0 Баран деернь һарх - злоупотрөблять чужой добротой (букв.: залезть на сложенноө имущество, сложенные по- стельные принадлежности)

Деед бийднь ик чигн гидг баран хуралһата (Э.К.). баран, баран-харан, харан - II. силуэт, очертание

Хол биш бас нег баран күрив (Му.Д.). Долан хурц хойр нүдәрн холд бара харвна, болв еөрхн шидр нег чигн баран үзгдхш (З.таал.)

баран; дахуль; харан-баран ~ III. сопровождающее лицо; спут- ник

Угатя эк-эцк хойртан харан-баран болад, эврә хүвәрн, * ■■<■ ямаранч евчн-шалтг уга, тиньгр кевәр өссн көвүн (Д.Б.) барвһр (барөыһыр); унҗу -1) отвислый (о губах) 2) мохнатый барг (барыг); ноха; шург - собака 0 барг чигн биш, шург чигн биш - ни то, ни се барг-бүрг (барыг-бүрег), барң-бүрң; барс-бүрс - темный, сумеречный, неотчетливый

Герин ард, зөвәр тедүкн ... күн зогсҗана, чирәнь барс- бүрс гиһәд сәәнәр үзгдхш (Э.К.). Хальмг олна бәәдл ясруллһна туст барң-бүрң ицл нанд бәәлә (Т.герл). баргдшго (барыгдышго), чилшго - нескончаемый, неиссякае- мый

барда; зурмн - суслик

бардм (бардым), икрлһн, көөрлһн; буульлһн - чванство, хва- стовство, бахвальство

бардмлх (бардымлыхы), көерх, караглх; буульх - чваниться, хвастаться, кичиться, бахвалиться

Бийнь көөрәд, әмтнд мөңгән бардмлад, мөңгнәннь то эс меддг болад, дурндан мөңгән һарһдг билә (Санг.) барлзх (барлзыхы), бүрлзх; үзгдх - вырисовываться

Тер дәәнә учр-утхнь эн улст тодрхаһар - медгдл уга, сөәһин харңһуд барлзсн баран болҗ үлднә (И.Л.) барун; деед үзг - правый; западный барх (бархы), чиләх; көтрөх - 1) исчерпать, израсходовать 2) съедать, доедать 0 насан барх - скончаться Хаана мал-аһрусн, зөөрнь болхла - хәләҗ нүдн баршго, тоолҗ то күртшго - тиим дала санҗ (Д.Б.). бархах; үзгдх -1. четко вырисовываться бархах - II. быть громоздким бархлзх (бархылзыхы), бүрклзх - 1) темнеть (о тучах, обла- ках), 2) становиться хмурым, мрачным (о человеке) бас (басы), дәкн -1. ещё, ещё раз, опять, снова, тоже

36

Санҗ бас кевтнә (М.Н.). Өөрк нөкднрнь бас йир арһ уга улс (Куук.А.).

бас (басы); хаша, хаша-хаац - II. 1) баз, изгородь, ограда

2. двор, хлев

баслх (басылхы), хашалх -1) ограждать, огораживать

2. загонять во двор

бат (баты); чаңһ; бек - крепкий; прочный; стойкий пөрен. на- дежный, верный

Му, сәәг әдл мусхлзҗ тосдг өвгд хальмг улсын авъяс хадһлж; батар бәрнә (К.Д.). Мөрн цергт манахсас үлү эвтә, һавшун бат улс болх! (И.Л.) батлх (батылхы), чаңһах -1) укреплять, скреплять

2. подтверждать, утверждать; ратифицировать батрх (батырхы), чаңһрх -1) укрепляться, упрочиваться

2. утверждаться

бах (бахы); байр-бах; ханлт; бахмҗ; тачал - удовольствие, удовлетворение, радость

Ода нег йовад, үүдврән һарһад, бахан хаңһаһад һарг (Э.К.).

бахлур, хоол, көөмә - горло, глотка; гортань

Келненнь бахлурнь сулдад, сөөлңктәд җө болад бөәҗи (Х.үнн).

