Худгин усн

Теегин худг олн. Малчнр нурһлҗ худгас заңһар ус татҗ малан услна. Балһсд, селәдәр чигн заңһта худг элвг. Заңһин шуург нег өкәһәд, нег өндәһәд бәәхлә, мал услҗахинь холас медҗ болна. Зәрм малчнр худгас ус моторар татна. Эннь амр болна: моторар татсн усн бурзар гүүһәд, оңһц шулун дүүргнә. Мал шулуһар услгдна.

ТОЛЬ: бурз - труба; заңһ - колодезный журавель; нурһлҗ – в основном; оңһц - корыто (длинное), водопойная колода, шуург - жердь (для доставания воды из колодца).

* * *

Худг малтдг, усн һардг һазр сәәнәр меддг өвгд бәәнә, һолын булң, хотхр, царң, салан адг мет һазрар худгуд малтна. Тиим һазрар урһсн өвснә зүсәр бас уста һазр олҗ авна. Худгиг малта йовҗ, уснд күрнә. Нег алд, хойр алд гүүнәс усн элвгәр һарна. Зәрм худг һурвн-дөрвн алдас ус өгнә. Гүн худг гиҗ тиим худгиг нерәднә. Урд цагт гүн худгиг эзнь шатлдг билә. Хар модар, чолуһар шатлдг. Тиим худгиг шатта худг, чолун шатта худг гинә. Кезәнә сән уста худгуд нертә болдг билә. "Шатта худг" (ода Шатта гидг селән), "Нарн худг", "Анҗан худг" (эзнә нерн), "Һанц худг" - гиҗ нер һардг, ик уста худгуд бәәсмн. Иим худгас кедү услв чигн усн чилдго (шавхддго). Эн сүҗ уста худг.

ТОЛЬ: алд - сажень; шат - сруб, крепление, шавхх – вычерпать до дна, сүҗ - обильный водой.

ҺООҖУР

Деерәс, өндрәс асхрҗ, уругшан (дорагшан) гүүдг булг усиг һоожур булг, эсклә һооҗур гидг. Мана таңһчд һооҗур булг элвг. Эргнин шиирин экнд - нег үлү олн. Һооҗур булгта һазрт һооҗур гидг нерн шиңгрсмн. Олн әәмгт һооҗур гидг нертә һолмуд бәәдг.

* * *

Һооҗад урсдг булгта, Һурвн миңһн адута

Һооһар урһсн садта, Городовиковин нертә колхоз

(олна дун)

ТОЛЬ: нерн шиңгрх - название утвердилось; нег үлү - тем более, урсх – быстро течь, бежать (о воде), экнд - у начала, истока

ТОЛҺА

Теегт өндр-өндр толһа олн. Толһа холас үзгднә. Җирлһн һатцас үзгдсн толһа өндр уул мет болна. Толһан өөр ик төгрг хотхр харһна.

ТОЛЬ: җирлһн һатцас - из-за миража; толһа - курган; хотхр - низина, впадина.

ХОТХР

"Хотхр - баатрин мөрнә туруна орм. Толһа турунас өсрсн шавр" гидг домг бәәдг. Тедү мет туулин, “Җаңһрин” баатриг, баатрин мөриг тиим ик, күчтә гидг. Болв өндр, ик толһас - күүнә һарар овалгдсн шавр. Кесг миңһн җил хооран мана урдкс, алдр нертә хан күүг, дәәч баатриг тиигҗ оршадг бәәсмн. Һазр малтад, оршачкад, шаврар деернь ова овалдг; малтсн һазр - хотхр болҗ үлддг.

ТОЛЬ: алдр - прославленный, знаменитый; домг - легенда, сказание, предание; күчтә - сильный, мощный; овалх - ссыпать в кучу; ова - курган; оршах - хоронить, погребать.

* * *

Теегин өндр толһаг талынар ова гидг. Ова гисн үгәс овалх, овалад гиҗ һарна. Толһан өөр хотхр бәәдг. Олн зун, миңһн күмн шавр малтад авад бәәтл хотхр болҗ. Шавриг зөөһәд овалад бәәтл ова-толһа болҗ һарч. Зәрм өндр оваг һазрин сәкүсн гиһәд тәкнә.

Үр сард, үрс нәәрлә ова тәкдг, овад тәкл өргдг йосн бәәдг.

Оват гидг нертә һазр бәәдг.

ТОЛЬ: һазрин сәкүсн - дух-хранитель местности; тәкх - освящать, совершать жертвоприношение.

***

Кесг ова толһа - нертә, тууҗта болна. Хар Толһа олн. Кесг әәмгт, олн һазрт эврә “Хар толһа" бәәнә. Яшкул балһснас хооран Адсхин Хар Толһа гидг соньн ова бәәдг. Өргә Түргн, Төмр Утцн гидг хойр нертә баатр һазрчнр эҗго һазр шинҗлҗ, йовад, эн толһад ирҗ хонҗ.

