Элст

Хальмг дегтр һарһач

1979

Наям.

ШУГРАН ВЕРА

түрүн ХОҢХ

_Л

ивн—Сарпуль гидг поезд доңһдад өрән 'шар маңһарла Сарпулин захар орад ирв.

Булһн суусн ормасн дасмһа кевәр босад, вагона кори- дорт бәәсн терзин өөр ирәд зогсв. Поездин төгән «тук- тук» гисн әәлә Булһңа зүркнә цоклһн негдсн болҗ күү- кнд медгднә.

Вагона терзәр Булһн өөдмин кец деер бәәсн тавн давхр гер тәвлго хәләнә. Эн цәәсн ик балһсн Булһна нүднд нам үзгдҗ йовхмн уга...

Зуна каникулд күүкн асхн болһн герткстән үүрмү- диннь тускар келҗ өгдмн. Булһн нег хорад бәәдг Ноһа- ла Кермн хойрла йир эңкр. Нег шанһта, нег ухрта, ни эгч-дүүнәһәр бәәдгиг общежитихн цуһар меднә. Тегәд чигн эдниг һурвн икр күүкд гиҗ шоглдмн. Икр гисиг чик гим дүңгә һурвулн әдл дундан нурһта, әдл ут хар күклтә нәрхн хар күүкд. Зунин дуусн төрл-садан эргәд, эктәһән хоюрн Хар теңгс орсн учрар, Булһнд үүрмүд- тән бичг бичдг цаг чигн учрсн уга.'

Эндр августын 30. Кермн Ноһала хойран негнь ир- хнь лавта. Хавраһа хәрх деерән күүкд. күүндәд үгән батлчкла. Эн хойран негнь һурвн-дөрвн хонг. өмн ирҗ, сурһуль эклтл бәәх хораһан көөлдҗ авхмн. Кермн ирсн болх. Энүнә гернь Сарпуляс хол биш. Кермнә бәәсн балһснас өдр болһн машид чигн гүүнә, самолет чигн

5

ниснә. Ноһалан гер Кермнә балһснас цааран зун тәвн дуунад бәәнә.

Хоюрн чигн ирчксн болх. Поезд йовдлан тогтнаһад, утар татад доңһдв. Булһн вокзал үзн купедән орад, че- модаһан авад, буухар белдсн улсин ард зогсв.

Общежитии үүдн секәтә. Дежурн — Булһна таньдг Мария Семеновна саак кевтән нег ормдан сууһа. 06- щежитьд орад, һарсн улс хәләдг, түлкүр хадһлдг вах­тер суудг бичкн будкиг шинәс көк ширәр ширдҗ. Көк ширнь нам зокч, будк өңг һарсн болад, өндрдәд оч.

Будк дотр суусн Мария Семеновна Булһниг таньн өмнәснь: «Сән амрч ирвчи? Юуһар иим эрт ирҗ йовхи- бч? Зөвәр сәәхрәд бәәҗч», — гиж сурврмуд күүкнд өгв.

Общежитии тагчгиг иигҗ эвдҗ студентнр нег-нег- нәннь ардас:

— Мария Семеновна, мендвт!

— Мария Семеновна, сән бәнтә! — гиҗ цеңнҗ, үүд- нәс дууһан деер һарһҗ мендлцхәв.

Ирен студентнр болһн эн общежитии медәтә дежур- ниг меддг болҗ һарв. Мария Семеновна эс медснднь бәәх өрәһииь зааҗ өгәд, түлкүринь һартнь бәрүлҗ хош- хораһинь күрглцв.

Өрүн өрләһәс авн общежить студентнрин дууһар дүүрч, әмдрәд, шинәс җирһләр ниргв.

Булһниг үүд цоклһнла, Кермн орнасн босн: «Бул- һн», — гиж келн, үүднә түлкүр эргүлв. Үүдн хоорнд Булһн чемодаһан бәрсн, байрар дүүрсн зүркән әрә тог- тнулж: «Кермн, Кермәш, менд!» — гиҗ үр күүкән кү- зүдж. теврв. Булһна ду соңси, Ноһала бүлән орнасн бо- сж., цаһаи ут киилгдән оралди, теврлдҗәсн хойр күүкиг деерәснь «менд, менд» гиж теврҗ эргүлв. һурвулн үүднә өөрк орн деер унв. һурвулн һочкнҗ инәлдәд, үсән ясж. бослдв.

— Уданд эс ирснчи чини оридгнг үүдн тал һарһвндн. Күүнә кү орулхла яахв? Эн орндг чини, — гиж Кермн босн орндгин деерк бүркәһинь тинилһж ясв_ч

6

— Эн өдрмүдт манар ю келһсән меднчи, Булһн? — гнҗ Ноһала сурв.

— Уга боллго. Кслтн, ямаран сән зәңг бәәнә. Мана- хс цуһар ирҗий?

— Кен кергтәв чамд? Ман хойрас эңкр кен бәәдв энүнд? — гиҗ Кермн Булһниг шоглв.

— Чи сурчах күүнләһән хамдан йовсн болхговч.

— Уга, мана вагонд тавдгч курсин күүкд йовла.

— А, а... күүкд чамаг интересовать кеҗәхший? Тед­кое сурад оркх. Яһв чигн нег курсин улслм.

— Нә, болх, күүкд. Би тана тускар сурҗанм. Яһҗ амрвт, ямаран соньн дегтрмүд умшвт?

— Кермәш, хәләһич, мана Булһниг таньҗ болшго болҗ. Зун гидгтн иим акад цаг бәәҗ. Кедү дегтр умш- лач гиен ямаран сурврв?

— Э, э, бичә кел. Багш гидг энлм эн. Оданас авн ир'х профессьтән бийән му биш белдҗәнәч. Гем уга. Ша- чах халунд дегтр умшна гиен юн билә, — гиҗ Кермн чаңһар инәв.

— Күүкд, та хойр амрад бәәҗ үрҗ очт. Зогсҗатн зуг, эндрәс авн таниг би зурадтн орулсв. Тана дурндан бәәдг сул бәәдлитн мартулсв, — гин, Булһн деерк хувцан тәәләд герт өмсдг халатан товчлв.

— Нә, күүкд, нүр-һаран уһатн, мини экин өгүлсн белгәр таниг гиичлнәв. ‘Кесн ачитн хәрүлҗ, нег сәәнәр цадхнав.

Булһн цаһан бүркәһәр хучата стол деер эрәтә нимгн клеенк делгв. Дарунь үй-үйәрнь болһсн хөөнә мах, боорцг, зүсн-зүүл конфет стол дүүргәд тәвб. Бичкн өрә дотр хотын үнр каңкнад, өрүнә хотан ууһад уга күүк- диг цагаснь эрт орнаснь босхв.

Ноһала намчта сиитц бүшмүдән өмсн: «Булһаш, хә- ләлч... Ямаран мини бүшмүд?» — гиҗ сурв.

— О, р, әвртә моодн бүшмүд. Уяв аль хулдынв?

— Эврән бийстн юң гиҗ санҗанат?

7

— Хулдын болх бәәдлтә. Дегд кевтә, дегд ке. Эднь чигн ховр.

— Ипм сәәхн бүшмүд һаицхи ианд бәәнә. Мини эв- рәмм уяч уйж. өглә, — гиҗ Ноһала бардмнҗ үүрмү- днннь өмн эргв.

— Нанд бас шин хувцд бәәнә. Хотан уучкад таднд үзүлсв. Нүдн хальтрм сәәхн.

Булһн чееньгән авад кухнь тал һарч йовла. Өмнәснь энүнә хәәҗәен күн аашна. Эннь Санл.

Күүкдин бәәсн давхрт иим өрүһәр Санлыг үзхв гиҗ санан уга йовсмн.

Булһн дегд әәмхләрн чееньгтә һаран деләд зогсв. Санл Булһниг үзн иим харһлт эс күләҗәсндән йир байр- лад: «Булһн, кезә ирвч?» — гиҗ күүкнүр өөрдҗ ирв.

— Менд, Санл. Минь одахн ирүв, — Булһн бийән тогтнаҗ авсндан ханҗ җөөлнәр келв. — Чи кезә ирвч?

—< Би энд хойр хонҗанав. Эн җил тана общежитьд бәәхв. Эврәннь орман нег көвүнлә сольвв.

Булһн Санл хойр күүндн йовҗ кухнюр орв. Тедн чее- ньг буслтл зуна цагт яһҗ амрснаниь тускар нег-негнәсн медцхәв.

— Асхндан чамаг күләхв. Ирхвч, Булһн? Нәәмн час- ла мана общежитии һаза.

