан оч сууцхав. Булһаш багшиң келсиг оньһҗ сон,сж.ахмн уга. Санан-седкләрн мел тенд — шин школд. Санлта хамдан җирһлин түрүн урокд орад, түрүн болж, жур- налд сурһульчнрт темдг тәвәд, түрүн болҗ школын хоңхиг күндлҗ соңсв. «Селәнә тускар эс бичсмб? Яма- ран, икий, баһий? Мана институт төгсәсн баһчуд тер школд көдлҗәдг болхий?»...

Булһаш дегд шүтхләрн эндр эн ормдан сун бәәҗ Санлд хәрүһинь бичкәр шиидв.

Эврәннь бичгән эн негхн үгәр неринь дуудад эклв. Наадк өрәл халхднь мел сурврмуд тәвәд, селвг өгәд бичв. Бийиннь тускар нам амн үг бичҗәхмн уга, яһад гихлә Санлын җирһл энүнд ода деерән йир ик соньн болҗ медгдв. Сүүлин мендән бичәд, шухтнсн цаһан цаа- сиг дөрв эвкәд, портфельдән конверт хәәхлә конверт уга, Булһаш тиигхлә Кермнәс, Ноһалаһас сурв. Бас уга болҗ һарв. Булһаш цаас бичәд өмн суусн күүкдәс су- рулв — уга. Болшго болад ардан эргәд Арвнас сурв. Арвн санамр бәәдлтәһәр Булһашин бичҗәх бичг энүг эс соиьмсулсн кевтәһәр, дегтрмүд заагас авиаконверт һарһад күүкнд өгв.

61

—Авиа шулун күртхә. Эс гиҗ күләһәд бәәх.

— Күләл уга яахмб? Эврә таньдг улсас ирҗ йовнм.

— Зуг таньдгий?.. — Арвн иигәд келәд бәәтл, сүүлин лекц чнлсн темдг болҗ хоңх җиңнв.

Булһаш бичгән һартан авн Арвнур эргәд суув.

— Арвн, чамас менд келүлхмби? Чамд Санл менд келүлҗ, — болҗ күүкн Санлын бичг көвүнә өмн делгәд үзүлв.

Арвн суусн ормасн көндрхәр седҗәкш. Студентнр аудиторас адһн-шидгн портфельмүдән авлдад, һарад гүүлдв. Намрин сүл сард өдр ахрдаД, асхн эрт болна. Аудитор дотр хойрхн күн. һурвн' ик^:йк тёрзмүд хар эд татсмн мет, гилгр харңһу өңгтә, һазак бәәдл хар ширд даргдад үзгдҗәхмн уга. Өндр хоран брад гулс-гулс гисн бичкн шам шачана.

Мел хойрхн — Арвн болн Булһаш. Күүкн суусн ор­масн босад терзин өмн бәәх батарёйд һаран халулад, харңһу терз хәләһәд зогсв.

— Ханҗанав, Булһаш. Чамаг келшгб гиҗ санҗалав.

— Яһад эс келҗәхмб, Арвн? Санал чини үр көвүнлм.

— Тер бийнь... Чамд Санл..; —• Арвн хакад-цахад, хоолан ясад тагчг болв.

—Арвн, чи мини тускар му уха ухалҗанач. Кемб нанд Санл? Кемб? Би эврән ■ медҗәхшүв? — Булһаш шилин тольд Арвна һульчисн дүр үзҗ дәкн нег давтв. — Эврән медҗәхшүв? .

Арвн үүднүр өөрдәд, шамиг унтраһад, Булһашин тус арднь ирәд зогсв. Агчмд ә-чймән тагчград, күн болһн эврә ухандан диилгдҗ ю келхән, ю кехән медҗ чадлго зогсцхав. Шам унтравч гиҗ Булһаш Арвнд келҗәхмн уга. Яһад гихлә Арвн Булһашин нуувч седклиг илдкәд ирв. Бичг авхларн, байран дегд икәр цуһараднь медүл- смн бәәдлтә, Тер байр болхла Арвна хоринь буслһав.

— Булһаш... Булһаш... Нанас бичг авсмн болхла бас тиигҗ байрлх билчн?

Арвн күүкнур өөрдәд, хойр һарарн зэмәснь авч бий

62

талан эргүл&Д, харңһуд гилвксй нүДинь хәләж, чирә- һэн өөрдүләд, сурсндан хәрүһинь күләв.

Күүкн тер даруһан иим сурвр эс күләҗәсндән, чи- рәнЬ| чикн күртлән улаҗ харңһу болснднь невчк төвкнҗ Санлыг өөрән бәәсн болхла, яах бәәсмн болхв гих ухата тагчг зогсв.

