Манц һол

Хальмг таңһчин өмн үзгин кил болсн өргн Манц һол бәәдг Манц давста, һашун уста һол, болв хойр таларнь өвстә, урһмлта ташу талвана, Манц һол дахад, тәрән сәәнәр урһна. Манцин ар бийд Чолун Хамр, Зунду Толһа гидг чолута өөдм бәәдг. Манцин чолуһар гермүд бәрнә. Манц - хулста, шовута, сәәхн нутг. Манцас өмәрән Арзһр гидг һазр бәәдг, хоорнднь эңкисн өндр хамрмуд үзгддг.

Манцин ар ташунь Манурсн сәәхн һазр,-

гиҗ дуулдг.

ТОЛЬ: кил - граница; ташу - склон.

КӨК ТЕҢГС

Таңһчин дорд өмн захнь Көк теңгст күрнә. Теңгс ик эрт цагас авн заһсарн кү теҗәдг бәәсмн. Зөрмг, дадмг заһсчнр теңгст гөлм тәвҗ, заһс бәрдг юмн. Нер һарсн тарһн, шимтә заһсд; хорв, бекр, цуув - мах, түрс өгнә. Дольгалсн һалвта теңгсәс сүрдлго аңндг заһсчнр олнд тоомсрта.

Хорв заһсн кевтә Хордаһад бәәдмб?-

гиҗ дуулдг.

Хордһр ик хорв заһсн ямаран бәәдлтә, күндәрн ямаран? Көк теңгс ямаран нилчтә?

ТОЛЬ: бекр - осётр; гөлм - рыболовная сеть; һалв - ураган, шторм; дадмг - опытный, сноровистый; дольгалсн - вздымающийся, бушующий; нилч - здесь: богатство; сүрдх – робеть, пугаться, бояться; хорв - белуга; хордах - быть большим, тучным; хордһр - большой, выдающийся; цуув - лещ.

* * *

Көк теңгс, Манцин Кец хойрин хоорнд өргн ик нутг - Хар һазр гиҗ бәәдг. Кесг цагтан гүүлгв чигн чилдго - Хар һазр тиим у нутг. Хар һазр кезән-кезәнәс нааран нер һарсн, түүкд орсн нутг. Хар һазрт таңһчин кесг сай хөн, үкр, адун, темән үвлздг билә. Тедү дүңгә идг-өвсәр байн һазр билә. Мөрәр йовад, дөрвн талан хәләхлә, - захнь үзгддго өвсн идг. Эн өвсн - нернь туурсн зултрһн (зултърһънъ) шарлҗн билә. Зултрһнд мал намрас хавр күртл тарһлад, һазр-һазртан чинәтә хәрҗ ирдг. Ода зултрһн ховр болв. Хар һазран ясҗ авх кергтә.

ТОЛЬ: идг - пастбище; зултрһн - (зултърһънъ, зултарһана) - прутняк; чинәтә - сильный, окрепший, сытый.

ЦАҺАН ҺАЗР, БОР ҺАЗР

Эргнин җирн зурһан шиирин экәр йовхла, зунд цаһан өвсн дала-теңгс мет дольгална. Салькнд нәәхлсн цаһан өвснә көндрл – усна дольган мет. “Цаһан өвснә дольган" - сәәхн үзмҗ, һазрасн холд йовсн хальмг күүнд цаһан өвснә дольган сангдна. Цаһан өвсн урһдг һазриг цаһан һазр гинә.

Эргнин шиирәс дорагшан буухла, хамрин белд - буурлда өвсн элвг. Эн бор һазр.

Цаһан һазрт аду өскдг, бор һазрт үкр, хө өскдг - гиҗ өвкнр герәслҗ. Цаһан өвснд (үзүртәтн зөг - буудята болна) мөрн тарһлна. Бор өвснд (буурлда, зултрһн, чөдргн, зеергн, буя, йөркг) үкр, хөн тарһлна, цегргт темән сәәрнә. Цаһан өвснә йозурнь - бетк, көк савһр өвсн - бас мөрнд тааста. Цаһан өвснә зөг хөөнә цогцд шаагдҗ зована. Зөгәс хөн саглна.