— Медҗәхшив. Асхлад медгдх. Би күүкдләһән сәә- иәр куүядәд угав. Тедн өөлх.

— Булһн, би йир эрҗәнәв чамаг. Күрәд ир, — болж, Санл Булһниг үүднднь күргәд халун чееньгинь һартнь бәрүлв.

Дөрвдгч курс күртл Санл күүкдлә үүрлх биш, күүк- дәс эмәһәд лекцд сүүлин партд оч суудмн. Нәр-нааднд болхла хаҗудаи хойр, һурвн көвү дахулчксн үзгддмн. Санлыг институтын багшнр чигн, студентнр чигн йир таасна. Түрүн курсаси авн Санл мел тавн гисн темдгәр шүүврән өгә. Эпүнә зург Күндллһнә самбрт ода чигн бәәнә. Зәрм күүкд эиүг дегд ухата болад, күүкдлр үүр- лхш гиж. келдми, зәрмснь караг гидцщ

а

Санл болхла эцкин һанцхн үрн. Бичкнәснь авн эцкнь дегтрлә үүрлдгиг көвүндән дасхҗ. Эцктәһән хоюрн нааднд одчкад, тер наадна тускар кесгтән күүндвр кед- мн. Җирһлдән учрсн йовдлмудыг мел умшснасн үлгү- рлж. шалһдм. Көвүнәннь хара биш сурвринь медсн эцк дөңгән күргхәр бас зүткдмн.

Арвдгч класс чиләхтнь алтн медаль Санлын һарт бәрүлчкәд, школын директор көвүнә эк-эцктнь ик ханлт өрглә:

— Санлын алтн медаль — тан хойран медаль. Шко- лан чиләһәд шинкән олн-әмтнә хаалһд мана үрдүд Нар- чана. Тер ик хаалһднь юн харһхнь темдг уга. Мини нег сурҗахм: эн өдр күртл яһҗ көвүндән дөңгән күргҗ Гювлат, тер кевәрн хәлән йовтн. Таниг һашудах үрн биш энтн.

Санл Мокаев ода хөрн хойрта көвүн. Өндр һо нурһ- та, нимгн шар чирәтә, нигт хар күмсгтә, хар ик нүдтә. Өмссн хувцнь оньдин цевр. Мокаев ирх җил багшин ин­ститут чиләҗәнә, болв йир насарн баахн.

Давен майск баскетбольн маоһанд институтын 15 командсас Санлын команд негдгч орм эзлсмн. Тер мар- һан институтын ик спортзалд дөрвн хонгт болв.

Пединститутын студентнр өрүн болһн лекцд ирхләрн марһана таблиц түрүн болҗ оч хәләдмн. Санлын ' командын то улан бекәр бичәтә болдмн. Мокаёвлә хам- дан дасҗасн көвүд көөрч: «Мана Санл оңданар наад- хмн биш», «Энтн Мокаевлм», — гиҗ келдмн.

_|

Студентнрин команде дунд Санлын баскетбольн команд диилвр бәрсн учрар эднд түрүн мөрә «болр

кубк» болн грамоте өгсмн.

I Марһана хөөн институтын парткомин сегләтр Иван Сергеевич спортсмеимүдиг цуглулҗ цуг институтын багшнрин, ректоратын, парткомин нерн деерэс халуһар йөрәҗ ирх шип марһаст диилвр бәрҗ, бас түрүн мөрә авч йовхинь йөрәв. Сүүдиң марһанд Иван Сергеевич за-

9

лд суусиг Санл эврәи үзлә. Парткомин сегләтрин ирлһн чигн Санлын командт сүр өгсн болх, тегәд чигн эдн днплсн бнз. Ахлгч судья марһана ашинь келж, Санлын һар атххла, Иван Сергеевич ормасн босж, удандан альх ташв.

Тер цагас авн Санлын баскетбольн команд даран- дан дөрв дәкҗ түрүн орм авч, пединститутын нөр дуу- дулв. Эн командын көвүд: Арлтан, Борис, Церн Санлла хамдан һанцхн тренировк, марһанд биш тавн җилин туршт нп-негн үүрлдм. Церн Санлла хамдан «Б» гидг группд сурна. Арлтан Борис хойр тавдгч курсин <А> группд сурна. Зәрм ни лекцст көвүд харһад нег столын ард чигн суух сам харһдмн. Тавдгч курсин хургт, кур­син зүсн-зүүл көдлмшт эн көвүд ни-негәр орлцдмн.

Профкомин ахлачиг сурад, ээрәд бәәҗ сүүлин җилд Санл Цернлә нег хорад орв. Сурһулин шин җилин экл- цәс Санл Церн хойр Булһна бәәсн общежитьд хойрдгч давхрт бәәснь эн.

Санл Булһниг үзхәр асхн болһн дөрвдгч давхрур оддг болв.

Эндр өрүн нам чидл немгдсн кевтә Санл эврәннь хо- радан орҗ ирн, унтҗ кевтсн Церниг өргәд эврәннь орн деер кевтүлв.

Церн ю-күүһинь медлго:

— Санл, юн болв? Яһҗахмч, — гиҗ сөөлңкә нөөрмү дууһар сурв.

— Эндр йир сәәхн өдр болҗана. Бос, иньг. Кен ир- синь медич? Бос, бос! Унта бәәҗ хөв-кишгәсн дутн ги- жәнәч, — болҗ Санл Цернә хувцинь авч ирв.

— Нам гиһит! Кен ирв? Арлтан? Борис? Альд бәәнә, — гиж. Церн дерәс толһаһан өндәлһв.

— Борис, Арлтан гиен кен билэ? Уга, мел биш. Но, бас медсн нердэн келич?

— Манҗин Савр, Җирһл, Петров болвза? — Церн ори деерэи босад суув.

— Чини медсн баг. Кениг чи таньдвч, Церн? Тавдгч 13

ж- •>

курсив студент, маңһдур-нөкәдүр багшин нер зүүх биш- вч. Кемб чини таньл? Мел көвүд. Күүкдлә бас үүрлх кергтэ. Ода студенческ җилмүдт эмәхлә, пенсьт һарх- лач зөрг ирх, зуг тиигхлә күүкд чамла күүндхәр седш- го, — гиж, Саил үүрән ээмәриь түлкв.

— Саил, буруһим тэвич, мел мартҗв. Булһн ирви? — болҗ Цери Санлыг теврж. авад, ори деернь унһав.

— Чик! Чик! Мел мөн! Мел мөн! — гиж. Саил эмс- хсн дууһар Цернд диилгдҗ хәәкрв.

— Нә, нә, нә... Иир соньн зәңг, ямаран! Өсҗий, оц- дарҗий?'— Церн адһмтаһар хувцан өмсәд, нүүрән уһа- хар альчур авб.

— Акад юмн, чамаг мел сурад бәәнә? Хойр үгин хоорнд Церн, Церн гинә. Юн гиҗ санҗанач? — гиж Санл шоглв.

— Чи эндүрҗәсәч, мууһар соңссн болвзгоч? Мел Санл, Саил эс гиви? Би таниг мел харһсн саамлатн зүүдндән үзнәв, — гиҗ келн, Церн үүдән хааһад өрә- һәсн һарв...

Хотан ун, күүкд кееһә хувцан өмсәд институтдан ирв. Үүдинь секәд негдгч давхрднь орхла, студентнр дала. Нег-негндән һаран өглдәд, байрта шууган, күүн- двр өндр бәәшңгиг дүүргәд әнь өсәд, негл хаврин нарнд хәолҗәх мөстә һолын усн мет деврәд, шуугад ирнә.

Үүднә өөр 'дөрвлҗн модн тәвц өлгәтә. Терүнд сту- дентнрт ирсн почтыг нер-нерәрнь йилһҗ тәвнә. Тәвц тер кевтәи ормдан өлгәтә бәәнә. Булһн өөрдәд, эврәннь нер-

I иә үзгин әңгәс бичгүд авад хәләв. Кермн ардаснь I өөрдҗ ирәд:

— Ноһала, хәләлч эиүг. Ниднәк бичгән хәәҗ йовна, — гиҗ келәд һочкнад ииәв.

Булһи һартан бәрҗәсн бичгүдән түргәр ормднь орк- чкад, күүкдүр эргҗ инәи бәәж. келв:

— Мини герин хайг эс меддг улс, нааран чигн бичәд бәәсн болх.

— Э, э, цуһари тиим мартмха болһжднч, Зуни цагт

и

баһчуд бичгәр күүнддмн биш. — Ноһала үр күүкдән сүүһәснь авад һурвдгч давхрур дахулв.

