Ангуд. Аратн зерлг аңгуд

Чон, арат (үнгн), порсг, зорхн, күрн, туула, зурмн, ялмн (мөрн ялмн, хөн ялмн), сохр номн/нумн, хулһн... Эдн цуһар мана һазрин зерлг-әмтс. Чон, үнгн (арат), порсг, зорхн, күрн - махч аңгуд. Чон - махч, мал чиләдг хортн аң. Зорхн бас махч, хөөнә хурһ бәрҗ иддг аң. Үнгн, күрн - герин шову, така авч зулдг, иддг аңгуд. Чон, үнгн - туула бәрнә, арат хулһнар чигн теҗәл кенә. Күрн - зурм, хулһ малтҗ иднә. Порсг (бичкн арат) бас үнгн метәр бийән теҗәнә.

ТОЛЬ: зорхн - барсук; күрн (күрнэ) - хорек; порсг - корсак; сохр номн/нумн - крот; үнгн - лиса; ялмн - тушканчик.

Туула, зурмн, ялмн, хулһн - өвсн теҗәлтә (өвсн киитә) әмтс. Зурмн, ялмн - ичәнд ордг әмтс. Туула, хулһн - үвл зун уга идшлдг әмтс.

ТУУЛА

Мана теегин туула бор болна. Бор зүсн теегин өңглә таарна. Бор болсн бийнь зунд шарлна, үвлд хоовр болҗ хүврнә. Хавр, зун, намрт туула шарлҗн, нигт урһмл заагт кевтҗ амрна. Үвлд цас малтад, кевтр кеҗ авна. Туулан ноосн нигт, туула киитнәс әәхш.

ТОЛЬ: кевтр - лёжка; таарх - гармонировать, совпадать; хоовр -светло-жёлтый.

* * *

Туула җилд дөрв дәкҗ төл авна. Ноһала, девәлә, кирүлә, цаһала дөрвн гидг.

Ноһала - хаврин ноһанла һарсн төл. Девәлә - зуна төл. Кирүлә - намрин төл. Цаһала – үвлин төл. Ноһан өвсн, девән өвсн гиҗ келдг. Хаврин өвсн - ноһан.

Зуна өвсн девән (бор). Тиимәс - ноһала, девәлә хойр - дулан цагин төл. Кирүлә - намрин кирү унсн, киитн цагла һарсн төл. Цаһала – үвлин цаснла һарсн төл. Ноһала үвләс әәхш: өсәд, бөдүн туула болҗ, үвлздг. Девәлә бас әәхш - үвл даана. Зуг бичкн кирүлә үвлд даарна, киитнд түрнә.

Ноһан өвснд бооҗсн Девәлә - бас туула,

Ноһала намрар - туула, Зуг кенз кирүлә

Девән өвснд бооҗсн Зудас икәр әәнә.

ТОЛЬ: кенз - осенний (родившийся осенью), поздний (о молодняке скота); үвл даана - переносит, выдерживает зиму; түрх - испытывать трудности, бедствовать.

ЗУРМН

Зурмн ичәнәс эрт һарна: лу сарин цасн деегүр гүүҗ наадна. Дарунь хаврин ноһа идәд тарһлна. Һурвн сардан өөк бәрәд, үр сарин халунла ичәндән орад, дарук хавр күртл унтна.

ТОЛЬ: ичән – спячка, зимняя спячка; үр сар - май, первый летний месяц (по калмыцкому календарю).

* * *

Хаврин зурмн кесг нүктә болна. Зурмна бәәңһә бәәрн - бусрг толһа, зурмн толһа чигн. Цоонг нүкн, гүн ташу нүкн гидг нүкд малтна. Ташу нүк малтад, шавринь һарһҗ овална. Хол дор, делм үлү орад, тус деегшән цоонг нүк малтна. Цоонг нүкнә амн нигт өвсн дунд һарна, күүнд кесгтән олдхш. Цоонгин йоралд, хол дора, кевтрин көндә бәәнә. Зурмн кевтр-көндәдән өвснә бүчр, буудя цуглулна. Үвлин теҗәл тиигҗ белднә.

ТОЛЬ: бәәңһә бәәрн - постоянное место; делм - неполная сажень; ташу нүкн - наклонная нора (суслика), цоонг – вертикальная нора (суслика).

* * *

Зурмн - өвсн теҗәлтә, әәмтхә, саг әмтн. Зурмнд дәәсн олн: күрн, арат, ноха, нег үлү махч элә шовун.

