> Өгсән авдг, тәрсән хаддг (Х.ү.). тәрх (тәрхе) - II. прививать, делать укол тевг (тевег), күкл; гиҗг - коса (волосы)

Үсән тевг кеж, гүрҗ унҗулад... ширә деер сууна (Позд.) тевр (тевер); сүүв 1) объятие 2) охапка тевцң (тевцең), тәәз - сцена

Олимпиад кехер шишлң бәрсн зуна театрин тевцң деер Баһ-Дөрвд нутгахн билг-эрдм үзүллһән экпв (Д.Б.).

тевчх (тевчихе), теех; даах - 1) уважать; терпеть; вьщержи- вать, сносить 2) простить, извинить

тевш (тевши), идш - корыто, лохань; деревянное блюдо тегш (тегши); тиньгр; едл -1) ровный, гладкий 2) равный ■ ■ тегшлх (тегшилхе); әдлцүлх 1) уравнивать, выравнивать

2) Распределять поровну тегдһр (тегдеһер), ахр - короткий, укороченный тедү, эдү - столько, столь; сколько

Җаңһр тедү хүвлһәтә болхнь, би чигн тедү хүвлһәтәв (Җ.).

тедүкнд, ууҗмд - поодаль

Боова эмгнә гер мана герәс тедүкнд, хоша болҗ бәәдг билә (Д.Б.).

теевр (теевер), ачлһ, ацан; тең -1) поклажа, груз 2) перевозка Темән тиигҗ ухалв, теевртән зөөҗ күгдпв (Д.Б.).

теег; көдә; кеер - I. степь, поле

Эң-зах уга өргн тиньгр теегин цол дунд бәәх Гүзәк гидг бичкн нуурин өмн амнд арв шаху гермүд бүүрлҗ (Д.Б.) Кеер, теегт-хадх биш, хармҗ иддгөөсн уга (Т.А.). теег; төдг, тевч - II. поперечина, распорка, перегородка тееглх (теегелхе); күлх; боох -1) туго связывать 2) закрывать (задвижкой) теех, зөөх -1) носить, возить 2) разгребать ногами

Эс соңссар темән ачлһан тееһәд йовна. Берк цаһан омадан эрк кевәр тееҗ (Д.Б.).

теҗәл, күмс, хот-хоол, хот, теҗәл-теткүл -1) питаниө, пища

2) корм

Хотна әмтсин теҗәл-теткүлнь мел му болх бәәдл уга (Д.Б.).

теҗәлтә, күмстә, хотта-хоолта -1) имеющий корм 2) состоя- тельный

теҗәх, асрх, хот өгх 1) кормить; вскармливать 2) воспитывать Аңһучлад эцк эк хойран теҗәһөд бәәв (Җ.).

151

теҗг (теҗиг), нууц, бүтү үг - иносказание Н иносказательный, тайный

Би нег теҗг үг келнәв (Х.т.). Теҗгәһәр докъя өгәд, зәрмдән сурһмҗин үг келхлә, күүкн аштаһар аңхрсн бәәдл үзүлхш (И.Л.)

телсн (телсен); татсн - растянутый, распяленный телтр (телтер), тер талк; цаадк - противололожный;

находящийся на той стороне

Немшнр нуурин телтр бәәх Өвдгт күрч ирв (Х.үнн) телх (телхе), татх - распяливать, растягивать темән; хәркрдг, харулт, хойр харулт - верблюд темдг (темдег); докъя -1) примета, знак 2) отметка

Эн Бумбин орнд арһта көвүн һарсн болхла, нег темдгән өгтн гиҗ дуудн зарлв (Җ.).

төмсн (темсен), земш, тәрән, тәрән-темсн, ург - плоды; овощи тенг (тенег), муңх, эргү, һәрг; бала - глупец, дурак // глупый, неумный

тенглх (тенгелхе), һәрглх, эргүдх, баларх - глупеть, глупо вести себя

тең, өрәл -1) половина чего-л.; 2. равный, одинаковый

Күрәс Алашан нутгин зах күртл һазрин тең эн гинә (Позд.)