Институтын -һурвдгч давхрт историко-филологическ болн естественно-географическ факультетмүд бәәнә. Де- канатын өөрк зарин өргн самбрт ик-ик үзгәр барлад бичсн сурһулин түрүн долан хонга расписань өлгәтә. Филологическ факультетин һурвдгч курсин түрүн өдрт хошаһад часа һурвн лекц: хальмг келн, орс литератур, тууҗ.

— Күүкд, маңһдур Бембә Манджиевичлә харһн ги- җәнәвидн. Түрүн лекцнь медгдҗәнә.

— Хойрдгчинь — мана дурта Татьяна Ивановна Бо­лотова умшх, —) Ноһала хойр хурһан дарв.

— һурвдгчнь — тууҗин лекциг Иван Иванович умшх. Орҗ ирчкәд: «Әвртә гидгәр өсҗт, сәәхрҗт. Но, келтн, кедү, ямаран сән керг күцәвт, ямаран соньн улс- ла харһвт?» — гиҗ сурх. — Әвр тиньгр багш эсий? — гиҗ Кермн күүкдәсн сурв.

— Нанд бас Иван Ивановичин лекцс таасгдна. Эв- рәннь номан гүүнәр меднә. Манд кедү сән-сән дегтрмү- дин нер келҗ өгв.

— Нам институт чиләв чигн медшго дегтрмүдлә ма­нит таньлдулв.

— Түүнә медрләс нанд невчк немгдсн болхнь, — Булһна нүднь герлтәд одв.

— Мендвт, күүкд, — деканатын үүдн секгдәд, фило­логическ факультетин декан Леонид Васильевич күүк- дүр өөрдәд келв. — Яһҗ амрвт.

— Мендвт, Леонид Васильевич, ханҗанавидн, йир сән, — һурвулн нег дууһар хәрү өгв.

— Сән, сән.

Леонид Васильевич сүл дәкҗ йовад, коридорт өлгәтә зургуд, плакатмудыг шинҗлҗ хәләв.

Күүкд ардасиь арһул йовад сурдг хорасан эргәд хә- лэвә. Аудиторт ә-чимән уга. Зуг улм цәәһәд, улм герл- тси бәәдлтә. Зуиин дуусн ә уга бәәсн хорас, нег цөөкн

12

| хоигас авн кесг дәкж, хәләгдҗ. Эднә өмн бас кесг сту- дентнр шаһалдад йовлдҗ одсн.

— Шулуһар сентябрин 1 шин болтха, мел цуһара- һинь санҗанав, — Кермн чаңһар келв.

— Би бас. Багшнран чигн, студентнрән чигн, — гиҗ Булһн келв.

— Институт чиләхлә, бидн яһҗ, тиигчкәд кезә харһ- хмб?

Ноһала иигҗ келчкәд сүүлин аудитории үүдиг ар- һул хаав.

— Тер цагт бидн нег-негән санад бәәҗ седклин зө-

I вүртә болхвидн.

I — Кемр таниг икәр санад бәәхләрн, би һарад йовхв, I— Ноһала Булһна һарас атхв.

I — Тиим амр көдлмш альд бәәдв. Хавраһа пионерск |лагерьт көдлснәннь тускар келҗ өгсүв танд, — Булһн ■ коридорин. ик терзин өөр одад зогсв. — Зуна каникулд |герәдән ирлһнләм, намаг мана школын директор ■ РайОНО-һур дуудулҗ. Нам би невчк эмәҗәһәд Влади- |мир Санджиевич тал одув. Ирхләг, РайОНО-н һардач |бәәнә, инструктормуд, мана директор. Цуһар намаг I«суутн, суутн» гиһәд стул тәвҗ өгв. «Зуна цагт намаг |ю кехвч?» — гиҗ Владимир Санджиевич сурҗана. Би ■ келҗәнәв: «Маниг институтд детсадт, пионерск лагерьт ■ көдлтн гиҗ келлә. Көдлсн һазрасн бидн цаас авч ирх |боллавидн».

— Тиигхлә йир сән. Бидн чамаг пионерск лагерьт ах вожат болҗ көдл гиҗ сурхар бәәләвидн. Сәәнәр кө- длхлә, цаасиг чигн сәәнәр бичҗ өгхвидн, — иигҗ келн РайОНО-н һардач шог кеһәд инәв.

— Цааранднь болхла, хойр җил болад институтан чиләхч. Бичкдүдлә эвтә-довта болхла, эврәннь дундын школ тал чигн көдлмшт авх саам харһх, — гиҗ Влади­мир Санджиевич немб.

Нанд келдг үг уга. Келхәс келв:

— Йовнав. Илгәтн. Кедү сарар?

13

— Хойр.

— Кезә йовхмб?

— Эидр чигн, белн болхла, — байрта,дууһар келв.

— Лагерьт көдлх улс: ахлач, вожатнр, сурһмҗлачнр — цуһар тенд. Бичкдүд тосҗ авхар белдвр кеҗәнә.

— Маңһдур өрүн тиигән машин ааһ-сав күргҗ одх- мн. Терүнд суулһнавидн.

—• Ханҗанав танд, өрүндән нааран ирнәв, — гиҗ келәд, би байртаһар үүдән ардан хан, һарад гүүвүв.

Маңһдуртнь машинд сууҗ авад Каспийск балһсна дунд бәәсн пионерск лагерьт ирәд бәәввидн. Лагерьт . ә-чимән уга. Тавн палатк өндр-өндр моддуд дотр цаһа- һад бәәнә. Дарцг өлгдг ут модн ‘белн. Хашан үүд се- кәд ут җимәр эргәд йовхла, цань нег давхр гер үзгдв. Гер дотр әмтн үзгдсн болв. Тиигәрән орад ирүвидн. Төгрг столын ард лагерин директор — медәтә багш, чирә-зүсәрнь шинҗлхлә, зөвәр шүрүтә күн болҗ мед- гдв. Өөрнь дөрвн баахн наста: хойр орс, хойр хальмг күүкд суулдна. Маниг үзн, эдн босад һаран өгв.

— Ах вожат көдлх Киштанова Булһн тавта? Би Иван Федорович — лагерин ахлачв, —< медәтә залу столын ардас босад нанур өөрдв.

— Э, мел мөн. Та, альдас меднәт? -— гиҗ би өм- нәснь алңтрҗ сурв.

— Бидн тана ухаг гертән бәәһә бәәҗ медчкләвидн. Наадлжднав. РайОНО-һас жданүллә. Нә, суутн. Эрт ирснтн сән болв. Таньлдтн эдн тана вожатнр...

— Би пионермүдлә мел көдләд угав. Иисдгч класст сурчахдан һурвдгч класст җилдән вожат көдлләв. Тиигхдтн бидн икәр седклән тәвҗ көдлдго биләвидн. Классин һардач бачм од гихлә, оддг, үг эс келхлә, бәәдг. Ода болхла, тиигҗ көдлҗ болшго.

— Тер үлү-дутуһан медснтн сән. Таднд энд ирсн бичкдүдт эк-эцкиннь ормд экнь чигн, эцкнь, ах-дүнь чигн болх саам ирҗәнә, — гиһәд лагерин ахлач эв- рәннь күүндврән тер ормдан эклв. — Гертәс шинкән

14

салад һарчах бичкдүд чигн йрх, зйрмнь хйрг, эркнь чй- гн бәәхмн болҗана. Цуһараһинь тадн үгдән орулҗ авх болҗанат. Хойрдвар болхла, бичкдүд лагерьтэвгәд- шго, кенднь чигн таасгдм дүңгә керг олҗ өгх кергтә. Тер төләд цуг көдлмш зураһас авн эклх йоста. Тадн тавулн ода бичкдүд ирәд уга деер хамдан отряди, ла­гери зура кеҗ нанд үзүлтн.

Тиигҗ келчкәд Иван Федорович ирсн ачлһ хәләхәр йовҗ одв.

Тер өдртән биди тавулн түрүн долан хонгин, түрүн сарин зураг отряд болһар салу-салу биччкәд, дәкәд ик зура кевүвидн. Мана бичсиг Иван Федорович ясвр ору- лад, немлт кеһәд кесг дәкҗ оңдарулв.

Үрглҗн цаһан цааснд бидн өдрин режимиг ик-ик үзгәр бичәд герин эрст нааввидн. Дорнь тумбочк тә- вәд, терүн деер горн, барабан, лагерин флаг оркад, пио­нерок шуһу болҗ һарв.

Түрүн хойр-һурвн хонгт өрлә боссн кевтән сөөни өрәл күртл дуту-дундыг келдәд зөвәр цуцрдг биләвидн. Тиим көдлмшт йовулх улст өрәл җил өми келен болх­ла, бидн зура, дегтр, плакатан өмнәснь белдәд бәәх бәәсн.