Тер хойр һазрчин нег мөрн тенд үкҗ гидг. Сән мөрнә арсинь хәәрлҗ, тер ова деер сеглҗ үлдәҗ. Мөрнә хатсн арсиг адсх гидг. Тегәд, эн оваг кесг зун җилд "Адсхин Хар Толһа” гиһәд хальмгин хәәртә баатрмудын неринь мартулхш. Хальмгин нертә туршул, хаана һазрч йовсн Өргә Түргн, Төмр Утцн хойрин нерн мөңк.

ТОЛЬ: адсх - шкура лошади; арсн - шкура; һазрч - землепроходец, разведчик; сеглх - подвешивать; хәәрлх - почитать; хәәртә - дорогой, любимый; эҗго - безлюдный, необитаемый.

* * *

Ова ик толһасас талдан бусрг толһас теегт дала. Бусрг толһа, зурмн толһа гисн зурмд нүк малтад, шавринь овала бәәтл, олн зун җилд бусрг, эсклә зурмн толһа болна. Малар кеер (ишкә герәр) бууҗ бүүрлдг цагт үүдсн йөрәлд:

Зурмн толһа хадлһта болтха,

Зуухин амн тоста болтха,-

гиҗ келдг. Хурта сәәхн хаврар тег эңдән, зурмн толһа чигн өвсәр бүркгднә. Зурмн толһад хадлһна өвсн урһна гисн - байн җил, мал тарһн, өөкн, тосн элвг. Зуухд хот кехлә, хорһн - тосн деврнә, тегәд “зуухин амн тоста” гидгнь тер.

ТОЛЬ: бусрг толһа - маленький курганчик, “прыщик”; бүүрлх - устраивать стоянку, поселяться; деврх - литься через край; зуух - яма для разведения огня; үүдсн - рождённый, созданный, сотворённый; элвг - богато; эңдән - повсюду, сплошь.

* * *

Өндр толһан өөрк гүн хотхр - шимтә ноһан өвсн нигтәр урһдг һазр. Хөн, үкр, мөрн хотхрин өвснд цадна. Урд цагт мөрәр холд йовсн күн кеерин хотхрт ирҗ көлгән амрадг. Хотхрт мөрән чөдрлҗ тәвәд идүлдг.

Герин өөрк хотхрт мөриг бас архлдг. Хотхрин тал дунд төмр һас цокад, ут арһмҗар өмн көләснь архлна.

Архлани мөрнд Арн баһ наснд

Арһмҗ, һасн түшән. Аав, ээҗ түшән

(Ут дун).

ТОЛЬ: арн - юный; архлх - привязать лошадь арканом; һасн - колышек; түшән - опора; чөдрлх - треножить, спутывать лошадь.

ДӨРВН ЗҮСН МАЛ

ҮКР МАЛ

Мана селәнд үкр мал олн. Гер болһн үкрмүдтә. Асхн. Үкрмүд мөөрлдәд, кеерәс хәрҗ ирнә. Эдн гер-герүрн тарҗ хәрнә. Хошад-һурвад, зәрмдән дөрвәд-тавадар тарҗ хәрнә. Гер болһн үкрмүдән тосҗ авна. Саадг үкрт хот өгәд саана. Хаврин үкр ик үс өгнә. Арвн, арвн тавн литр үс нег үкрәс саана.

* * *

Үкрч Бадм өвгн эрт босна. Ут шилврән авад, хотна үкрмүд цуглулҗ тууна. Тачкнсн шилврин әәһәс сүрдәд, үкрмүд адһҗ баглрна. Үкрмүдән баглҗ тууһад, Бадм зо өөдлүлнә. Цомг давад, гүн салад күрәд, үкрмүд белчәд идшлнә. Бадм эрг деер зогсад үкрмүдән холас бүрткнә.

ТОЛЬ: белчәд - пастись, разбрестись на пастбище; бүрткх - пересчитывать; зо - возвышенность (хребет); сүрдәд – сильно пугаться; сала - балка; тачкнх - щелкать (кнутом); цомг - высотка, возвышение; шилвр - кнут; эрг - берег, обрыв.

* * *

Бадм үкрчин сүргт тәв һар бод мал бәәнә. Бадм үкр болһниг таньна, зүс-зүсәрнь йилһнә. “Дорҗин үкр-улан цоохр, Эрднин үкр-күрң һалзн, Лиҗин - улан сарлң”,- гиһәд зүслнә. Зүсләд, үкр дутхла, салсинь медәд, сала негҗәд хәәҗ авна. Сүргән бүтн авч хәрнә.

ТОЛЬ: бод мал - крупный рогатый скот; зүслх - определять, сортировать по цвету (масти); күрң - бурый; негҗх – искать, обыскивать; сарлң - со звездочкой на лбу; цоохр - пёстрый, пятнистый.