Зурмн теҗәл хәәһәд, цоонг нүкнәсн холд одна. Элә деерәс үзәд, идшлҗ йовсн зурмнур дәврнә. Зуг зурмн бас арһта. Зурмн идшлдг өвстә һазртан кесг ташу нүк малтчкна. Эләһәс зулҗ гүүһәд, түрүн учрсн нүкндән орҗ бултна. Элә хоосн үлднә.

ТОЛЬ: арһта - находчивый, умелый; түрүн учрсн (нүкндән) – в первую встретившуюся нору, элә - коршун.

ЯЛМН

Кеер, өвстә тегш һазрт, амнаснь авн хаалһ татсн өргн ташу нүкн харһна. Зурмна нүкнәс у, бичкн күүкдин һар дурндан багтм. Эн мөрн ялмна нүкн. Ялмн - сөөһин әмтн. Мөрн ялмн ик, хөн ялмн бичкн. Ялмн ут нәрхн сүүлтә, ар хойр көлнь ут, өмн көлнь ахрхн, ут чиктә, бүлтхр нүдтә, шархл бор нооста. Ялмн ар көләрн өсрәд, хурдар гүүнә. Ноха, арат энүг үкс гиҗ бәрҗ чадхш: ялмн өсрәд, дальтрна. Өвсн киитә ялмн - сәәхн әмтн. Ялмн, Ялмт гидг нерд эн әмтнә нернәс һарлһта.

Темдг: имҗ гидг адуснла ялмиг дүңцүлтн.

ТОЛЬ: һарлһта - происходят, происхождение; дальтрх - изворачиваться, ускользать; дурндан - свободно, вольно; имҗ - кенгуру, мөрн ялмн - большой тушканчик (тушкан); хөн ялмн - малый тушканчик; ялмн - тушканчик.

КҮРН

Теегин шар күрн бас нег соньн аң. Махч күрн сөөһин әмтн, сө, харңһу унхла нүкнәсн һарч гүүдг. Шарлҗ, бут кедәд, нөөрмү шову, хулһ меңндг.

Күрн чидлтә, зөргтә, догшн аң. Үвлин көрә һазр малтад, ичәндән кевтсн зурм бәрҗ иднә. Зурмна нәрхн цоонгиг дахад малтад, хумсар, шүдәрн уудулад, һазр дор орна. Зурм идәд, кевтртнь дуладад, кесгтән амрна. Геснь өлсхлә, талдан зурм хәәһәд гүүнә. Зурмн ичсн һазриг хәәһәд, царһлад гүүҗ-гүүҗ, үнрәрнь олҗ авад малтна.

ТОЛЬ: ичсн һазр - место спячки; кедх - оббегать (в поисках), обходить, уудулх - расширять, царһлх - оставляя бесчисленные следы.

* * *

Күрнин арсн үнтә. Күрнин дулан нооста арсар махла кенә. Урд цагт күрнин арсн үч өмсдг билә. Күрнин ноосн үвлд сәәхрнә. Зуна күрн шар, зуг үвлд хоорна. Үснь нигт, булнь җөөлн болна.

ТОЛЬ: үсн - мех, пушнина; үч - шуба (меховая)

* * *

Хальмг күмн күрниг таасхш. Заараснь җигшнә, му йорта гинә. Күрн хуцхла му йор гиҗ алдг. Күрнин арсиг толһадан өөрдүлхш, цеерлнә.

ТОЛЬ: заар - мускус (пахучее выделение), җигшх - брезговать; му йор - плохая примета; цеерлх - запрещать, соблюдать запрет.

* * *

Күүнә юмн күүнә,

Күрнин махн заарта

(дун)

Күрн зөргтә, чиирг аң. Бийәсн ик, догшн нохаһас әәхш. Нохан өмнәс хуцҗ дәврәд, хурц шүдәрн зуулдад теснә. Хавхд торсн күрн хавхан хамхлхар ноолдад, шүдәрн кемлнә, һәрәдәд, күгдләд, эс алдрхларн хавхд торсн көлән хазад таслчкад, һурвн көләрн зулҗ гүүнә. Хавхас алдрсн, һурвн көлтә күрн теегт харһна.

Бүдүн күзүн зантайг - гиҗ күзүндән чидлтә күрниг оңданар нерәддг.

ТОЛЬ: алдрх - вырваться; күгдлх - пытаясь вырваться, вырываться; оңдаһар (талданар) - по-другому; тесх - переносить, терпеть, сносить; чиирг – выносливый, живучий.