бахлурдх (бахлурдыхы), хоолдх - душить, брать за горло бахтх (бахтыхы); ханх; байрлх - восторгаться, восхищаться, ло- лучить удовольствие

бацх (бацхы), деерлкх; тату үнлх - пренебрегать, смотреть свы- сока; недооценивать

Батан эзн Батаг хөөһәр кеер хонулхдан бацад ... байна ах хөөчин һардврт өгв (Э.К.). Өшәтиг бацҗ болшго: терүнә ааль-мекнь дала болҗана (Д.Б.).

бачм (бачим), адһм; түргн, шулун - спешный, срочный; экстрен- ный

Салад-салврар йовхла, сән биш, ода тенүгитн цуглулна гидг бачм йовх улст бас нег зовлң, - гичкәд һарув (Э.К.). бачмар, адһмтаһар; түргәр, шулуһар - срочно, спешно

Мел чик, би бас тиигҗ санҗанав. Йовулҗ бәрн бачмар йовулхмн, хәрүнь шулун ирх, - гиҗ Коля байсв (Э.К.). башаңһ (башаңһы), хадрн - вобла бә; темдг - веха, мета, знак перен. чучело бөәгэн, чишкән; шууган, бәәгән-чишкән - крик; вопль; шум;

карканье

37

бәәгх (бәәгхе), чишкх; шуугх, бәәгх-чишкх - кричать, вопить; каркать

Теегин хар керәс тенд-энд нислдҗ ирәд... бәәглдҗ юм чонкснь үзгднә(Э.К.) Багар бәәхлә, бәәгх чигн сәән (Д.Б.).

беерн (бәәрен), орм; һазр - место

Оратад, ах хөөч Эрнцнә бәернд хонад, өрүнә дәкн Арзһр орад ирҗ йовнав (Т.А.). Бадма бәәрндән одад су- ув (Й.Л.) Сурһульчнр цуһарн цувлдад, эврәннь класстан одцхав, беер-бәерен олад сууцхлав (З.таал.)

бәәсрх (бәәсерхе), хусрңтх - быть яловой, бесплодной бөәхте, элвг-делвг; байн - состоятөльный, обеспеченный

0 бәәхтән мөрн гүүдг - состоятельному удача сопутствует Би угатя күүнә гер-бүлд һарад, арвн хойртаһасн авн байн, бәәхте улст заргдҗ йовлав (Д.Б.)

бәәшң (бәәшиң), өргә, харш; ордн -1. дворец

бәәшң (бәәшң) - II, башня

бәрән, кел бәргдлһн - плен, арест

Тер бәрәнд бәәх хойр күүнәс сурлһ авх төр та хойрт даалһгдҗана (Д.Б.).

бәрәч; тосхач - строитель

беркх (бәркеке), орклх; чишкх; уульх - орать, реветь; кричать; плакауь

Хамбл эмгиг үзн хәәлҗ бәркрәд шугшв (К.Д.). берлден; ноолдан, цокддан, бәәр-бәрлдән - схватка, борьба; сражение

Хортнла бәәр-бәрлдәнд эдниг үдшәлһнд Ленин бийөрн ирнә (И.Л.). Нерн уга өндр деер сөөни туршарт тер бәәр- бәрлден болв (Д.Б.). Арвн хурһ дарх зуур күрәд, үүт- түүт күртл бәәр болх һазрур орад ирнә. (Х.туул).

бәрмтг (бәремтег), йилтхлт - убеждение, обоснование бөрнден (бәрендән), кесгтән; удандан - много; долго

Бакдг бернден хәрү өглго сууҗаһад, дакад өвгн тал хәләһәд келв (Д.Б.).

бәрх (бәрхе); уух, зальгх - I. держать; пить

берх (бәрхе), асрх, теҗәх - II. 1) разводить, держать (скот)

2)строить

бәрц (бәрце), авъяс, авц-бәрц - привычка, нраө; повадки

Ода ухал, бәрцән чигн, заңган чигн сольх кергтә (Т.А.). ...урдк дассн кевәрн гергн талан бәрдг берцен далаһар сольн уга бәөһәд бәәв (Д.Б.)

