Калмыцкий государственный университет Факультет калмыцкой филологии и культуры Кафедра калмыцкой литературы Профессор кичиков а. Ш. Ст. Преподаватель асирова н.

Э Л И С Т А . 1 9 9 7 г .

ОЮН ТҮЛКҮР КЛЮЧ РАЗУМА

«Оюн түлкүр» (II), будучи системой тематических текстов, охватывающих основной состав калмыцкой лексики, фразеологии, речевых образцов, богатых в познавательном, художественно-стилистическом отношении, является продолжением «Оюн түлкүр», вышедшего в 1991 году. Это - учебное пособие для студентов I -III курсов калмфака КГУ, учителей в их работе по возрождению калмыцкого языка в соответствии с программой для I-IV классов, составленной на основе аудиовизуальной методики (1989 г.).

Тексты написаны автором учебника, членом Союза российских писателей КИЧИКОВЫМ А. Ш.

Учебно-методический совет калмыцкого факультета КГУ.

Профессор Кичиков а. Ш. Старший преподаватель Асирова н. Д. Оюн түлкүр (ключ разума)

Соңслһн-келлдәнә эв-арһар хальмг кел заах, сөрцин дөңцл даслур. Хальмг келнә оютнрт, хальмг келн-зокъялын I - III девсңгин (курсин) оютнрт зөрүлгдв.

Пособие для студентов калмыцкого факультета КГУ, учителей II и III калмыцких классов по аудиовизуальной методике.

	© Профессор КИЧИКОВ А. Ш.,
5-7102-0160-Х	старший преподаватель АСИРОВА Н Д., 1997 г.

II әңг

Хальмг тег

Хальмг теегин тал дундаһур җирн зурһан утулң өөдм һарна. Эдниг Эргнин җирн зурһан шиир гинә. Эн 66 шиир өмнәс хооран, Арзһр балһснас Аһш (Волгоград) күртл гилтә дарандан одна. Эргнин 66 шиир амрар Эргн - Таңһчин кеермҗ, сәәхн һазр. Шиир болһн барун талас зүн тал сунна. Шиир эңкисн өндр хамрар төгснә.

* * *

Хойр шиирин хоорнд хавчгдсн гүн сала, һол бәәдг. Иим сала-һолмудын нерд: Ялмт, Яшкл, Арһмҗ, Хар Булг, Һооҗур, Көглт гидг сәәхн нертә болна.

ТОЛЬ: утулң - продолговатый, тянущийся вдоль; (җирн зурһан) шиир - возвышенность; эңких – нависать; тал дундаһур – прямо посредине; хамр - мыс, возвышенность; хавчгдсн - зажатая с двух сторон.

* * *

Теегт нур, һол, һөвл, һөрв, һөрк, сала, салур гиһәд, усн тогтдг, гүүдг сав бәәнә. Нур: Цаһан Нур, Өмн нур, Дунд нур, Ар нур, Бор нур гидг нуурмуд бәәнә. Хойр шиирин хоорндк һолар гүүсн усн нуурт ирҗ тогтна. Тегәд нуурмуд хойр шиирин, хойр хамрин хоорнд тогтна. Нур хаврт, цасн хәәлхлә дүүрнә. Хаврин наласн сәәхн нуурт шовуд: һалуд, нуһсд, цах, көк хутн, хун ирҗ шууглдҗ җиргнә.

ТОЛЬ: һөвл/һовль - низкая местность, впадина; һөрв - сухой ручей (тегш һазрин нәрхн сала); һөрк/һорьк - ручей, поток; көк хутн - цапля; налах - быть широким, безбрежным; расстилаться, раздаться вширь; салур - устье балки с разветвлениями.

ЦАРҢ

Хаврин оруһин усар нур дүүрнә. Дүүрсн нур делвәд, үлү уснь һөрвәр шуугҗ гүүнә. Делвсн усн гүүһәд, царңд ирҗ тогтна. Царң өдр ирвәс дүүрәд, өргндән, утдан делвәд, цәәһәд одна. Царңд бас шовуд ирҗ бууһад нирглднә.

ТОЛЬ: делвх - разливаться; царң - лиман, заливной луг.

ЦАРҢГИН ӨВСН

Удл уга оруһин усн ширгәд, царңгин өргн хотхрт уугдна (шиңгрнә). Чиигәр цадсн хотхр дарунь көкрәд, хадлһна өвсәр налаҗ көкрнә. Йөркг, буя, арҗанц күүнә белкүсцә болҗ өснә. Эн - царңгин хадлһн.

ТОЛЬ: арҗанц - тимофеевка, ржанец; белкүсцә - по пояс; буя - лакрица; йөркг - житняк; хотхр - впадина; чииг - влага; шиңгрх (уугдх) - впитываться; ширгх - испариться.

* * *

Царң - теегин күчн, малын теткүл. Ик Царң, Тачин Царң, Шарлҗна Царң, Дашмна Царң - ик нер һарсн царңгуд.

ТОЛЬ: теткүл - источник снабжения скота сеном.

* * *

Теегин һол, сала, судл, һөрв, һөвл, җалһ, аңһайг, деерәс (нисәд) хәләхлә, теегин адрун болҗ үзгднә. Чирән хурнясн мет тиньгр тег зураслна.

ТОЛЬ: адрун - неровности; аңһайг - овраг; җалһ - глубокий овраг, каньон; сала - балка, приток реки; судл - ложбина, лог; хурнясн - морщины.

* * *

Гүн һолын хойр талас олн сала ирҗ ниилнә. Хаврт сала, усан гүүлгәд, һолдан өгнә. Сала бийнь кезә чигн өвсәр көкрнә. Салан хойр ташу ноһан өвстә болна. Салан ноһанд мал дурта.

* * *

Зәрм гүн салан усн хурдар гүүһәд, йоралан урсхад, гүүдүләд, гүн аңһайг кечкнә. Җил болһн аңһайгин эргнь нурад йовҗ, улм гүүдәд, икдәд, өргн-ут җалһ болҗ хүврнә. Аңһайг, җалһ улан явр болад, теегин аһу үрәнә. Эргинь батлад, эс хөрхлә, аңһайг улм икдәд йовдг.

ТОЛЬ: аһу - просторы; гүүдүлх - углублять; улан явр - устрашающе красный, красноватые развалины, красный обрыв; урсхах - растворять; харх - предотвращать.

* * *

Теегин һолмуд белчртән (адгтан) күрәд, кесг әңгрҗ гүүнә. Һолын адгин олн салаг салур гидг, салур һарас (һарин һуурас) салад-сарсаһад салсн хурһд мет. Салур сал-ад, сал-врад гисн һарлһта үг. Салур һазр өвсәр байн, дөрвн зүсн малын элвг теҗәл.

Ялмтын Салур, Көглтин Салур гиһәд, нер һарсн салур олн.

ТОЛЬ: нер һарсн - известный, прославившийся, элвг - обильный.

ҺАЗР