теңгр (теңгер), оһтрһу - небо; божество

Чамас үрн эс һарв чигн, төңгрин өгсн көвү юңгад эс ав- нач? (Ж}

теңк (теңке), чидл, күчн, ид - сила, мощь теңнә; ацан, даальң - груз, вьюк, поклажа теңнөтө; ацата - навьюченный, нагруженный ‘ теңнх (теңнехе); ачх - нагружать ... -л ;

Не, кесг болчкв. Иван хәләҗәдг болх гиһәд, мишгән темәңдән теңнад, хурдн харгч иңгнә бурнтгас шүүрәд авб (Э.К.)

теңцх (теңцехе), әдлцх - равняться

Нарт делкән орнд, нарн сар хойрин дорнь нанла теңцх күн бәәнү? (Җ)

тергүтн (тергүтен), нань чигн - I. прочее, и так далее;

Буһш, тазмуд тергүтн - бүлин олн зүсн өв (Д.Б.) тергүтн (тергүтен), ахта, толһачта - II. во главе терке, моҗр, кивзң; заңта - строптиөый; упрямый

Теркә мөрд күзүһән сунһад, сүүлән саадглад, хамрарн бүшкүрдлдәд, теегин гөрәод мет ооляд-ооляд һараД бәәцхәнә (Э.К.)

152

тернлх; саглрх, бутрх распускаться (напр.о дереве); куститься тертәх; көөх, көөрх, күрдәх - набухать, вспучиваться, разду- ваться; перөн. спесиво надуваться

Темснә захд цаһан-цаһан хөд кевтө тарвсмуд, шар-шар һахан кичкүдин бәәдлтә һуус тертәлдәд кевтнә (Б.А.) тертхр (тертехер), тешкһр, тартхр, теглг; диглһр -

1) приземистый 2) толстый, вздувшийся

Тертхр эмгн терм һәрәдҗ (Х.ү.) терүг, түүг - его

Түүг дахад цуһар инәлднә. Тиигҗәһәд, Сәәхә герүрн ирәд: ода яһдмб, альдаран хәәдмб түүг? (Т.А.) тееңһү; чидмһә - терпеливый; вежливый тесх (тесхе), тевчх - терпеть, переносить

Советск церг иим бәәдлд һурвн дундур җилд тесҗ йов- на, ода тесх дала цаг үлдсн уга (Җ.А.)

теткх; хаңһах - обеспечивать;

Шин ирсн улсиг нам бәәх бәәрәр теткнә гидгнь - хаһлҗ болшго төрт тохрдг билә (Д.Б.)

тетнә, келкә - заика; косноязычие

Закар, зөвәр тетнэ келтә, дурнь күрхлә, үгин наку да- хулад, бәәҗәһәд-бәәҗәһәд ил худл чигн келәд оркдг (Д.Б.)

тетнх (тетнехе), келкәлх заикаться, страдать косноязычием тешкәсн (тешкәсен), тертәсн, тартасн, күрдәсн, билхәсн;

тарһлсн - толстый, неуклюжий тешкәх, тертәх, тартах, күрдәх, билхәх; тарһлх - быть толстым, неуклюжим, громоздким

Төгәлңгдән чолун гермүд // Тешкәлдәд күриһәд үзгдв //

Теегин хаалһ харлад // Тешкәһәд сунад кевтнә (Т. герл) тиигән, тер тал, тигәрән - туда, в ту сторону

Өцклдүр болхла... «Волга» машиһәр негл ик ахлач метәр өвгн хойрдад тиигән одв (С.-Б.Х.)

тиирх (тиирхе), ишклх; хәәрх, девсх, мааслдх - лягать; линать ногами

тиирцг (тиирцег), бил - шляпа

Мөртә күн... зегсн тиирцгтә, ик цогцта... өвгерг күн (3. таал.)