бәрцән (бәрцән); залһлдан;'уйлдан; ниилдән - связь, контакт

38

бедр (бедер), суулһ, көнг - ведро

һаза бәәсн бедрмүдтө чаһрин герт орулад, өвгн-эмгуд авхулад, Манҗ дү көвүнәннь керг-үул йөрәлһнә (М.Н.). бедрх (бедерхе), белдх, бачмдх - готовиться, собираться Кен альдаран одхан медҗавсн удан түдпго хаалһд бедрхәр тарад һарлдв (Д.Б.).

беелә; бәәчк - рукавицы; перчатки

беерх (бөерхе), даардх; бервәх - зябнуть, мерзнуть; окоче- неть

Зекүн чиигтә салькн зүн үзгес үләҗ заратрулҗ цогц бе- ерүлв (К.Д.). Ар деед үзгәс үләсн киитн салькн хәврһ хавсар үләҗ беерүлнә (Җ.А.).

бел; ул, сүүр -1) подошва; основа 2) стан, талия

белдх (белдехе), бедрх, белн болх - готовиться, собираться белтрг (белтерег); чон - волк

белчр (белчир); адг - устье

белчүр, мал идшлдг һазр - пастбище

берк (берке), күнд, кецү, күчр, түрү - трудный, сложный

Геесән мартх-берк // Геехән санх-эрк (С-Б.Х.) бермсг (беремсег), эмәсг; ичрсг - стеснительный

Намаг эс келхлә, эн күүнтн келҗ өгш уга, бермсг күн (Э.К.). Бер хот келцәд, үүдн бий эргәд, эмесн бәәдл һарад, бермсәд бәәне (Э.К.).

берсү, шүрүн - грубый; шероховатый бермсх (беремсехе), эмәх; ичрх - стесняться

Муузг кенәс, альдас соңссан келхдән авгтан бермсед, яһдг болв чигн келх керггә болҗана гиҗ санв (Д.Б.). бертәх (бертәхе), әвдх; эвдх - калечить, увечить

Нарн дурн хойр - негл үлгүртә байр // Үүлн зәрмдән нар хаана, үлү үгдседкл бәртәнә (К.С.)

бигшллһн (бигшиллһөн), баглрлһн, хурлһн -1) скопление

2. роение (о насекомых)

бигшлдх (бигшилдехе), баглрх; цуглрх, хурх - скапливаться; столпиться

Өвгд, залус көвүнә герин һаза укгулын урлданд кенә мөрн һарч ирхинь хәпәлдәд бигшпдед, шууглдад бәәцхәнә (Э.К).

бигшх (бигшихе), баглрх, дарцлдх, цуглрх, хурх - 1) роиться

2. толпиться, собираться в кучу

Туһлмуд деерән бигшсн батхнсиг севҗ нискәнә (Д.Б.) бидн (биден), мадн - мы

39

Урдк, кезәңк хаадуд, нойдуд, зәәсңгин цаг бәәсн болхла, ... бидн хойр альд, ямаран кевәр йовх бәәсн? (Д.Б.) Бичкдүд һочкнад инәдхә Н Биднә седкл байсадха (К.С.).

бидтә, ицгтә - надежный

Колхозин парвля суңһх, түүнә ахлачд орулх ицгтә, бидтә күүнә тускар бас санн бәәх зөвтәвидн (Д.Б.). бизһх (бизһехе), дарх, шахх, базһх - давить, придавливать биил; серә - вилы; вилка

Бийнь күрз, биил авад, хошан ора деернь һарад, бүркәһинь дорагшан хольвл (Н.М.)

биинг (биинег), сәвүр - веник

... шин сәвүр шинәр сәвүрдҗәнә (И.Л.) Гер болһна һазакинь гевгр биинг арчна (Шугр.В.).

биит (биите), дүңгә - примерно

Үүнәс Элстбиитһазр (Х.үнн).

бий; цогц, махмуд -1) тело; организм 2) личность, особа, пер- сона;сам

бил, һол - фитиль

билг (билег); эрдм, эрдм-билг - талант; способность; дарование Билг, эрдм, санан бәәсн хөөн нәәрүләд бичҗ чадҗана (Э.К.). Билгнь шиңкн девшҗйовсн Буханка Бадм айста үгтәһинь һурвн ду һарһсмн (Д.Б.).