Болв мана цуцрлт түргн мартгдв. Июнин хөрн тав- нла бичкдүд өрүнәс асхн күртл эк-эцкән дахулсн ирл- дәд бәәв. Лагерин эмч бичкдүдин көл, һаринь хәләһәд, цаасинь дигләд, ман тал йовулхла, вожатнр нас-на- сарнб отрядынь йилһәд, бәәх палаткднь күргнә.

Доладгч отрядт нәәмтә, йистә бичкдүд орв. Цуһар әкәр-өкәр, тиигчкәд, ик зунь көвүд. Отряд болһнд нег вожат, нег сурһмҗлач. Түрүн өдрмүдт палаткасн хол һарч наадлго, мел вожатан һараснь атхчкад эмәлдәд, нам хборндан чигн нег-негнәннь нер сурлго бәәцхәв. Суулднь болхла ах классин көвүдлә марһанд орлцад ирв.

Вожатын кедлмш зөвәр күнд көдлмш. Бичкдүдлә шишлң көдлхлә медрл, «дури уга болхла, көдләд керг

15

уга. Би нам аюдан зөвшәл өгчкәд хөөннь аман бәрәд бәәвүв. Инстнтутд манд вожат көдлдгин тускар кен цәәлһҗ өглә. Бидн энд чнкәр бичлһнә, умшлһна, умш- сан шалһлһна тускар дасхас биш. Зура бичнә гидп төр Иван Федоровичәс невчк дасҗ авувидн. Бичкдүдлә наадх, дуулх, биилх, цаглань хотынь өгәд, тиигәд амрад бәәх гиҗ би санҗалав.

— Багш яһҗ болхмб тииклә? — Кермн Ноһалаһас сурв.

— Тиигчкәд ах классмудын багш. Өдгә цага сурһу- льчнрин медрл мана медрләс үлү эс болхнь, тату биш, — гиҗ Ноһала келв.

— Педагогикәр болен семинарск урокд манар те- матическ зура бичүләд, яһҗ пионермүдлә урокин хөөн, пионерск лагерьт көдлхин тускар немҗ өгхнь яһпа. Би Елизавета Алексеевнад келнәв.

— Келх кергтә. Ирх зунд би дәкн лагерьт көдлнәв. Дала, эс медсән би хойр сарин дунд лагерәс дасҗ, ме- дҗ авув. Нанла көдлсн күүкдәс хойрнь эклц школын багшнр бәәҗ. Тедн нам санамр көдлцхәв, — гиҗ Бул- 11 н үгән төгскв.

— Школд көдлхлә, классн һардвр өгх. Тер туск көдлмшиг яһҗ сәәнәр кехиг институтд сурчасн деерән медҗ авхмн.

— Бидн үвлдән практикд одн гиҗәнм, — гиҗ Кер­мн келв.

Студентнр хошадар, һурвадар ирә бәәҗ кори­дор дүүргв. Ах курсин студентнр коридорин тал дунд баглрад, зөвәр чаңһ-чаңһар күүндв. Таньдгнь өөрдәд мендләд, зәрмснь холас неринь дуудад, зәңгән өгнэ. Институтд сурчах баһчуд цуһар эднә таньл-үзл. Тавн җилдән нег үүдәр хамдан орад, нег үүдәр хамдан һар- чах баһчуд эңкр ах-дү мет болдг. Тавдгч курсин сту- дентнрлә багшнр әдл кевтә күүнднә. Эдн холас нег-не- гәи таньн һаран өгч тосҗ мендлцхәнә. Зәрм багшнр һазак зүс-бәрцәрн тавдгч курсин студентнрә< чам йил-

16

: һрҗәхмн уга. Тернь баһ настань. Медәтнрнь шог келәд цуһараһинь ниргүләд инәлһнә.

Тавдгч курсин студентнриг өврәд хол биш арвн-хө- рн ахрхн шин бүшмүдтә, ховаһад гүрсн үстә, шатен чирәтә, баахн наста күүкд зогсҗана. Эднь шинкән не- | гдгч курст шүүвр өгәд орсн студентнр. Институтд орв | гисн һанцхн эн ухан эднә толһад ода чигн орман олҗ | сууһад уга. Маңһдур-нөкәдүрәс эднд студенческ билет, I зачетк өгх. Тер күртл иткгдхш. Институтд орва гисн | цдасиг нааран-цааран өдрт дөрв-тав дәкҗ умшад, үзәд бәәсн бийнь талдан ухан ээрнә. «Эндү ррсн болвза? Уга, — гиҗ келхлә яахв», —мел эн.

Негдгч курсин күүкд нег йҗл нурһта, нег зүсн бәр- цтә. Холас селәнәс ирсән медүләд бәәнә. Келх үгдән чигн цөн. Ах курсин студентнр хәләһәд хоорндан күүн- дҗәх чигн бәәдл уга. Күн болһн үзсән дотран шинҗ- ләд зогслдҗана. Эдн- хоорндан нам сәәнәр таньлдҗ зәрмсиннь нер уеинь медәд угань бәәнә. Институтд сур- сн баһчуд иим ик өрк-бүлтә болҗана.

Үүдн талас Санл һарч ирәд, негдгч курсин күүкд тал өөрдәд, захд ‘зогсҗасн маштг хар күүкнд һаран өгәд мендлв. Цаһан ахр ханцта киилгтә, шинкән илүр- дәд өмссн цеңкр өңгтә цёмгн шалврта Санл олн дотр ончрад, Кесг улсин хәләц бий талан эргүлв. һурвн үр күүкиг үзн, көвүн байртаһар Хәләҗ, күүндҗәх күүкн- ләһән адһмтаһар шулун-шулун үг келв.

Булһн, Ноһала, Кермн хоорндан нег-негән наадлж, өөрәһәрнь торлго һарв.

— Тавдгч курсихн әвртә, — Кермн иигҗ келәд Бул- һниг һараснь сүүвдв.

; Бичә кел, институт дүүргәд, нам бив гилдәд бәә-

г нә, — Төр уга, бидн бас хойр җил болад, теднә ормд ирхвидн, — гиҗ Кермн хәрү өгв.

: Булһн үүрмүдләһән зөвшәрсәр ә уга тагчг йовн

| йовҗ Санлын тускар мел ухална. «Негхн җил хамдан.

Зундаи -чиләһәд, көдлмшт илгәсн талнь йовх биший.

2 Шуграева

17

Повхшнв гнж, келшго. Дегд аюч, күүнә үгд орна. Аль-1 даран тсрүг йовулх болхв. Балһснд үлдәхлә, сәи болх бнлә. Зәрмдән Сарпуль тал чигн ирх билә. Ирхий? Тиигтл эн намаг мартҗ чигн оркх. Би терүнд кемб? Келсн күүкнь гихәс эрт. Санлын харһлт нанд әәмлт үүдәнә. Иим олн күүкд дотрас яһад намаг йилһдв? Тернь мел эндү. Тавдгч курсив күукд чирә-зүсәри чигн. өмссн хувцарн чигн манас онцрнм. Кедү үзлцәд бәәсн бийнь, нег седкл көндәм үг келәд уга. Би эврән эвдүр- ' җәнәв. Санл бит, би терүнд дурта кевтәв. Канакудд _; һарснасн авн зунин дуусн теруңә тускар ухалав. Седа-1 лнь туссн болхла, бичг чигн бичәд, эс гиҗ эврән чиги ' маниг олад ирх билүс», — гиҗ‘ Булһн дотран санв. I

Санлыг өмн җилмүдт болхла, Булһн нам оньһдго ; билә. Эврә курсиннь күукд-көвүдлә нәәрт орад, эк- курьст йовад, сурһулян сурад, тиигәд цаган давулдг. ;

Ода болхла оңдан. Саңлас талдан күн энунә ухан- седклинь эзлҗәхмн уга. Эндр харһснь тер. Асхндан харһх зөв сурҗ ирв. Уга, йрхшв гиҗ келҗ болшго, яһад гихлә, Булһаш эврән энүнлә күүндх саната. Тмг- ] чкәд һурвн сардан нег-негән ү?әд уга. Кермн Ноһала хойрт асхндан болх харһлтын тускар яһҗ келхән Бул- 11 н ухалҗ йовна. Шинҗләд бәәхлә, Саилд нег чигн һан уга, эс дурлх йовдл уга. Энун тал һанцхн Булһаш биш, нам нань чигн оли күүкд өөрдәд күүндхдан белн.

— Булһаш, меднчи? Бидн асхн Санлыг дврвдгч кур- ст сурчах күукнлә үзләвидн, — болһамҗтаһар Ноһала келв.

Тиим зәңг соңссн Булһаш дор ормдан тогтн тусв.