тиньгр (тиньгер); тегш, ө уга, тиньгр - ровный, гладкий то, то-томҗ; то-кемҗән -1) количество, число 2) цифра

153

».• Түүг, тер даалһвриг ядхла тооһарнь, чидхлә тооһаснь давулҗ күцәх эңдрин эрк үүлдвр... (3. таал.). Тер ту- скднь то-томҗнь тасрад бәәсн юмн (Н.М.) товрун, шигдәч, шигдәсн, үүрмг хадасн, һосна хадасн -

1) мелкие гвозди, сапожные гвозди; 2) кнопка;

товчлх (товчилхы), ашлх -1) заключать, делать выводы

1. застёгивать 3) сокращать, ужимать

Зун берә хол һазринь зогсл уга зурһан долан хонгт товчлн эргәд ирв (Җ.). Далн хойр алтн товчинь... дәәвлтл татад товчлв (Җ.)

товчта (товчита), товчта-тоолврта -1) краткий, лаконичный

1. застегивающийся

Манҗин Нимгр урн-сәәхн болн гүн товчта-тоолврта келврмүд бичдг бөәсмн (Мац. И.)

тогдһр (тогдыһыр), ахр -1) короткий, укороченный;

2. низкорослый

Тогдһр киилгтә, төгрг нүдтә, доңхһр хамрта көвүн...

(Д-Б.)

тогльх (тоглихы), альвлх - резвиться (о домашних животных); играть

Ээвртә нарңд тогльсн эрк хурһд сәәхн (Д.Б.) тоггавр (тогтавыр), шиңдвр - распоряжение, решение; уста- новка, установление

Ормднь малын ферм тогтах тоггавр һарһла (X. үнн) тогтах, бүрдәх -1) устанавливать, образовывать, учреждать;

2) удерживать

тогтнах, төвкнүлх, номһрах, номһрулх, тогтнулх - успокаивать тогтнх (тогтынхы), төвкнх, номһрх -1) успокаиваться

2. утверждаться, устанавливаться

тогтх (тогтыхы), боосх, кеелтх -1) зачать, забеременеть устанавливаться, утверждаться 3) усваиваться, закрепляться

Дааһандан тогтад, һунҗндан күүклгсн (Җ.) тоһа; хәәсн - котёл; котелок

Дотрнь шавр зуух кеһәд, түүнә деер тоһаһан нерәд хотан кеҗ ууна (Позд.)

тоһш (тоһыш); бүтүшк - крендель тод (тодрха), ил - ясный, отчётливый

...эн таньдг олн күүнө нерд тод гиһәд тодрха үзгдәд одцхав (Саңһ. Б.)

тодлвр (тодылвыр); санл, дуртхл - воспоминание; память Дәәнә тодлврмуд кесгтән мартгдшго (Б.А.)

154

тодлх (тодылхы); сананд орх - вспоминать; напоминать Эврә Тугтна һазрурн ирхлә, эрг, толһа, худг, царң болһн эврәннь тууҗан тодлулна (Д.Б.)

тодрха (тодырха), ил; том-тодрха - ясный, очевидный, конкретный

Том-тодрха нердинь келхлә, үлгүрнь иим-иим улс: Майора Бадм, Пеедрә Дорҗ... (С.-Б.Х.)

токарх (токархы); төгсөх; чиләх - завершать; разделываться Баазр, зөв өгтн, түүгитн бидн токарнавидн (Н.М.). Өр шарлҗ цәәхәс өмн хөөчнр эрт босад, хөөдтән өвс усинь өгҗтокарчкад... (3. таал.)

толһалх (толһалхы); һардх - возглавлять; руководить

толь, нүрздг, ширздг -1. зеркало

толь - II. словарь

тольклдан, түлклдән, зүтклдән, керлдән, өглдән, цүүгән, зүткән; керүл - спор, перебранка

Ода, иим цагт, партизанск отрядт иим тольклда һарһҗ болш уга... (Т. герл). Мана тольклдан улм-улмар гүдв (С.-Б.Х.)

тольт см. тетнә

толян; гөрл; туя - луч, свет, сияние

Усна дусалын умш үүрмг болв чигн, нарна толян тусх- ла гилвкдг (Д.Б.)