билгтә (билегтә), эрдмтә, эрдм-билгтә - талантливый; способ- ный;одаренный

Эн күн хальмгудыг цуглулҗ авад, билггө, эрдмтә, хурц келтәулс шүүҗбүрдәв (Э.К.)

билгх (билгехе), элвгдх; деврх - быть обильным

Савасн дәврәд һарн гиҗәх чигәнлә хот-хоолта, өөкн- тосндан билгҗәх өрк-бүл гиҗ келдг билә (Б.А.).

билдр (билдер), һульдр, дальтр; мек-тах - увертка; увиливание // увертливый; обманчивый

билдрх (билдерхе), һульдрх.дальтрх; мек-тах һарһх - уверты- ваться, увиливать; льстить

: Чи, Мара, билдрлхәр биче седәд бе (И.Л.). Эн көвүн ке- ер үксн болв чигн, иигҗ худл келҗ билдрхмн болҗана (Э.К.).

билирхә, бүтүнһү, тодрха биш, балрха - неясный

билпх (биллехе); хусх - стирать, зачеркивать, затушёвывать Бичҗ авсн улсин нердиг зәрминь хусад, немҗ бичәд, хәрү биллөд, арв һар кү ... илгәлһв (Д.Б.).

билрсм (билерсен); хуссн - стертый; зачеркнутый

40

Тиим бәрцтә хуучна авъяс ода өдрәр дахсн сүүдр мет уга болад билрәд йовна (Э.К.)

билхәх; билхлзх, билчих, шалхах -1) быть толстым, полным

2. колыхаться, трястись

Бийнь мел дал-дал гиһәд чичрәд йовна. Билхәчкөд, гөстә меклә болчкад... (Э.К.). Орсн хур гиичксн, оһтрһу- һар үүлд күүдднә... Белкүсцә гих бальчг балцр-булцр билхлзнә (Сус.А.).

билчхр; билхһр - толстый, тучный, полный

... билчхр улан халхта, хо шар чирәтә, маштг нурһта Бовра шулун-дулуһар келәд, шофер ма хойриг герүрн көтлв (Э.К.).

бирмн, бирд, шулм, донам, гаг, алмс - дьявол, черт, бес, с$та- на

Бурхн-номан хайсн бирмне һарин үүл эн болх гисн то- олврур цуг нидәр ирцхәв (Д.Б.) Мууха хорта бирд ирв, - гиҗ келәд, хаана бөк босҗ ирәд көвүнлә бәрлдв (Х.тууль).

бирчих, арних, мирких - морщиться, печалиться

Адуч чирктә өркиг һартан авн, бас нөг кииһәр уучкад, нүдән аньҗ бирчив(Б.А.) Урдкан илт үзҗәх метәр залун нүднь бүриһәд, чирәнь бирчиһәд одв (Д.Б.).

битхрх; баглрх; олар хурх - скопиться; собраться

Ноонин ик цаһан гер, олн зүсн өлг-эдәрн таг дүүрң битхрвд бөәнә (Д.Б.) Төр эргнд гөрәсн, тоһрун, тарвҗ, теегин һәрд болн нань чигн шовуд энд дегәд олн битрхәд бәәнә (Бд.А.)

бичг (бичиг); бичг-тамһ - письмо; грамотность

Әңгд нань амрсн бичг-тамһ меддг, орс келтә улс эрк- берк болад, Батнасна Боврг нег-цагт әңгин ахлач ши- идгдсн юмн билә (Д.Б.)

бичкдүд (бичикдүд), көвүд, күүкд - дети

Мини гөргн, Ноостын гергн бичкдүдтәһен ирв (Т.А.) бичкахн (бичкәхән), йир баахн, йир бичкн; нилх - 1)маленький, малюсенький 2) чуть-чуть, немного

Бичкәхн-бичкэхн богшурһа бичүрин дөер цервна (дун). бичкн, баахн, баһ, үчүкн, ик биш; җиҗг; бог(мал) - маленький, младший; малый

Биңкн-бичкн бор өрүни торһас ора деер оһтрһуһас гөлмәр бууҗ... әрә үзгднә (Э.К.). Бичкн хүрм дееҗәр чилдг (Х.ү.). Би эврән йовулнав, дәкәд бичкн көвүн нөкд болх. (Т.А.).