— Ямаран?

— Давен Шин җиллә Арвнта хоюрн хальмг би биил- л үс.

— Э, э! Терүнлә кергтә болад йовсн чигн болх, - Булһн, Ноһалан заасн күукнә чирә-зүсинь тодлң бәәж, сана авсар тогтунар хэру өгв.

— Медҗәхшув, медҗәхшүв. Зуг керг күмәҗ йовх

13

улс хам Дан киноД оддмн бит.

— Теднчп нам кинод одви? — Булһаш' йосндан ал- мацад бээв.

— Санл ода ах курст сурчасар, түүнә үр, таньлнь олн болхгов. Тер һанцхн харһлтд би әәмшгтә йовдл үзҗәхшнв, — гиҗ Кермн үр күүкән тогтнулхар келв.

— Түүнә дурн. Намаг чиги тер йовдл икәр зоваҗа- хш. Харһдг болх, — дунь дор орҗ Булһаш келв.

Үр күүкдин келҗәх дөрвдгч курст сурчасн студентк чирә-зүсәрн Булһашас үзмҗтә. Студентнрәс үлү өңг- тә ке хувцта деерән, нәр-нааднд ик дурта, институтын ду-бииһин багд дутал уга орлцдмн. .

Булһашт болхла, тиим эрдм уга билә. Эн спортивн халхар шилтдг бәәсмн; Би чигн уга, ду чигн уга, номһн заңта Булһаш хувц-хунрарн олн дбтрас ончрдмн биш.

Ода деерән Булһаш шин зәңгд авлгдва. Ухалад бәә- хлә, бийнь бийдән таасгдлго, бийән күүкн басад ирв. Зунин дуусн көвүнәс бичг эс ирснь шинкән ирҗ мед- гдҗ йовна. Оңдан күүкн бәәҗ... Булһашас деер... Ке... сәәхн... Тиигхлә тер асхндан Булһашт, оңдан күүкн таасгдҗана гисн һашута* зәңг соңсулхар седҗәдг бол- җана... Күүкн терүнд -нег чигн үг келшго... Крвүнә кел- сиг бүклднь соңсад, бийнь ухан-седклән терүнд чигн, ондан улст чигн медүлшгоһар бәәнә. Терүг һанцхн эн меднә.

Зәрмдән Булһаш асхн шулуһар болтха гиҗ санад, тер һашута зәңгиг харһхларн Санлар бийәснь соңсхар седнә. Зәрмдән түүнлә мел харһхар седхш. Талдан об- щежитьд сурад һархмн болвза... Булһашин ухан-сёдк- лнь салврад, түүрчәд бәәв.

— Булһаш, Кермн, һазаран һарад йовҗ йовад ирц- хәй, — түүнә тоолвринь Ноһала таслв.

— Йовцхай, Шулуһар аһарт һархмн, — Булһаш ад- һаж. келв. Болв Санл һанихн Булһна тускар ухалҗ,

19

һанцхн Булһниг зүудндән үзҗ, эврәннь күслэн лавта дурн гиҗ иткҗ бәәиә.

Каникулын сүүлин өдр Сарпуль балһснд дулан дүү- рг бәәв. Теңгр нарар дүүрд, деерәс тевр-теврәо һазрт бәәх әмтнүр халун кииһән Илгәҗ, сагсиһәд көкрҗәсн йиртмҗиг улм кеерүлв.

Институтын һаза һарн күүкд цевр аһар ховдгар кииләд, дулан өдр таасҗ Дзержинск уульнцд һарад доргшан йовб. Эргмдән олн-әмтн сольвлдад хаҗуһарнь давад һарлдад йовцхана. Тедн дотр ик зунь баһчуд, зәрмснь шинкән ирлдҗ йовх бәәдлтә, чемодасан чирл- дсн әрә йовлдҗ йовна. Зәрмснь удан саллтын хөөн сурчах балһсан өврҗ һәәхҗ йовна. Теднә негнь — баг- шин институтын һурвдгч курсин һурвн студентк.

Музей бәәдг ут гер давхла, өмннь базр бәәснһазр цеврлгдәд уудад оч. Уульнц таласнь эн орм модар ха- шалата.

— Күүкд, үзҗәнтә! Энтн бас нег шин зәңг, — болж Ноһала келв.

— Э, э, әвртә зәңг! Ода бидн хот-хоолан альдас хулдҗ авхмб?

— 10 бәрхәр бәәдв энд? *

Йовҗ йовсн күүкд нам зогслдад күүндв.

— Ода цааран йовад шин тосхлт, ямаран чигн ши- рлт үзхләрн тоолад йовхмн; Кедү тосхлт харһна, түдү морожн авч идхмн, — гиж; Кермн келсән таасҗ дор ормдан эргв.

— Тиигий, мел чик, — гиж, Булһн дөңнв.

Ииәдтә, наадта күүкд цааран йовад, Октябрьск проспектәр бууһад хойр талан шилтәд хәләлдад йовц­хана. Дәкҗ шинрлт үзгдҗәхмн уга. Морожн болхла, эргц болһнд хулдгдҗана. һурвн күүкн эңүг учртан эс явсар давад һарад йовцхана. Иигә йовҗ эдн «Родина» гидг нертә кинотеатрт күрцхәв. Хәәҗ йовсн шинрлт харһжахш.

Тииклә Кермн келҗәнә:

²⁰ *

— Кинод орчкад, хәрү оңдан уульнцар йовхларн тоолхмн.

— Ода морожн идхмң биший? Бидн нег шинрлт үз- лүсвидн, — гиһәд Булһн келв.

— Уга. Идхмн биш, — болҗ Кермн таслҗ келв.

— Нанд болхла йилһл уга. Эс идхлә, идлго чигн бәәҗ болҗана. Кесгәс нааран идгдәд уга гихәс биш, — гиж, Ноһала саналдҗ зәңглв.

Кинотеатрин һаза бәәсн скамейке деер одад һурвулн суулдв.

— Нә, тииклә ода болх сеанст, кинон нериг умшлго орий, — гиҗ Булһн сурв.

— Йилһл уга. Ямаран кино болна, болснь болг. Би­дн хамдан кинод кезәнәс нааран одад угалм, эсий, күүкд?

Ноһала Кермн хойр Булһна келснд халҗ, альвн бичкдүд мет шиидцхәв. һурвулн хамдан харһсндан байрлҗ, негән ю келв чигн наадкснь зөвтә болҗ хәрү- һинь өгнә.

Эдиә седкл дахсн эндрк тиньгр өдр чигн күүкдиг гертнь бәршгоһар һазаһар эргүлҗәнә.

— Кермәш, чи мадн дотр яһвчн янзта гиснь болҗа- нач. Тиигәд цаадк кассасн одад билет авчк, — гиҗ Но- һала эвлүн дууһар келв.

Кермн суусн ормасн босҗ ирәд Ноһалан тус емн зогсҗ шимлдәд келв:

— Бас нег давтлч келсән... Чи ямаранвч?

— Булһн бидн хойр селәнд бәәнм... — гиҗ келлһ- нләнь Кермәш Ноһалан һариг атхад чаңһар дарв.

— Дәкҗ келнчи?

— Ой, ой, чидлинь энүнә! Асфальтар йовад бәәсн бийнь ямаран чиирг, — гиж, Ноһала инәдндән цахн бәәж, һаран Кермнәс сулдхҗ авхар седв.

Кермн энүнә һаринь улм атхад, улм Ноһалаг инә- лһв.

— Буйн болтха, тәв һарим. Буруһан эрҗәнәв.

21

— Булһаш, соңсвчи? — Кермн инәж, үүриннь цэәсн хурһдыг җөөлнәр ниткрҗ өвдкүринь баһрулв.

Ноһала һаран саҗн йовҗ келй.

—Нә, тииклә һурвулй одый.

Күүкд кассур өөрдәд, дундын рядын захан ормст билет хулдҗ авн өндр залд орад суув.

Кинотеатр дотр серүн, харңһу. Кинод ирсн улс цу- влдад ирә бәәҗ, зал дүүргв. Удл уга үүдн хаагдад, ки­но эклв. «Волга-Волга». Кезәнәк фильм. Арһ уга: кел- сәрн эдн хәләһәд үлдв. ........ . •

Эн киног эднә кень чигн ядхдан хойр-һурв дәкҗ үз- сн болх. Тер бийнь билгтә артистк Орловад Кермн әвр дурта болдмн. Эн киног түрүн дәкҗ үзхтән Кермәш нәәмдгч класст орҗала. Гертәң йрәд тер асхни дуусн нүр үздгин өмн сууһад, ут-.кү(Клән ахрдулхар кеспэв экән ээрв. Экнь зөв өглго керлдхлә,. эцкнь нуувчар нү- дән чирмҗ зөвшәллә. Тер бййңь, 'Кермн экәсн әәһәд үсән хәәчлсмн уга. Зуг хөөннь,' арвдгч класс чнләш өмн эн киног хоюрн оч хәләснә хөөн, экнь невчк эв- рәннь шиидврән оңдарулв.