том, бод, ик - большой, крупный

Түүг көвәләд йовҗ йовтлмдн том хаалһ харһв (Б.Б.) тома, ухан; оюн; тома-толһа - рассудительность, рассудок, толк Чамла, өцклдүр күртл тома угад тоолдг бәәсн көаүнләһән ода бийләһән әдл залуд тоолад, залу улсин күр кех бәәнә (3. таал)

томарх (томархы), ухалх; тоолх - стать рассудительным, тол- ковым

Хөөннь, бән-сун бәәтлән, томарад, медгдәд ирв (Д.Б.) томата, ухата; тоолврта - рассудительный, толковый;

Харм келңд орҗ, келсиг томардг болсн (Д.Б.).

Тегәд эн ламла күүңдхлә, томата күүнә янз һарад бәәв (Позд.)

томһ (томһы), ногт- I. верёвочный недоуздок

томһ; томһ сахл, боорлсн сахл - II. бакенбарды, борода тонтах, монтах; дердәх - быть выпуклым; выпячиваться

Тонтаһад чолун деер // Тохшрад моһа кевтв (С.-Б.Х.) тонх (тонхы); хулхалх - грабить, ограбить

155

Мадна хаалһд нег мөрн тергтә маңһд харһв. Бидн терүг тонхар шиидүвидн (Амур-С.)

тоңһах, өкәх; келтәх - наклоняться, нагибаться

тоолвр (тоолвыр); ухалвр, ухан - размышление; рассуждение, мнение

Тоолвр уга болхла - көөрдг, толһад уга болхла - аляд авлгддг (Х.ү.)

тоолх (тоолхы); ухалх -1) считать, подсчитывать

2. думать, мыслить, обдумывать

Кехәс урд тоолтн И Келхәс өмн ухалтн (Д.Б.). Өмнәснь

35 бодң шаван толлдад һарад ирв (Җ.) тоомсрта (тоомсырта), күндтә - почётный, уважаемый

Эврә әңгдән тоомсртан тоод бәәдг, зөвәр көр Муудан

Җал босад, энд-тендән хәләчкәд, келв (Д.Б.) тоомтха, гиичлмг- гостеприимный тоорм (тоорым); тоосн, тоосн-тоорм - пыль

Эрднь мөрән уйчкад, костюмин тоорм саҗад, тедүкңд бийән саҗҗасн Түмдиг күләв (Күүк. А.)

тоосн (тоосын) см. тоорм

Малмуд дахад Соятур орҗ ирсн тоосн-тоорм талрад, буурлда шарлҗна үнр каңкнҗ хамрт таанград бәәв (Б.А.)

тооста, тоормта - пыльный

тоостх (тоостхы), тоормдх - пылиться, покрываться пылью тоосх (тоосхы); чолун - жжёный кирпич

тоох, гиичлх, хот әгх, тоох-тәкх; оныан өгх -1) угощать. потче- вать 2) проявлять внимание

Бийән эс тоосн күн, кү тооҗ чаддмн биш... (Э.К.). Бидн теңкән уга байрлдад, тооһад-тәкөд бәәнәвидн (Б.А.) торвр (торвыр); зогсалт - задержка; остановка

Торвр һарсн уга (Т. герл)

торлзх (торлзыхы); җирлзх, эрвлзх - мелькать, едва показы- ваться

Хан зарһч залрҗ суусн хаңшг үнртә хар үүлн деегүр әрә күрч торлзад өәрдәд ирв (Д.Б.)

торлх (торлыхы), җиргх, җирҗңнх - чирикать, щебетать

Начн торһа хойр гегән завсрт торлн җиргҗ надв (Җ.) тосвр (тосвыр), тосч авлһн, угтвр - встреча тосх (тосхы); угтх, харһхы; үзлцх - 1) встречать; выезжать на

встречу, подстерегать 2) ловить

Эн һарч үвлиг тосхм, үвлин киитн уурар киилхш (Д.Б.) тосхх (тосххы); бәрх, делдх - строить

156

тотхур, шалтан — задержка, помеха, роковое несчастье һазаһас орҗ ирсн захта хувцн герин эзндтн тотхур бо- лад шалтглҗ... (Д.Б.)

тохата, эмәлтә - оседланный

Арвһр-сарвһр моднд алтн эмәл тохата (Х.ү.)

