Шовуд. Җивртн

Теегәр дәврәд нисдг шовуд: хун, һалун, тоодг, нуһсн. Теегт бәәршдг шовуд: һәрд (хар шовун), элә, хоңхт алг, алтн һорһлда, харада, торһа, цах, заарг. Теегин чимг болсн тоһрун шовун - хойр зүүл: хар келн тоһрун, өл маңхн тоһрун.

ТОЛЬ: алтн һорһлда - сизоворонка, щур; бәәршл - обитающие; дәврәд нисдг - перелётные; заарг - чибис; өл маңхн - сизо-белый; тоодг - дрофа, дудак; хоңхт алг - огарь; чимг - украшение.

ХУН

Хаврин түрүнд, цасн хәәләд, царңгуд дүүрхлә, цав цаһан хун усна, нуурин көвәһәр ирҗ бууснь үзгднә. Цеңнсн сәәхн дуута цаһан хун эрт ирҗ маниг сергәҗ байрлулна Болв, хун теегт удан бәәхш, дула дахад, ар үзгүр адһна. Хол ар үзгт күрч өндглнә. Эҗго нуурин көвәд, хулсн, зегсн заагт үүрән ясна. Модна ацар, хулсар яссн өндр үүрнь холас үзгднә. Тавн-зурһан дүд цаһан өндгән һарһад, дарад һууҗана. Хунын һууҗмул экән дахад өснә. Дарунь нисдг дасна. Хун – сәәхн болсн деерән сәәхн дуута шовун.

***

"Җаңһрт" келгднә:

Арвн зурһата Аһ Шавдл хатн Йирн йисн чивһстә Йиндр мөңгн Хууран авад татхла,

Хулсн дундан өндглсн

Хунын дун һарад, Нур дундан өндглсн Нуһсна дун һарад, Арвн хойр айсар Чашкурдад одв,-

гинә.

Хун шовуна зург хәләһәд, ахр келвр тогтатн.

ТОЛЬ: дарад һууҗана - высиживает птенцов; йиндр - высокий, возвышенный; цеңнсн - звонкий; чивһсн - струна.

* * *

Хавр хунар эклхлә му,

Үвл хурар эклхлә му,-

гидг үлгүр бәәнә. Зәрмдән хавр эрт экләд, хәрү урвад, киитрнә, үвл хәрү ирнә. Иим эрт эклсн “хаврар” хун нисҗ ирнә, эндүрнә. Иим хавр - му хавр. Деерк үлгүриг талданар:

Хунар эклсн хавр му,

Хурар эклсн үвл му,-

гинә.

(Хурин хөөн үвлин киитн эклхлә, чиигтә һазр көрнә, малд му үвл болна,)

ТОЛЬ: урвх - вернуться, измениться, быть непостоянным.

ТОҺРУН

Тоһрун ирҗ. Тоһруг соңсув,-гиҗ байрлцхана. Йоста дулан болчксн цаг, йосн хавр “һурр-һурр! һурр-һурр!- гиһәд, хошадар салад ирҗ бууна. Кеер, усна захар чигн цервәд, ут күзүн, нәрхн шилвән үзүлҗ бардмнна. Эн сәәхн ик бор шовун - теегин шовун. Ил һазрт әрә хотхрлчкад. Һазрла һазр болсн хойр бор күрң өндгән һарһҗ дарна. Дарунь хойр бор һууҗмулан дахулад, халунд аман аңһалдад, ус орснь үзгднә.

ТОЛЬ: аңһалһх - раскрыть клюв; бардмнх - хвастать; цервх - порхать, плавно летать, плавно ходить; шилв - голень.

* * *

Эн - теегин бор тоһрун, эсклә хар келн тоһрун.

Хар келн тоһрун Хаврин сарднь доңһдхла,

Хаврин сарднь доңһдна, Хәәрлдг ээҗнь сангдна.

Иим дууг хәрд һарсн күүкн (бер) ээҗән (экән) санад дуулдг бәәсмн.

ТОЛЬ: доңһдх - петь, кричать (о птицах); хәәрлх - жалеть, щадить.

* * *

Зуна халун нарн һазр цонаһад, үд өөрдәд ирсн цаг. Тенд-энд, шарлҗн заагур, тоһруд хошадар адһснь үзгднә. Тоһрудын ард дахсн, нәрхн дууһар чишклдсн, хошад-неҗәд һууҗмул үзгднә. Халунд ундассн һууҗмулан дахулад, һол тал, усн тал адһҗ йовснь тер. Эк, эцк хойрнь ду һарад, һурҗңнад, һууҗмулан шамдулна. Наар, йов, ус уухм - гисн болна. Чидл орад уга һууҗмул адһна. Зуг болҗ өгчәхш: шарлҗнд бүдрәд, унҗ босад, әрә дахҗ йовна. Болв, даха йовҗ, уснд күрнә. Ус ууһад серүцәд амрна. Ундн ханна. Дарунь эк, эцк хойрнь дахулад, өвстә һазрт күрч бултулна.