Харңһу аудиторт хойр зүркн нег әәһәр цокҗ, нег әмсхләр киилҗ, дегд өөрдл чигн уга, дегд уухнд, холдл чнгп уга, зөвәр цагт нег-негән хәләлдҗ, көвүн күүкн хойр зогсцхав.

Арвн Булһашиг чаңһур бийдән шахч, теврх саната йовла. Зуг өөрдәд ирн гилвксн хар нүдинь үзҗ, батлсн шиидврән бийәсн көөһәд, эмәсн дүртәһәр шилтҗ күүк- нүр хәләв.

— Булһаш, яһад ә эс һарнач. Би чамаг һундасмн болвзав.

Булһаш дулан һарарн Арвна чееҗ илҗ, цаһан киил- гиннь зах ясад, иигҗ келв:

—Уга, яһад би чамд һундх биләв. Би эндрк лекцсин тускар ухалҗанав.

— Би болхла чини тускар. һурвн җилдән бидн хам- дан сурчанавидн, болв эндр түрүн болҗ чамаг өөрхнд үзҗәнәв. Аудиторт харңһу, тер бийнь би . чамаг йир сәәнәр үзҗәнәв. .Яһад гихлә, би чамаг миңһн күүкддотрас йилһнәв. Өдртән эс үзхлә, эн институтд суух дурм күр- хш. Мини иим бәәдлиг манахс цуһар медҗәнә, зуг чи, Булһаш, намаг эс үзсәр бәәнәч. Келич нанд эвраннь ухан-седклән, — Арви күүкнә хойр һаринь атхҗ, ээм деегәрнь давҗ, цеврдҗәх сөөһин теңгр хәләв. Үүнә зүр- кнь улм цокҗ, бичгиннь ө-һундл келсн үгднь багтҗ, чееҗинь невчк сарулдулсмн болҗ медгднә. Булһаш гейурчәх бәәдлтә, эн кемлә Санлын тускар ухадҗах кевтә. Арвн бийән әрә бәрҗәнә. Булһашиг иим өөрхнд үзжәх, әмсхл күртлнь эврәннь зүркнә цоклтла дүңцүлҗ эс теврч, эс үмсҗ, түүнә нәрхн белкүснд һаран эс күрг- сидәң Һундв. Көвүн йир үзмҗтәһәр дотран ухалҗана:

63

яһж, күүкнүр бөрдйд, урлан урллапь харһулҗ, халунйр әрүн зүркнәсн үмсхән... Э, дурлсн күүкән теврч үмсхән... Эи нүдән аиьв. Булһаш Арвна бәәдл үзн, һаран сулдхж авад, тедүкнд һарч зогсв. г

—Булһаш, кел ю болвчн. Би чамаг өрүн күртл соң- спав.

— Арвн> хәрий. Намаг күүкд хәәҗәдг болх, — Бул- һаш суусн столурн одад, дегтрмүдән дигләд, портфеләя һартан авв. — Нә, йовий. Чини дегтрмүд эн бәәнә.

Арвн арһул ишкәд, стол деерк дегтрмүдән авад Бул- һащин өмн һарч үүд секв. Институтын корйдорт тагчг. Шам ут турштан долвкад шачана. һурвдгч давхрас иегдгч күртл бууһад хоюрн хоорндан нег чигн үг келлго, нег-негнәннь ардас цувлдад, һазак ик зузан үүдиг тулкч Арвн Булһашиг өмнәһәрн һарһв.

* * *.

«Школ, менд! Мендвт, багшнр! Мендвт, • сурһуль- чнр!» Эн үгмүд Санл өдр болһн келдг болв. «Школ, менд!» Иигән әмтнәс түрүлҗ ирхлә ямаран сән. Тагчг эргмдән... Нег.чигн күүнә дун соңсгдхш. Нарна герл ик терзәр орҗ, ширәр гилвксн полыг улм .гилвкүлҗ, школ дотркиг уудулсмн болж, медгднә. Терз деер зогсҗасн ут хамтхаста .цецгүд улм ноһарсн болҗ, улм кеерсн болна. Коридор дотраһар адһм уга йовхла йир сүртә. Сурһуль-медрлин бәәшң багшнрин хора. Энүн дотр иргчдәи күслән күцәх кедү улсин хөв-җирһл хадһлата бәәх. Кедү медрл заах дегтрмүд, багш болһна ухав- седкл буулһгдсн цаасд, кедү медрдәд, умшгдад уга шнн төр^үд бәәх. Цугинь келхд йир бер.к.

Библиотек. Түрүн өдр эн хораг Санл нам үзсмн уга. Библиотек. Селәнә һазрт эн йир соньн хора болхмн. Ямаран дегтрмүд эн көк үүднә ца бәәдг болхв, гмск ухатаһар Санл библиотеки» үүднүр өөрдәд һарарн

64