Цаһан һазр - адун мөрнә идг.

Бор һазр - сүрг хөөнә, үкрин идг.

ТОЛЬ: бетк - корни ковыля; буурлда - полынь; герәслх - завещать; зеергн - степная ягода; зөг - ости ковыля; көндрл - колыхание; саглх - остерегаться; үзмҗ - украшение, краса; чөдргн (чөдэргэнэ) - степной вьюнок.

БУЛГ

Эргнин шиирин экнд һазрас эврән һардг булг усн элвг.

Булг - чолун хад дорас турглҗ һарна. Зәрмдән сала-судлын экнәс чигн һарна. Булг цувгар урсад, дорагшан гүүнә. Цувг-һөркин көвәһәр ноһан урһна. Булгин усн киитн болн цегән, цевр. Мана Таңһчд Хар Булг гидг һазр олн. Көк Булг гиҗ бас бәәнә. (Көк шаврта һазр).

Хар Булг - цегән цевр (хар) уста булг. Хар Булг - цегән булг.

Цегән булгин уснас Киитн булгин уснас

Чирәһән уһаһад суулав. Киилгән уһаһад суулав,-

гиҗ дуулдг.

“Көк девән өвснд, киитн булгин уснд” күлг мөрән амраһад, туулин баатр дөчн йисн хонгар унтна.

ТОЛЬ: девән - луг, поле; турглх - нестись потоком; экн - начало, исток; цувг-һөрк - ручеек.

* * *

Һөрк - өндр деерәс гүүсн усна цувг. Догшн хур орхла, цасн хәәлхлә, өндр деерәс, кецәс гүүсн усн һөрк татна, һөркин усн хурдар гүүнә: турглад, хорҗңнад одна.

Үлгүр: Түргн һөрк адгтан күрхш. Үлгүрин утхнь: усн дегд хурдар гүүһәд, цувгасн хаҗиҗ һарад, һөркин чилгчд, адгт күрхш. Дегд адһсн күн кех кергән күцәхш.

ТОЛЬ: адг - устье, конец; кец - склон; хорҗңнх - журчать.

ЦАНДГ

Мана теегт цасн хәәлхлә, олн-олн цандг тогтна. Хурин хөөн бас цандг усн хурна. Цандг усн тегш, тиньгр һазрт тогтдг.

Кеер, өвсн урһдго, тегш йоралта бичкн хотхрмуд бәәнә. Тиим халцха хотхрт эрк биш цандг болҗ усн зогсна. Цандгас кеерин мал ус ууһад амрна. Усан ууһад, доран өвс идҗ идшләд, шулун тарһлна.

Зудас у һарад, Цандг усна көвәд

Заясн цагнь ирәд, Цаһан хурһн һарч.

гиҗ хаврин цандгин өөр юн болсинь шүлгч келҗ.

(Калян Санҗин шүлгәр)

ТОЛЬ: цандг - лужа; зуд -зимняя (весенняя) бескормица, падёж скота; заясн цаг - положенное время, срок.

* * *

Цандг удан бәәхш. Нарнд халад, уур һарад дарунь ширгнә. Түрүләд бутьхагта шаврта усн цандгин йоралд үлднә. Дарунь цандг хагсад, бутьхаг бальчг хатад, шуурад, үүрмг-үүрмгәр корҗна. Дарунь шавр салькнд үләгдәд, шора болҗ ниснә. Цандгин “насн” тедү болна. Болв, бас хур орхла, цандг шинәс әмдрәд, цегән усар дүүрнә.

ТОЛЬ: бутьхаг - мутная вода, жидкая грязь; корҗих - сморщиться, быть шершавым; шуурх - трескаться.