* * *

Зәрмдән кесг үкрин зүсн әдл болна. Болв, Бадм өврәрнь, сүүләрнь таньна. Хойр үкр - әдл улан һалзн. Зуг негнь шовһр өвртә, наадкнь далһа өвртә. Улан сарлң үкрмүд олн. Зуг негнь ут сүүлтә, бас негнь ахрхн өвртә, наадкнь гедгр өвртә - гиҗ Бадм тодлҗ бүрткнә.

ТОЛЬ: гедгр өвр - рога с наклоном назад; далһа өвр - рога с наклонами вовне; шовһр өвр - прямые рога.

ШООДРГ

Хаврин халун үдлә үкрмүд идшлдгән уурв; сүүлән өргҗ авад, үзг-үзгтән тарад гүүлдв. “Шоодрг”- гиҗ Бадм медв. Шоодрг үкрмүдиг хатхад, теңкән угаһар өвдкәв - үкрмүд тесҗ чадлго, хорхаһас зуллдв. Бадм үкрмүдиг кесгтән көөлдәд, һолын уснд шахв. Уснд орад, мал тогтнв.

ТОЛЬ: теңкән уга - неимоверно; шоодрг - овод.

ҺУУР

Түүнә хөөн цөөк хонад, үкрмүд, гер, терг хаша - харһсинь шөргәдг болв. Чидлтә цармуд хаша шөргәһәд, хамхлад бәәв.

• Хар саната мал,- гиҗ Бадмин эмгн цартан уурлв.

• Хар санан биш, һуур көндрәд зоваҗана,- гив Бадм.

Һуур - шоодргин хуурснас бооҗсн өтн, үкрин арсн дор өснә. Өсәд, цоолад һарч ирәд, шоодрг болҗ ниснә. Шоодрагин мал хәрүлхд күчр, цуглулхнь күнд.

ТОЛЬ: зулх - убегать; теңкән угаһар - очень сильно, невозможно терпеть; тесҗ чадлго - не выдержав; хуурсн - личинка, гнида; цар - вол; цоолх - проколоть, продырявить; шоодрг - овод; шоодрагин мал - коровы, бегающие от овода; шөргәх - тереться.

ТУҺЛ

• Лиҗ, үкрән гер деер үлдә, бичә һарһ,- гиҗ асхн, үкр орулҗ ирәд, Бадм келв.

Бичкн Эрднь, аав Лиҗәсн сурв;

• Аав, цоохр үкриг бичә һарһ гиҗ юңгад келв?- гив.

• Мана цоохр үкр өрүндән туһлх,- гив аавнь. Лиҗ тер сө кесгтән унтсн уга; цоохр үкр яһҗ туһлхинь ухалад, туһлынь үзсн болад бәәв. Зуг өрүн өрлә нөөртән диилгдәд, батар унтв.

• Туһлнь һарчана, һарчана! гилдсн чаңһ-чаңһ үг соңсад, Эрднь серв. Өсрҗ босад, көл нүцкәр гүүҗ һарад, үкрин сараһур ирв.

ТОЛЬ: көл нүцкн - босиком; нөөртән диилгдәд – побеждённый сном; өрүн өрлә - под утро.

* * *

Сара дотр барг-бүрг, кесгтән ширтв. Харанд иҗлдәд, үзв: цоохр үкрин өөр нилх, илцрң чиигтә бичкн хо һалзн туһл кевтнә. Үкр күкрсәд долана, туһл толһаһан саҗхар седнә - чадхш.

• Бәг хоюрн, экнь долаг, хагсаг,- гиҗ аав келв. Цуһар сараһас һарв.

Аав Эрдньд келв.

• Хотан уусн болхла, һархмн, туһл оч хәләхм,- гив. Эрднь адһад, өрүн хотан күцц уулго, ааван дахҗ һарв. Үкрин сараһур ирв. Цоохр үкр өңгрсн хойр часин дунд туһлан долаһад цеврлчкҗ. Зуг эр туһлын киисн хатад уга, илцрң. Туһл теңкәд босҗана.

• Көлнь хальтрҗана,- гиһәд, аав туһлын тавгин мөөрс авб. Туһл зогсдг болв. Зогсҗаһад, үнлҗ долаҗасн экән эргәд, делңгинь хәәв. Хәәһәд, олҗ авб. Дарунь нудрад көкв.

• Түрүн көклһнь эн болв,- гив аав. Эрднь көкҗәсн туһлур ширтәд орҗ одв.

• Амнаснь көөсн һарчана!- гиҗ Эрднь хәәкрв.

• Чик, тиигдм. Уурган көкҗәнә,- гив аав.

* * *

Уургтан цадсн төл - бооҗун.

ТОЛЬ: барг-бүрг - сумерки, тёмно, сумеречно; бооҗун - окрепший, илцрң — сырой, мокрый, влажный; күкрсх — ласково мычать; ширтх - пристально смотреть; мөөрсн - хрящ; теңкәд - крепнуть, набираться сил, уург - молозиво; киисн - пуповина; үнлх - ласково тихо мычать, хальтрх - скользить, соскальзывать; ширтх - пристально смотреть, присматриваться