ТОЛЬ: адһх - спешить; бултулх - спрятать; бүдрх - спотыкаться; һурҗңнх - курлыкать; серүцх - освежиться, проветриться; ундн ханх - утолить жажду; цонах - напекать; шамдулх - заставить спешить.

ӨЛ МАҢХН ТОҺРУН

Хулста нуурин көвәд урд эрт цагт көкрңгү өңгтә ик өндр тоһрун хошадар бәәрлдг бәәсмн. Цуурдсн сәәхн дуута, саглрсн сүүлтә, саг сергг тоһрун хая, берк үзгддг. Эн - өл маңхн тоһрун.

Хар келн тоһрун дууч биш, һанцхн һурр-һурр, һурр-һурр меднә. Өл маңхн тоһруна утар татсн цуур бүшкүрин сәәхн дун седкл көдлгәд одна.

Өл маңхн тоһрун Өкәрләд өсксн ээҗнь

Өрүн асхнд доңһдна. Өрүн-асхнд сангдна,-

гиһәд, берк сәәхн айста дун - бас һазран сансн берин дун. Тиигҗ, хальмгин хамгин сәәхн, уйңһ айста дун эн тоһрунла негдәтә. Нуурин көвәд, улмта-унулта, бултңһу һазрар үүрән ясдг тоһрун. Хагсу хулс, зегс, өвс девсәд, өргн ик үүр кеҗ өндглдг. Бас чигн нурһлҗ хойр, хая һурвн, зәрмдән нег өндг һууҗадг. Өндгнь улавтр күрң, зәрмдән ноһавтр күрң, шарвтр күрң чигн болна.

Дарунь хойр бор күрң һууҗмулан дахулад, өвстә, шуурата ормар бултна. Харулд зогссн тоһрун чаңһ дууһар дуулна, сагл!- гисн докъя өгнә.

ТОЛЬ: берк - трудно, тяжело (очень); докъя - сигнал; зегсн - чакан, рогоз; сергх - воспрянуть, оживляться, пробуждаться; уйңһ - жалостливый; улмта - болотистый; хая - изредка; цуурдсн - трубный (голос); шуура - осока.

* * *

Зәрмдән эк, эцкән дахҗ йовх, өөд уга һууҗмулыг ноха бәрнә. Әср көвүд чигн бәрҗ авна.

• Тоһруна һууҗмул бичә бәрҗ зоватн, бичә алтн,- гиҗ көгшд заана.

• Негдвәр, килнц. Нүл уга әмтә юм зовахм биш. Хойрдвар, тоһрун экнь үрндән дегд хару, дегд генәртә. Үксн һууҗмулан эргәд, генәрәд, зовлңгин дууһар һурҗңнад, үрнәсн салҗ чадлго эргнә. Алсн күүг харана гинә. Хар келн тоһрун гиҗ юңгад келнә? Харалч, үрән хармнад, харал тәвдг тоһрун гиҗ келнә.

- Тоһруна һууҗмул ална гисн буйнч гелң күүг алснла әдл килнцтә,- гиҗ буйнч ээҗнь үрән сурһдг.

ТОЛЬ: әср - баловник; буйнч - добродетельный; килнц - грех; нүл уга - безобидный, безгрешный; өөд уга - слабый, беспомощный; харах - проклинать

ХОҢХТ АЛГ

Кеер, боодг, ик цандг усна көвәд хоңхт алг ирҗ бууна. Нисҗ ирдг цагнь - мөрн сар. Хун мет сәәхн дуута, улвр шархл алг, ик шовун - хоңхт алг. Нуһснас ик, һалунас баһ бийтә болна. Усна амнд хошадар бәәрлдг. Насни турш салдго эр, эм хойр; хоңхт алг нег-негндән хару эңкр. Хаврт цегән дууһан дуулад ирдг хоңхт алгуд намрт бас дуулад хәрҗ ниснә. Хоңхт алг - теегин шар алтн чимг.

Хоңхт алг- саг шовун, үзхләрн хол зогсад, холас һәәхтн.

ТОЛЬ: алг - пегий; насни турш - на всю жизнь; саг - чуткий; хоңхт алг - огарь (птица); цегән дун - нежный голос; эр, эм хойр - супруги.

УРҺМЛ