Нарн. Өдр

Нарн дорд, зүн үзгәс һардг. Түрүләд дорд үзг шарлна. Дарунь нарн бултаһад эклҗ һарна. Дарунь нарн өөдләд, дегҗәд һарч ирнә. Улаһад һарсн нарн герлтәд, шарлад өөдлнә. Өөдләд, зүн өмн үзгт ирнә. Өрүн үд болна. Дарунь үдд (һал үдд) күрнә. Тиигҗ, өдрин өрәл болна. Үд болҗ гинә. Дарунь нарн кецәһәд, дорагшан орна. Дарунь нарн үлаһад, деед (барун) үзгт бууна. Асхн болснь тер. Өрәлдәд орна, удл уга бүклдән орна. Бүрүл болҗ гинә. Нарн суув гинә. Дорд үзг, зүн үзг, нарн һарх үзг - нег үзг. Деед үзг, барун үзг, нарн суух үзг - бас нег үг.

Делкән шар нарн

Дегҗәд һарч ирдг

Сән эмин хачр улан. Суух нарна сүүр улан.

ТОЛЬ: асхн - вечер, асхн үд - “поздний полдень", бултаһад - показываясь. бүрүл – сумерки, дегҗәд - поднимаясь; кецәх – садиться, пойти под уклон; өрүн - утро; өрүн үд - "ранний полдень"; үд – полдень; үзг - сторона света, направление.

* * *

Нарн - урһмл, әмтә хамгт дула өгдг, әм залһдг, ачта һарьг одн. Нарнд ханад зальврдг. Күмн - нарни үрн гидг. Нарна ээврт унһн, туһл, хурһн, ишк мет шин төл байрлҗ тогльдг, бооҗдг.

Өрүн һарсн нарн Өвснә бүчрт мандлдг

(дун)

ТОЛЬ: бооҗх - расти. крепнуть; бүчр - здесь: верхняя часть растения, травы, вершок; һарьг - планета; зальврдг - почитают, молятся; мандлх - всходить сияя; тогльх - прыгать; үрн - дитя.

Намр ирв

Әмтнә чидл авсн халун номһрв. Зуна сармуд давб. Намрин серүн орв. Бәән бәәҗ өдр ахрдна, нарна халунь улм баһрна. Сө экләд утдна. Серүн улм зекүн болна. Өвсн, шарлҗн хумхарв. Теег шарлв. Шовуд зүс-зүсәрн баглрна. Хамгин түрүнд алтн һорһлда, харада оларн баглрҗ белдәд нисҗ одв.

Тоһруд зелләд, ик деегүр нисв. Һурр-һурр!- гилдәд мендән келчкәд, зеләрн өмәрән адһв.

ТОЛЬ: ахрдх - сократиться, стать коротким; зекүн - прохлада, морозец; зелләд - вереницей (о птицах), зүс-зүсәрн - каҗдый вид (вид видом), номһрх - ослабнуть; серүн - прохлада; утдх - удлиниться. хумхарх - пожелтеть; шарлҗн – бурьян

***

Серүн шүрүн салькн кемтә көдлдг болв. Хүвсхсн салькнд өвснә бүр модна хамтхасн ишәсн салҗ нисдг болв. Сөөһәр һазрт, өвснә бүрт кирү ундг болв.

Кирү һазрт унна. Кирүлә кеер даарна.

Кирүтә намран дахад Киитн үвл аашна.

ТОЛЬ: иш - ветка, стебель; кемтә - периодически; кирү - иней; кирүлә - заяц - листопад (заяц, родившийся осенью); хамтхасн - листья (лист); хүвсхсн - резко дующий; шүрүн - резкий.

* * *

Намрин киитн кү меклнә. Нимгн хувцта, киитн һотлта, санамр йовдг күүкд намрар царцна. Намр мекч, гем өгнә. Цогцан дулаһар бәр, көлән батл - намрас сагл.

Седң күн намрар,

Җора мөрн хаврар.

Седң күн - серүн, нимгн ке хувц өмсә бәәҗ намрар гәмтнә. Җора мөрн хаврт чидл чилсн эццн цагтан гем авна. Иим соньн сурһмҗта үлгүр.

ТОЛЬ: гем - болезнь; һотл - обувь; җора мөрн - иноходец; мекч - обманчивый; нимгн - тонкий, холодный (об одежде), саглх - беречься; санамр - беспечный, седң - франт, щеголь; соньн - интересный, своеобразный; сурһмҗ - поучение; царцх - простывать, цогц - тело, организм; эццн - худой, истощенный.

ҖИЛ. САР. ӨДР

(Түргн келлһн)

Җил арвн хойр сарта. Хавр, зун, намр, үвл - җилин дөрвн ульрл. Хаврин һурвн сар, зунын һурвн сар, намрин һурвн сар, үвлин һурвн сар. Җил-дөрвн ульрлта, ульрл һурвн сарта. Сар һучн өдртә. (Зәрм сар һучн негн өдртә.) Җилин арвн хойр сар, сарин һучн-һучн нег өдр, ут турштан җилин һурвн зун җирн тавн өдр. Хаврин һурвн сар: моһа сар, мөрн сар, хөн сар. Зунын һурвн сар: мөчн сар, така сар, ноха сар. Намрин һурвн сар: һаха сар, хулһн сар, үкр сар. Үвлин һурвн сар: бар сар, туула сар, лу сар.

Чееҗәр дас: бар, туула, лу, моһа, мөрн, хөн, мөчн, така, ноха, һаха, хулһн, үкр. (Нег кииһәр һурв давт.)

ҖИЛМҮД:

бар җил	-1986 җил	мөчн җил	-1992 җил
туула җил	-1987 җил	така җил	-1993 җил
лу җил	-1988 җил	ноха җил	-1994 җил
моһа җил	-1989 җил	һаха җил	-1995 җил
мөрн җил	-1990 җил	хулһн җил	- 1996җил
хөн җил	-1991 җил	үкр җил	-1997 җил

Күн болһн һарсн җилән меддг.

Альк җилд һарлач? -1988 җилд һарлав.

• Юн җилтәвч? Лу җилтәв,- гиҗ хәрү өгдг. Тер мет:

• 1989 җилд һарлав, моһа җилтәв,- гидг. -1990 җилд һарлав, мөрн җилтәв,- гидг.