тохм (тохым); уңг-тохм, уңг - I. порода; род; происхоҗдение Күүкнә тохм - өсрсн цусн, тасрсн махн (Х.ү.)

тохм (тохым) - II. лотник

Дегц зурһан давхр тохм тальвад (Җ.)

тохньх (тохыньхы), эрвәх; ясрх -1) поправляться (напр. о бо- лезни) 2) благоустраиваться

Гемчнь дала юмн уга болад, тохняд бәәсн дүртәч (Д.Б.)

)гохрх (тохырхы), хүврх 1) превращаться в кого-что-л. 2) уста- навлиөаться; осваиваться, привыкать

Багш йовсн Бамба эмч Бамбад тохрад оддгнь бас нег эврә учрта юмн (Д.Б.)

тохх (тоххы), эмәллх - оседлывать

тошурхх (тошурххы); хара бәөх - беситься с жиру; бездельни- чать

Төрл-саднасн салсн, тошурхсн бух болсн, кенә-кен гидг адусн көлврәд орҗ ирв? (Н.М.). Тошурхад, ха- алһин йовдсн кү дахад йовдг арһ көгшңд уга, хәрнь тер (Д-Б.)

тошх (тошхы); хальтрх -1) скользить; 2) бежать рысью тошхр, гилгр; тегш; тиньгр - гладкий; ровный

«Булгг» селәнәс Дивн хәләһәд асфальт кесн даңшан уга тошхр хаалһар «ЗИЛ-120» гидг тамһта... хурдн гүүлдәд йовна (С.-Б.Х.)

тевкнүн, эв, амулң, эл - мир, спокойствие

Төрскн орн-нутгиннь // Тевкнүн-элинь харң // Җивхлңтә дүрклсн җирһләд // Җилмүдиннь җиндмән бүртә (К.Д.) тевкнх (төвкенхе), тогтнх - успокаиваться, умиротворяться

Сөөнәк зовлңгасчн орм угаҗ // Сәәхн цецгшң чирәчн төвкнҗ (Д.Б.)

төвлх (төвелхе); зөрүлх - целиться, прицеливаться

Тавн ишкм дәкәд келдв // Зүн нүдән дарҗ Ленский төвлв (Д.Б.)

тевшүн, амулң; номһн - спокойный, мирный // спокойно, мирно Хотна зүн өмн бий талк мал ода чигн төвшүн кевтцхәнә (ДБ.)

төгәлңдән, эргңдән - вокруг, повсюду

157

Богзг... хойр хар нүдән чирмл уга төгәлңдән харҗ негңәд, арань зуугдад, бизһнь көдлад йовна (Э.К.)

төгәлх (төгәлхе), эргх - обходить, объезжать

Тергтә улс өрүн эрт көндрлдәд, ӘҢГ-ОТКИН ХОТДУД тегәләд, төмрин зүүтә юмн бәәхиг цуглулхар эргәд йо- вад одв (Д.Б.)

төгсәх, чиләх - заканчивать, оканчивать, завершать

Эгчм арвн классан төгсәһәд, эмчин курст сурһуль сур- ла (Х.үнн)

тедг (төдег), һох; дегә - затвор, задвижка, вертушка, крючок

төкш (төкеш), утхур, хова; шанһ, еңг - черпак

Төкш уга оңһц теңгсин йоралд (Х.ү.)

төл, хазлҗ молодняк

телҗлт (төлҗилте). көгҗлт, өргҗлт; делгрлт - развитие; Хальмг келнә төлҗлтин хаалһд шин үгмүд орс келнәс орҗ онц- онц темдглҗәх ик хүврлтин тускар номт соньнар цәәлһҗәнә (X. үнн)

төлҗх (төлҗихы), бооҗх, борлх, әсх - расти, крепнуть; Мууха генткн төлҗҗ бәәхмчи. Тана тохм дөч күрхләрн

телҗдм гидг билә, үнн бәәҗл эн (Түлм. М.) төмә, эрчм - кручение; крутизна, төмәтө, эрчмте - крученый, закрученный төөмдә; боодһа - узел (калмыцкий)

Яман, үлү үг келлго, эмгиг хооран цухрулад түлкчкед...