—Арвдгч классан чиләһәд, института орхлачнь эк­ран чамаг парикмахерскд дахулҗ однав.

Тиигәд келсәрн кев.

Ода Кермн экц үстә, экцлсн заһрмгта. Чирә-зүсәри Орловаг эс дурав чигн, үснә кев-янзарн дурахтан күрч гиж, келж, болхмн. Ачта артистклә әдл эн хаврар болн намрар берет өмсдмн. Үүрмүднь зәрмдән Кермниг «һу- чдгч җилә күүкн» гиҗ наадлдмн. Тернь күүкнд, нам һундах биш, таасгдна, Хөөңнь Кермн Любовь Орлован иаачах кинод керг кеҗ оддмн. Түүнә өмссн шин хуви- хунринь шинҗлҗ, бәәдлинь тодлҗ авад, дәкәд терүг дурах санатаһар киноһас һардмн. Кермнә гертнь һурвн ик конверт дүүрң Орлован наадсн киноснн зургуд оәэ- нә. Тер зургудан эн бәәҗ-бәәҗәһәд сергәһәд хәләнә.

Кермниг эн артисткд дуртаг эк-эцкнь, үр күүкднь

22

цуһар медднә. Тиигәд кеинъ чигн энүнә шин зургуд үз- хләрн, Кермнд белглдмн.

Кино күүкдт йир таасгдв, Мороженой идлдәд хәрц- хәв.

Асхнднь эдниг сан'амр хотан ууһад дуусад, дегтрмүдән маңһдурк лекцст белдҗәтл, генткн күн үүд цокв.

— Ортн, — гиж, келхлә, Церн үүд секн адһҗ келв.

— Булһаш, чамаг һаза нег таньдг күн күләҗәнә. Шулуд.

Церниг иигҗ келлһнлә, Булһаш бәрҗәсн дегтрмү- дән орн деерән хайн үүднүр өөрдж. сурв.

— Кен?

— Би таньдгов. Хәрин күн бәәдлтә, — гиж, Церн шулуһар алдрж, һархар цааран цухрв. — Эврән одад хәлә.

— Әлд бәәнә? — гин Булһн, гиигн бүшмүдтә, өндр дөрәсәр адһҗ гүүв.

Негдгч давхрт буухла, күләҗәх күн үзгдхш. Ардас бууҗ аашсн Церн чигн уга. Булһн эргҗәһәд, һазаран һарад герин өнцг күртл йовад хәләхлә, уухнд цаһан киилгтә, хар костюмта бүрүлд һанцарн збгсҗах Санл үзгдв.

Булһашиг үзн Санл өмнәснь алхҗ.

— Би чамаг күләж,әнәв, — гиж; байрлсн дууһар келв. — Чи мини сурвриг нам мартен болвзач?

Күүкн гертән өмсж;әсн хувцтаһан һарч ирсндән эмә- һәд, бәәсн бийнь улаҗ, хәрү һарад гүүхәр седв.

Ичж,әхинь медәд, Санл өмннь һарч һараснь бәрәд зогсав.

— Булһаш, альдаран адһҗ бәәнәч. Йовҗ йовад ирий.

— Мел иигәдий, — гиж, күүкн хормаһан сарсалһҗ үзүлв.

— Мел иигәд. Иир сәәхн зокаста хувцн. Иовий, — Санл Булһна барун бийд һарв. Хоюрн общежитәсн ин­ститут хәләһәд йовцхав.

23'

Эндрк харһлт эднә — түрүн харһлт. Өмннь чигн кесг эдн нег-негән олн дотр хәәҗ үзлцдг билә, болв тернь ондан, дими харһлт гиҗ келҗ болхмн.

Хоюрн тагчг. Нег-негән үзәд, хамдан йовсндан бай* рлҗ кеннь чигн йир сәәхн тиньгр йовна.

Уульнцст шачах шамс «голс-голс» гиҗ деерәс, саглр моддудын һатцас герлән ил-гәҗ, көвүн күүкн хойран сүүдриг негт икдүләд, негт баһрулад йовна.

Эднә йовҗ йовх уульнцар әмтн хая-хая үзгднә. Ик- нкнь хошад, неҗәдәр йовҗ йовх баһчуд. Таньдгулсхар- һсув гиҗ дотран Булһаш эмрҗ, давад һарсн улсиг эргад хәлән йовна.

— Танахс цуһар ирҗий, — гиҗ Санл сурв.

— Ик зунь.

— Манахс цуһар ирсмн бәәдлтә. Зәрмсинь нам таньҗ болшго болҗ.

— Өсәд, сәәхрәд, манахс бас овдарлдҗ, — гиҗ Булһн инәмсклсн нүдәр хәләҗ .келв.

— Чи бас оңдарҗч. Оңдархларн улм сәәхрҗч, — Санл Булһнур өөрдәд нәрхн һараснь атхв. — Би чамаг зунин дуусн санв. Эндр асхн 'эс харһсмн болхла, бн өрүн күртл гейүрәд хорһн шамшң урсх биләв. Ханжа* нав ирсндчнь.

Санлын өргн алыхна дулан Булһашин бичкң һаринь халулҗ, нам бәәсн бийнь дулатхв.

— Ю келҗәхмч, Санл? Би сәәхн болхла, наадкснь түүнәс даву сәәхләс, — гиҗ күүкн инәв. <.

— Нанд болхла, һанцхн, сәәхдә нүдндм үзгднә! Тернь чич, Булһаш.

Санл күүкнә ээм деер һаран тәвәд, бий талан татж теврв.

«Би бас, зуг чамаг үзнәв», — гиҗ келхәр седчкәд Булһаш эмәһәд, «түрүн харһн эврәннь дуран медүдҗә- иә гиһәд мини тускар му санвза» гиҗ дотран келснднь хәрү өгч инәмсклв.

— Мана эндрк харһлт ңег җңд $мң болХ

24

зуг эндр болдгнь мел мини гем бәәдлтә. Яһад гихлә, би чам тал өөрдҗ, чадлго бәәләв. Эннь дәкәд мини хәргин темдг.

Бийән дегд гемшәһәд, давен цаган хәәрләд бәәхләнь, Булһн зөрглҗ келв:

— Би, Санл, чам тал бас кесг одхар седчкәд, эмә- һәд зогслав. Тиигчкәд мел цол уга: өрәл өдртән сур- һульдан, түүңә хөөн библиотекд суух, асхнднь кружокс болна.

Үрвәд йовҗ йовх Булһниг көвүн өмннь һарч зогсав.

— Ода нанд келәд, үгән өглч: ямаран керг эс харһв чигн, асхн болһн нег өрәл част болв чигн харһхмн?

Булһн гилвксн нүдәр Санлур зөрҗ хәләһәд, костю- миннь товч көндәҗ хәрү өгв:

— Уга, өдр болһн биш, долан хонгт нег дәкҗ — субботла.

Күүкн хойр һаран кирсләд, ээмән теврҗ бөгчисн болв.

— Чи даарчанач. һарчнь әвр киитн, — гиҗ Санл күүкнә һаринь илҗ костюман тәәләд өмскв. — Тиим удан. Болшго. Бидн ноябрьт селәнә школмудар прак- тикд йовҗанавидн. Тендәс түрүн хаврар ирхвидн. Уга, би чамаг эрҗәнәв: зөв өгхичн.

Булһаш дулан костюмар бийән ораһад, уульнцин тал дундаһар арһул йовб. Санл ардаснь хәләҗ, хойр һаран нурһндан үүрәд ишкдлинь мөрдҗ дахв.

«һурвн сар болад дәкн салу бәәх... Өдр болһн үзлцх кергтә. Нег институтд сур, нег общежитьд бә, тиигчкәд нег-негән эс үзхлә ямаран һундл. Би өдр болһн Булһа- шиг үзх йостав», — гиҗ дотран санж. Санл шиидв, ик- икәр алхад Булһашиг күцәд сүүвдв.