41

бичкнәр (бичикнәр), әрвҗго, йир баахнар, бичкн-бичкнәр - ма- ло, помалу, чуть, немного

бичкрлһн (бичикрелһен), баахрлһн - спад; уменьшөние бичкрх (бичкерхе), баһрх - уменьшаться, суживаться; сокра- щаться

биш, оңдан, талдан - другой, иной

бишлһл (бишилһел), харлһн, хәләлһн - созерцание

Би биш, таддан бийән холас хәләҗ, бишләл дотран кеҗ байрлнав, һәшу дөрнәв (К.Д.).

бишңк (бишиңке); талдан - иной, остальной, кроме биширх (биширхе), икәр таасх, икәр күндлх - благоговеть бишрөх, күңдлх - уважать, почитать, ценить

Авч ирнәв гиһәд, амн үгән өгәд һарсн аавин седкл бишрәҗ болшго (Э.К.).

бовах (бовахы), борвах; шовах - торчать, выступать , бог, бог-хог, бог шора - I. мусор

бог мал - II. мелкий (скот)

богзг (богзыг), баахн, бичкн нурһта - низкорослый

Нимә минь, чи ниднәһә нанд арг богзг хурһ алҗ чадшго болад бәәсн бәәнәлмч (Җ.А.).

боһнь (боһни), маштг, баахн нурһта - низкий, низкорослый Ө-шуһу модн өндртә, боһньта, олн күн гисн - сәәтә, муу- та гидг үлгүр бәедг биший (Д.Б.).

бод; бөдүн, ик-1. крупный, большой

Дакад нег зууһад чигә бод мал Аһшур йовулх санан бас билә... (Д.Б.). Худгас ар зо давшад һарсн цувг хаалһар... бод малмуд үзгднә (Э.К.). Шатрт хар, цаһан хойр болҗ йилһрдмн. Нәәмәһәд көвүд, неәмәһәд бод: хан түшмл, хошад тергн, хошад мөрн, хошад темән болҗ хувагддмн (Т.А.).

бод, бод-бод гисн, төвшүн, номһн - II. спокойный, старатель- ный

Манд нег тиим бод гисн көвүн кергтә. Мана школд ди- ректор болҗ ирсн нег бод гисн хәр көвүнд одв. (Э.К.). бодарт (бодарты), ормднь - вместо кого-либо, чего-либо

Нег үлү бодарт одад, модна, окопин көдлмшт һурвн- дөрвн җилд йовад... (И.Л.).

бодвр (бодвыр), аш, товчвр - вывод, заключение

Тииклә, тадна көдлмш болхгов, - гиҗ Иван Тимофеөвич бодвр кев (Т.А.).

бодгч (бодыгчи), зарһч-судья

42

бодрхг (бодырхыг), цеб гисн, бод-бод гисн - аккуратный, стара- тельный

Күүкнь өсәд-босад, көлд орад, бодрхг болад ирв. Таня тавта гидг болһамҗта, тодрха, бодрхг, хурамҗта (Д.Б.), бодх (бодхы), тоолх, ухалх, кирцх - предполагать

Умшач мини бодх, урмд бичә хәртхә (К.С.). Тедниг гермүдт күртл бидн хортнур бодҗаһад хаһад бәәвидн (Н.М.).

бозлг (бозлыг), эр зурмн - суслик

Бозлг босн ишкләд, бүшкүрән татад ишкрв (К.С.)

Бакдыг үр сарин бозлг мет меддв. (Д.Б.)

бокрх (бокырхы), хөрх - запрещать, предостерегать

Кесг үлү үгинь бокрад, керлдсн бәәдл һарв чигн, Шиндә чееҗ дотран ик байрта (Җ.А.). - Дууһан бокр! Доран ха- тур! - гисн команд хора дотр соңгсгдв (И.Л.)

болһамҗ (болһамҗи), саглмҗ - осмотрительность, осторож- ность

Болһамҗ үгтн соңсад, би танд ханув (К.Д.) Бийнь болһамҗта билгтә, алькинь болв чигн чадхмн (Э.К.).

болһах (болһахы), саглх - быть осмотрительным, осторожным Нимгр дорагшан хәләһәд, мусг инәчкәд, дү талан болһаҗ хәләв (З.таал.).