арһмҗин төемдег тәелв (Д.Б.)

төөнлх (төөнелхе), төөн дарх, төөн тәвх, хәәрх -1. прижигать (способ лечения)

төөнлх (төөнлх), эркәр төөн дарх - II. точечный массаж төөнрх (төәнерхе); голңтрх - мерцать; оставлять пятно (напр.

от прижигания); перен. запечатлеваться

Оһтрһуд одд тагчг төенрнә. Орчлң унтсн нам-чим (Д-Б.)

теерх (төөрхе); тенх; хаҗих, геедрх - заблудиться, сбиться с дороги

Төерҗ йовад, төркән олҗ (Х.ү.). Тиим дала машин ирхлә, мини Манҗ тедн дунд төөрәд, геедрөд, булхад хуурх, - гиҗ Чүрм цокна (Б.А.)

тер, төр-йосн, төр-тәкм; керг, керг-үүл -1) проблема; вопрос

2) право 3) дело, задача; 4) политика

Эн хойр танас үг угаһар тер хаһлш уга болв (Э.К.). Тер- йосн батрад йовтха! (3. таал.). Гертөс кү кәөһәд бәәдг ямр төр авсн күмбч? (Җ.)

158

төркн (төркен); төрл - родители, родня (замужней женщины);

Күукнә төркн нерән һуташгоһар зүткдг авъяста(Амур-С.) төрл (төрел), төрл-садн, төрл-төркн - родство; родня, родственники

Манахн бийдән тааста орм ахлгч төрмүдин ард бийднь ишкә герән бәрүвидн (Амур-С.).Төмрин сень - зеврдг уга // Төрлин сәнь - мартгддг уга (Т. герл)

төрскн (төрскен); ээҗ-аавин нутг; төрсн һазр - родина, отечес- тво

Төрскн һазрин шора алтн (Х.ү.). Седкл санаһарн кедү дәкҗ // сәәхн терскндән ирҗ буухт (Шугр. В.)

төрүц, мел, шуд - совершенно, совсем

Өцклдүр асхн хөөчнр дуңд болсн күүндвр энүнә уханас терүц һархш (3. таал.) төрх (төрхе); һарх - родиться

Көвүн төрв гисн зәңгин хөөн цугтан байрлад, Арслңгин туск күүңдвр мартж, оркв (Санг.)

төсв (төсве); зура -1) план 2) проект, схема

туһл (туһыл); күзүвч - телёнок

тулг (тулыг), түшән; түшг, дөң -1) опора, подпорка; 2) оплот, твердыня

тулм (тулым), уут мишг - мешок (кожаный); ...түүг улан тулм- дан дүрәд, үүрж, авад хәрәд һарна (3. таал.)

тулх (тулхы), түшх - упираться, опираться на что-л., заикаться

Үг келхләрн зөвәр тулҗ келдг билә (X. үнн) тумлх (тумылхы), бүслх, аарглх - окружать, опоясывать

Туг али? Туг... // Тавн үйдән алдад уга // түмн церг тумллад ирв чигн // Булагдад уга оһтр хар туган // ... күүнд булагдв гих... му нерн (Б.Б.)

тунҗр (тунҗир), шалһр - отборный (о конях богатырей) тунтрх (тунтырхы), өр цәәх - светать, рассветать

Әмтәхн нөөртән диилгдәд, дуг гиһәд сүркләд одсн да- ру: өр тунтрад, богшрһас ж,иргәд, холын баран бар- лзад, хоорад ер цәев (Э.К.)

туңһу, цегән - светлый, прозрачный

Туңһлг һолмуд, нуурмудчн оньдинд чееж,ин киләсн

болҗ сангдад... (Д.Б.)