Намрин цаг Сарпульд йир сәәхн: дулан нарта өдр~ муд, тагчг болн дүүвр асхн. Иим цагт герәдән орх дури күрхш. Цуцртлан йовад, цевр аһар кииләд, өдр болһн өңгәд хүврәж.әх йиртмж, ШИНЖ.ЛХ дурн күрнә. Уульнциг амлад зогссн өндр-өндр хуучң моддудың альхн дүңгә,

25

ик-пк хамтхасд бөдүн ацмудас неҗәдәр салҗ аһарт удандан эргҗ, йовҗ йовх улсии тус өмннь ирҗ бууна. Зәрм хамтхаснь ноһан кевәр-н, зәрмнь шарлад хатсиь чигн бәәнә, зәрмнь күрң өңгтә.

Багар урһҗасн моддудын өөрәһәр йовҗ йовхла, эдн деер арвн-хврн хамтхасн нег айстан модыг күн көидэ- смн мет деерәс нисҗ уңв. Тииклә Санл байрлҗ хойр һаран сарсалһад хамтхасд тосҗ гүүв.

— Булһаш, хавл. Энүгәрчн чамд намр мендән илгә- җәнә. Хавл.

Булһаш бас инәҗ, тарад кийсҗ йрвх хамтхасд хавлв.

— Э, э! Чамд бае мендән илгәҗәнә, Санл!

Хоюрн дарунь өкәҗ һазр деерәс шүүҗ түүлдв. Мод­дудын дор һазр бүтәһәд өмннь унсц хамтхасд кевтнэ. Тер учрар сәәнәс сәәнинь шүүҗ авхд чигн амр болв.

Булһаш нег моднас нёгнднь күрәд түүһә йовҗ Сан- лас уухнд одв. Санл болхла нёг ормдан, нет модан эр- гәд бәәһә. Хамтхасдын өңг-зүснд дегд авлгдхларн, эдн нег-негән нам хәләҗәхмн уга.

Санл һаран дүүргәд цуглулҗ авхларн:

— Булһаш, —тиҗ деер авч дуудв.

— А, а, — гиж, тендәснь күүкнә хәрү соңсгдв.

Көвүн өмнәснь тосҗ Булһашин гүүҗ аашх үзгүр хойр һаран сарсалһад инәж, адһв. Дарунь хоюрн теврл-; дәд, шүрүтәһәр нег-негән эргүлҗ тачкнҗ инәлдв.

'— Эннь чамд, Булһаш,— Санл .алтн шар баг ха­мтхасд күүкнд бәрүлв;

— Эннь чамд намас;— болҗ Булһн эврән цуглулсн баган өгв.

— Җилин шишлң эн цагт нерәдсн кесг нертә бичәч- нрин үүдәврмүд бәәнм. Меднч, эсий?

— Меднәв... Пушкина «Намр» гисн шүлг ямаран сәәхн ке янзта щүлг.

— Лермонтовцн бас әвртәлм... Маңа хальмг бичачн- рин дегтрмүд авад хәләхлә. бас саң шүлгүд дала.

26

— Яһад эн цагт тедн дурта бәәсмн болхв гиҗ сан- җанач?

— Пушкинд болхла көдлмшин икнкнь намрар ке- гддг бәәҗ.

— Лермонтовд бас, зуг эн шүлгч намрар Кавказин һазрар эргәд йовхдан дурта бәәҗ.

— Эндр манд хальмг литературин багш нег щүлг умшҗ өгв. Тер шүлг ода би чамд умшсув.

Тасрха кииссп ова мет, Тецгрәр көвкр үүлн нүүнә, Теегин парна халун буурад Темсәп өгч һазр гиигрнә. Алтп хамтхасн, шарлҗп уцһдад Аһар утаһар каңкнҗ дүүрнә. Селәнә бәәдл, намрин белдвр Санаһим сергәж. герим санулна. Ним цагт тәрәһән хураһад Ирх хаврт экм белддмн. Тәрәнә-темспи үнрлә хольгдҗ Тагчг селәһим утан дүүргдмн.

-т- Йир сән, йир сән. Бас намрин цагт дурта бичәч бәәдлтә, — гиж. Булһн зәрм үгмүдинь дотран давтн келв.

— Эн шүлг мел мана бәәдлин тускар бичәтә болсн- днь би тоДлв. '

— Би хальмг литературин лекцст ик дуртав. Ода бидн өдгә цага литератур дасхвидн. Маниг Иван Ко- наевич сурһхмн чигн. Хальмг келәр умшсн лекцсинь бидн нег чигн үг алдлго бичж, авнавидн.

— Тиигчкәд дегтрмүд хатярлм, — болж, Санл немв.

— Би чамд эврәннь лекцсән өгсүв. Чини сурһульд дөң чигн болад бәәх.

— Ханҗанав, Санл... Хәрий, дегд оратж, одвидн. Об­щежитии үүд хаачксмн болх, — Булһаш адһҗ көвүг һараснь татв...

27

* $ $

Нег дәкҗ физкультурин багш Борис Иванович хой- рдгч курсив студентнриг йилһәд гимнастическ, волей- больн, баскетбольн секцст бичҗ орулв. Булһн Ноһала хойр, дәкәд курсас тави күүкд гимиастическ секцд тусв, Күүкд тер өдртән гимиастическ хувц диг кеҗ авад, аех- нднь әәмсн бәәдлтәһәр институтын тренировочн залд ирв. Күүкд көк трико формта, цаһан нимгн тапочка нег эрәдт зергләд зогслдв. Гимнастикәр көдлдг шин багш өмннь төрүц үзгдәд уга, күүкдт иигҗ келв:

— Эндрәс авн тадн институтын гимнастическ секцд орҗанат. Урок болһнд дутл уга, цаглаһан гимнастическ формта ирҗәтн. Долан хонгт һурв дәкҗ ирхт. Кех дам- шлтыг би түрүләд үзүлсв, дарунь хамдан давтхмн,

Нүр үздг эрстә ик өндр залын өрәлднь күүкд сурһ- җана, үүдн талнв көвүд. Цуһар оң-оңдан курсас. Зәрм- синнь һеринь Булһн Ноһала хойр мел медхш. Түрүн урокдан эдн олн дамшлт дассн уга. Көл, һаран яһҗ бәрх, һәрәдәд ормдан нег көл деерән эргдг дасхв. Дам­шлт болһиг багш нәрәр хәләж, күн болһнд эндүһинь зааж өгнә. Күсдундур частан болен урок хойр күүкнд агчмд чилсн болҗ медгдв. Кесг цаг давад харңһу сөө- һәр секцәсн хәрҗ йовсн күүкд залын үүднд ах курсив студентнриг үзв. Теднәс салад һарч йовтл һурвн көвүн күүкдиг көөҗ күцәд:

— Мана секц танд таасгдҗану? — гиҗ сурв.

— Гем уга. Зуг сөөд йовхд әәмшгтә, — шоглҗйО' һала хәрү өгв.

— О, кемр иим көркхн күүкд әәдг болхла, бидн та- ннг өдр болһн чигн герттн күргхдән белнвидн. Тиим эсью, көвүд?

— Тиим, тиим. Би нам өрүнәс авн чигн таниг энүнд күл.әх биләв, — гиҗ келн, өндр хар көвүн тачкнадннав.

Терүнә шогиг медҗ наадкснь бас инәлдв.

— Мана багш Иван Федорович тана секциг зөвәр 28

Г

таасад бәәнә. Намзәрмдон таднар Манд үлгүр кенэ.

— Тннклә, бндн удлго мастермүд боли гиҗәдг болх- гов, — гиҗ Булһн келв,

— Тпим чигн болх. Бәәһә бәәж. үзхвидн. Удлго эм- чин институтын студентнртә марһан болхмн. Терүнд та- дн эрдмәрн әмт авлхт гиж, нәәлх кергтә.

Көвүд Булһн Ноһала хойриг общежитии үүднднь күргәд нерән келлго, мендән келәд хәрв. Хөөннь инсти­тутын Комсомольск хургт Булһнд ах курсин күүкд тер һурвн көвүнә неринь, альк курст сурдгинь келж, өгв. Тиигн гихнь негнь —, Саилын үр Церн бәәҗ.

Җил давад, намрин чилгчәр һурвдгч курст сурчах- днь Ноһала Булһи хойрин гимнастическ секц марһанд орх болҗ ик белдвр кев. Сүүлин тренировк. Күүкд әмт- нәс түрүлҗ ирәд, адһм уга хувцан сольж,, ә-чимән уга залар хойр, һурв дәкж, эргәд гүүв. Тедниг көл, һаран тинилһәд тренировк кеж,әтл наадк студентнр дегц орж, ирцхәв. Гимнастикин хойр һурвн багш улан бүркәлтә столын ард сууһад студент болһниг неҗәдәр дуудв. Цугтан цуглрҗ. Тренировкин хөөн сүл үзүлцд студентнр неҗәдәр һарч адһм угаһар дассн эрдмән комиссьт үзүлв. Ноһалаг дуудв.