болһх (болһыхы), белдх, чанх, кех -1. варить, готовить; печь

болһх (болһыхы) - II. принимать; настоять

болдг (болдыг), чик, үнн, лавта, зөв - справедливый, верный Болдг үг, болдг! - болҗ Хоңһр байрлв (Н.М.)

болзг (болзыг), кем, цаг, сорг - срок, время

Долан хонга болзг давҗахинь би медҗәнәв (К.Д.) Манңан тәрх һазр түрүн болзгг орсн болад эрт тәргдв (Н.М.)

болзглань (болзыглань), цаглань, кемләнь - в срок, вовремя болсн (болсын), болвсрсн - спелый, созревший

болх (болхы), болвсрх - 1) созревать, пдспевать (о плодах, злаках); вариться (о пище) 2) становиться, делаться

2. наступать, наставать (о врөмени); исполняться (о воз- расте) 4) достаточно, хватит

болчих; (болчихе); хавдрх; көөх; больбих - пухнуть, отекать Бор хүрсх махлата, болчиҗ одсн нүдтә (Б.А.) Сөөнә дегд икәр зовад... нүднәннь дорак болчиһөд мишг мет, дүүрңчирәнь семәһәдоч (Б.А.)

больвһр (боливһыр); хавдрта, кеөмг; бадяр - отекший; пухлый

43

Батнасна Боврг босад, больвһр бөдүн хурһдарн үсән хооранднь салавчлҗ дарад илчкәд, хоолан ясчкад келв. (ДЬ.)

бомбах; чомпах - возвышаться; вырисовываться

Дөрвн-тавн ишкә гер бомбалдад, борлад бәәнә (К.С.). боодг (боодыг), холва, келкә - I. связка, сверток; пачка боодг (боодыг), боомт - II. плотина, пруд

Боодгин өөгүр зер-земш урһаҗ болхмн (Х.үнн). Чоһран боодгиг бидн хамдан тосхлахн (Т.А.)

боодл (боодыл), түрң, һоота савң - туалетное мыло

Эрәтә цаасар орасн боодл савң өңгәрн җилв күргв (Н.М.).

бооҗ (бооҗи), җола - вожжи

бооҗңһу (бооҗиңһу); борлңһу, төлҗнгү -1) окрепший; быстро растущий (напр., о ребенке)

Күүкн инәмсгләд... бичкн һариннь бооҗнһу хурһдарн бәрҗәсн үзгәрн имрәд тагчкрв (Җ.А.).

бооҗун; толҗүн - крепыш // окрепший (о ребенке)

Бооҗун көвү хәләҗ // Тачкнҗ инәсн инәдинь (К.Д.) бооҗх (бооҗхы), борлх, төлҗх, өсх, өсх-босх - быстро расти и крепнуть

Бадмин Ишлә делёгатнрин һардач... Калян Санҗ медәтә, йосндан бооҗад бәәсн бичәчнрәс... (Э.К.) Җил болһн зун нәәднр хөенәс зун арвн... хурһ бооҗулна (Н.М.).

боомт (боомты), саалт, саад, харш; саад - боомт -1) преграда, препятствие 2)застава

Бешән келгчкәд ширдхәр бәәнәв. Бешч уга болад бо- омтг болҗана (Э.К.).

боосах, кеелтүлх, ниилүлх, бухд үзүлх - случать, покрывать боох, уйх; зәңглх - I. завязывать, обвязывать; заворачивать боох - II. преграҗдать (отрезать) дорогу, препятствовать

Эдн хаалһ бооһад зогсцхаҗ (Т.герл).

бооцан, зәвшәл; үгцән - договор, соглашение, контракт; уговор Эвин бооца эвлн күүндҗ экн түрүн медсн юмн (Д.Б.)

бооцх (бооцхы), зөвшәлх; үгцх - договориться, закпючить со- глашение; заключать пари

Тер улсиг эн хавр күчн бооца дарх цагтан нег кү үлдәл уга яльч эзн хойран хоорнд бәәх йоста бооца бооцхла, би угатьнрин нёәҗ - уршгта Манҗ - йир амрх биләв - (М.Н.).

бор; буурл - серый; сизый (о масти)

44