туңхн (туңхын), төвкнүн, тогтун - спокойный

Эртинь экн цагт, эн Бумбин орни туңхн цагт алдудгс

эзн нойн Җаңһр нег юмнд күрәд чигн уга (Җ.) турңха (турыңха), эццн, му - плохиш, худой туршар, эргцд - в течение

159

Кесг җилин туршарт дәәнә цагт чигн (Т.А.) туршул, хәәһүл -1) разведка 2) передовой отряд;

Ик туршул йовҗ, йовҗ, тенҗ-тенҗ, 7 наста өөрд көвү бәрҗ авна (Кич.)

тус, орш, дөң, дем - 1.1) польза 2) помощь; услуга

Ода кенд юн дала тус күргсн бәәсмб эн (Д.Б.)

тус өмн- II. прямо, напротив

тусмҗ (тусымҗи), дөң - помощь, содействие

туслң (туслың), ончта - I. особенный, отличительный

Болв туслң сән дун олн-әмтнә дун болҗ хүврдг бәәсмн

(Бд. А.)

туслң (туслың) шишлң-Н. персональный

туслх (тусылхы), дөңгән күргх -1) приносить пользу

2) оказывать помощь туста, кергтә - полезный, толковый

Эн ухата, туста селвг эмгнд йир икәр таасгдв (Д.Б.) тустан, һоодан -1) прямо (о направлении); 2) независимо; от- дөльно

тусх (тусхы); торх; орх -1) попасть, поладать 2) падать

1. отражаться

Нанас көлтәстә Манҗд тусхинь медә биләв (Э.К.) туульх (туульхы), бухх, цеглх - взбрыкивать; брыкаться

Эн һалв дотр эмнг һунн темән эргәд туульна (С.-Б.Х.).

Түмн хар темән тууляд тавлсн болв (Н.М.) туульч, келмрч - сказитель, сказочник туурвч (туурвчи), зокъялч - автор туурх (туурхы), нерн һарх - лрославляться, становиться извест- ным

Мана төрскнә сулдхврин болн тустан бәәлһнә төлә дәәлдәнд әмән өгсн баатрмуд мөңк тууртха (Д.Б.) туух; көөх; залх -1) перегонять, прогонять 2) вести, сопровож- дать;конвоировать

туша, чөдр - путы (на передние ноги лошади); перен. помеха, препятствие

тушата, чәдртә - спутанный, опутанный (о ногах лошади, вербпюда)

тушу, таас уга; му - неблагоприятный, несчастливый һурв хончкад, бидн хәрхәр седхлә, худнр зөвшэрснуга, юңгад гихлә, тушу өдр гиҗ цәәлһцхәв (Амур-С.)

тушх (тушхы), чөдрлх - надевать путы

Тегәд тер асхн Цомг хойр мөрән тушад идүлчкәд, арһмҗин үзүринь хойр көлдән архлчкад, төргнәсн

160

тедүкнд бәәсн идгтә царңд хонсмн (Б.А.). Сәәхәһән- гөргән көлинь тушад, гертөн үлдөтн (Т.А.)

туя, толян; герл - луч, свет

Эн ээврлүлгч элвг нарни туян дор өврмҗ болгч теегин өрүн хойр нүдн харциг элвгәр байсана (Д.Б.)

түгөх, тархах -1) распределять, раздавать 2) распространять

Услур түгеҗ әгдг гинә (Җ.) түдлт (түделте), завср - пауза түҗгр (түҗгер), хоҗгр, халцха, тааха - безволосый

Тер цасн цаһан сахлта, түҗгр толһата өвгн Лөнинә бумблва эргҗ йовхинь үзҗәнтә? (Бд. А.)

түкрх (түкерхе), тукрх, өдәлх - натравливать, науськивать; подстрекать

Хоома-худл ухатань // Хәәкрҗ шүлгчиг түкрнө // Бий- синь эс көндәснд // Байсҗ түүг магтна (К.Д.) түлкх (түлкехе); худрх - толкать, подталкивать; перен. побуж- дать к чему-л.

Түлкхлэ, түмн хоңх җиңнәд (Җ.)