Ноһала меечгтә дамшлтсан чиләчкәд, бумар йовад, турник деер хойр күнд номеринь кеһәд, сән гисн темдг- тә эврәннь ормд ирәд суув. Ноһалан дару Булһниг дуудв. Булһн бас санамрар меечгтә дамшлтыг пол деер сәәнәр кеһәд, брусья деер һарв. Булһн өмнк трениров- кдан багшин заасиг шулун тодлж, авад, эндү баһар һарһҗ цуг номермүдиг дигтәһәр кедмн. Энд улан сто­лын ард суусн багшнрин комиссь үзчкәд күүкн бийән бәрҗ, марһана багт орхар зүткв.

Бум деер барун һараи өргәд «мостикәс» зогснав гих- ләрн, хажуһар ишкәд агчмд пол деер одад тусв. Босхар седхлә, көлнь һал асад, ишкҗ болҗахш. Тер саамлань гүүһәд одсн Ноһала Церн хойр Булһниг сүүһәснь өргәд хувц тәәлдг хорад авч одад суулһв. Иовҗ чадшго. Кө-

29

лИйнь яспь көндрснъ медгдәд бәәв. Тер ормдан амЧй! маши дуудулад Булһниг травматологическ пунктд ав’ одад, эмчнр көлнь хуһрҗ гиһәд, гипсәр ширләд, гертя! күргүлв.

Общежитьд Булһн һурвдгч давхрт бәәдг. Машинәс буулһн Церн Ноһала хойр эмчин зааврар Булһниг нет- дгч давхрт бәәсн общежитии изоляторт кевтүлв. Цевр бпчкн хора. Нег-негнәннь тус хойр цаһан орн. Тал дун- днь дөрвлҗн модн стол. һанцарн үлдчкәд Булһн шин- кән ирҗ медв ямаран үүл учрсинь. Маңһдур марһан, кедү күн орхмн болхв? Мини зүүкд, багшнр юн гиҗ санҗах? Ичкевт. Тренировкд кесг дәкҗ кеҗәсн дамшлт- сан эс кенә гидг... Акад йовдл!

Ода иигәд һанцарн кевтх болҗанав. Цуһар шүүвр- тән белдх, би яахмб?

Булһн хату орн деер кевтәд сууһад, кевтәд сууһад бәәв. Көлән өргәд хәләхлә — шавр-тулһ. Эмчин өгсн цаһан товч эмиг келн деерән тәвәд, Булһн дёрән ясад кевтв. Бичкн өрә, оньста авдр болҗ медгдв.

Маңһдуртнь асхн бүрүллә Булһна үүдиг күн цоксв болв. Булһн эмч аашдг чигн гиһәд: «Ортн», — гиһәд хәәкрәд оркв.

Үүдн секгдәд, Церн Санл хбйр иңәмсклсн байрта орҗ ирв.

— Булһаш, менд! — гиҗ хойр көвүн ори тал өөрдәд һараи селгәдәр күүкнд өгч менд сурв.

— Мендвт, би эмч аащна болһад^ -— гиҗ зөвәр үг- дән торч Булһн хәрү өгв.— Суутн. _:

— Нам көлән хуһлсн улст иим айта хора өгдг бәәҗ... һанцарн... Аль сансарн дуулад су. Әмтн соңсшго,- гиж Церн шоглв. —■. Би, хүвдән болхла, чини бәәдлиг таасҗанав. _у

— Эн нег орн сул эс бәәнү, Булһн? Сурад кевтхмн болвзгоч? — гиж. Санл хөкрлж сурв.

— Мел чик. Өрүндән эмчд однав.

30

— Булһн, чй зев гиҗәнч. 6и чамд чйгн тусан күргәд боәхв.

Цсрп инәҗ Булһнур гилвксн нүдәри хәләв. Булһн эс күләжәсн гиичнр үзчкәд, ю келхән олҗ чадад, тедниг дахад бас ипәһәд бәәнә. Көвүд шоглад наадта-инәдтә үгәрн күүкнә уудьвриг мартулҗ кесг җилдән меддг үүрмүд кевтә Булһииг күүртән орулв.

— Марһантн яһҗ чилв? • Кен шүүв? — гиҗ Булһн көвүдин нер һарһлго хойраһаснь сурҗах кевтәһәр сурв.

— Чамаг бәәсн болхла, йирдән шүүх бәәҗвидн, — Церн келн Санл тал эргв. — Худл гихлә, эн баскетбо­лист намаг чиклх.

— Э... э... Тиим, тиим,— Санл Булһна цәәсн чирәг тәвлго хәләв.

— Үннднь келхлә, би нам тана нер һуталго, марһа- нд орлцлго һарсм сән болҗ.

— Эн тоолврчн мел буру. Багшнр цуһар чини тус- кар келәд бәәвә. Очки тоолҗлм. Чини очкис чамаг кү- ләһәд үлдв.

Санл Церниг күцц келүлл уга иигҗ немб: «Шулу- һар эдгәд, тер эмч-студент'нрт өгйәһәр өгсн очкисән оч авх кергтә».

— Көвүд хбйрдгч орм авч, күүкд һурвдгч.

Гимнастическ секцд Церн одахн нег җил хооран эн күүкдлә цацу гишң орв_; Баскетбольнд Санл һанцарн оддг болв. Тер бийнь зәрмдән сул асхнд хоюрн кинод одад, йирдән балһсн дотраһар чигн амрхар йовдмн. Булһниг гемтснәс нааран эдн общежитәс холд һарад уга. Хоюрн асхн. болһн Булһна мендинь медж. ирдг болв. Күүкн өмннь эс үүрлҗ йовсн ах курсив көвүд шулун-шулун ирәд бәәхләнь, теднд иҗлдәд, нам асхлад күләдг саам ирв...

Ноһала Кермн хойр лекцәсн ирн Булһнд хотынь күргәд, дегтрмүдинь авч ирәд, институтд бичҗ авсн лекцән цәәлһж, келж өгдмн.

Октябрьск нәр өөрдв.

31

Нәәрнн өмн һурвдгч курсихн философияр коллокви­ум өгхмн. Студентнр де.гтрән сүүвдсн институтын өрә- сәр хошадар, һурвадар тарад даслдв. һурвн куүкн Булһнад үүдиг оньслчкад суув. Философий лекцс^умш- дг багш бичкн нурһта, зөвәр эццн хар, ик козлдурта бол- дмн. Иим зүстә бийнь студентнр лекцинь икәр таасад, терүнә коллоквиум эс гиҗ шүүвр болхла, цуһар чичрәд бәәдмн. Тәвсн сурвртнь дүүрң хәрү өгхлә, тегәд оч темдг тәвх. Зәрм студентнриг дөчн-тәвй минутд сурдмн. Багшиннь авц меддг студентнр дасҗах номан эндркэв- рә болн һазадын орна җирһллә негдүлҗ дасдг.

Коллоквиумин өдриг ноябрин зурһанд асхнзурһанча- сас авн гиж, темдглҗ. Институтд өрүнәс авн активистнр нааран-цааран гүүлдҗ маңһдурк демонстрацд белдвр кеҗәнә. Зәрмснь актов залд болх эндр асхна концертиг белдәд бәәнә. Оркестрин дун һурвн давхр институтын гериг дүүргәд седклд байр үүдәһәд, нааран йр гиснкев- тә бийүрн дуудна. Институтын дуучпр,бийчнр репетиц кеҗәнә.

һурвдгч курсихн ик аудитор,т ор.ад ардк столмудт эрәдләд суув. Өмн бәәсн һурвн эрәд сул. Өмннь багшин стол. Хоорндан олн үг уга цуһар .дегтрән умшцхав. Па­вел Петрович орж, ирн тавн' студентнрин йер дуудад өмн бәәсн сул эрәдмүдт хоорнднь зөвәр уухнд орм үл- дәһәд суулһад сурврмуд өгв. Өрә дотр тагчг. Зуг һаза- һас секәтә форточкар орҗах щууган сән өдр өөрдҗәхиг санулна. Павел Петрович ^врәннь ормдан сууна, тетра­дям хәләһәд, толһаһан өндәлфЬд аудиторт бәәсн сту- деитнрән цугтан бәәх угаһинь диглҗәх кевтәһәр болһа- мҗтаһар хәләв. _г '

Павел Петрович дарунь стуласн босад, терзин өер белдҗәх студентнр хәләһәд зогсв. Теднь нег кииһәр КИИЛЖ.ӘХ мет, дегц багш талан эргж, хәләв. Зәрмснь өм- нән кевтсн цаасн деер юм бнчәд чигн бәәна. Багш ча­сам хәләчкәд:

32