түлх (түлхе); шатах, асах -1) растаплиөать, топить (печь)

2. жечь

түлш (түлши), цав, буй келһн - поминки түмн (түмен), то-томҗ, ү-түмн; то уга, чилшго олн - множество, тьма; бессчётное количество

Балһсна харан тасрвый угай гилһнлә Доланд то-томҗ уга... тоолврмуд орв (3. таал.) түнтг (түнтег); дер, дерндг - подушка

Леөҗн унһна арсн түнтгиг барун тоха доран дөңнүләд орксн сууна (Д.Б.)

түңг (түңге), йозур - основание (напр. травы) түңгрцг (түңгерцег), туңһрцг кетч, улвч -1) кисет 2) кошелёк түңшүр; цецн - мудрый, умудрённый опытом

Би таниг әвртә түңшүр өвгн бәеҗит гиҗ санҗанав (К.С.) түңшх (түңшихе), зовх -1) страдать; 2) стонать; перөн. беспоко- иться

Церн түңшн йовҗ, тоха дөерән өндәһәд, экүрн зөрлцҗ хәләв (Б.А.)

түргөр, хурдар, шулуһар, бачм, бачмар - быстро, скоро

Арһта болхла, түргар хот авч иртн, - гиҗ һурвн көвүдтән эцкнь келв (Бд. А.)

түргн (түрген), хурдн, шулун - I. быстрый, скорый, спешный түрглх (түргелхе), хурдлх, адһх; уст. яарх - спешить түргн (түрген) - II. овод

6. Сл. синонимоа калм. яэ.

161

Намртнь теегт серүн орна. Түргн болн батхн уга болна ” (Бд. А.)

түргүр, ЭЛКДӘД - ничком, ниц

түрд (түрде), невчк, агчм зуур - чуть, немножко (о времени) түрң (түрең), түрң савң, һоота савң - туалетное мыло

түрү. түрү-зүдү - нужда» нехватка // бедный

Эн түрү, угатя өрк-бүлин көвүн бичкндән баячуд- нойдудин мал хәрүлҗ йовсмн. Дәәнә күнд әмсхлиг эн бичкн күүкн бас соңсҗ, әмтнә түрү-зүдүг үзҗ медҗәв (Д.Б.)

түрүлэд, экн авпан - сперва, в первую очередь; Түрүләд сов- хозин-директорин даалһвр күцәхмн (Т.А.)

түрүлх (түрүлхе); маңналх - быть впереди, в авангарде түрүн, тергүн;.ңөгдгч - первый; головной; передовой

Эн шин бүүртнь түүнд «түрүн харада» болҗ ирснь -

Элстин библиотекин көдләч (Буур. Н.)

түрх (түрхе); зовх; түрү үзх, түрх-зүдх, муурх - нуждаться, бед- ствовать

Берк үзгдүл харһҗ // Бийим икәр түрәлә // Тавн ухаһим тараҗ // тасмар күзиһим орала (К.С.). Бидн түрхн уга- видн (Т.А.)

түүкә, болад уга -1) сырой, недоваренный; 2) неспелый, не- дозрелый

түүрм; казамд, бәрән - тюрьма, каземат

Зарһин шиидвр чигн уга, олна хургин шиидвр чигн уга, яһҗ эдниг түүрмд бәрхмн болҗана? (Д.Б.)

түүрчх (түүрчихе), зовх; түрх - мучаться, страдать

Хәрү герөдөн орҗ ирсн хадм эк унтҗ ядад көспән

түүрчв (Җ.А.)

түүх, хурах, цуглулх -1) собирать; 2) полоть

Өәд цецг түүҗ наач йовсн бийим эн эмгн авч ирәд(Җ.) түшөн см. түшг түшг (түшег); дөң, тус - опора; помощь

Көвүн күн - эцкин түшг, күүкн үрн - күүнә түшг (Б.А.).

_ Энтн - мана диилврин түшг, мана сәәни эклц гидг эн болҗана (Д.Б.)

-У-

у, өргн; уудм, у-өргн; нала - широкий, просторный, привольный увҗ (увҗи); кәкүр - соска, рожок

увҗх (увҗихы); көкүлх - кормить из соски (рожка)

увш (увши), сакл - мирянин, давший и соблюдающий обет _{ уг, үндсн, уңг, тохм, уг-тохм, уңг-дәңг - 1) основание, корень,

162