Моңһл дахта өвгн җола бәрҗ өрвүлнә (Д.Б.). Улан сагсг девл хаһсаҗ эс болҗ (Х.ү.).

девскр (девсекер), ширдг, делгц; мәәдә - подстилка; матрац перен. площадь, территория

\ Бүкл хойр частан йовҗ йовнавидн, девскрин дүңгәчн тәрә тәрсн һазр үзгдхш! - гиһәд Нинан дунь чаңһрад йовна (Бд.А.)

девсх (девесхе), көләрн цокх; тиирх - I. пинать, давать пинка кому-либо

девсх (девсехе); делгх - II. настилать; мостить девх (девхе), хальх - парить; взлетать

һәрд көтлвртә шовуд һазр элкдҗ девлдв (Д.Б).

девшх (девшихе); еөдлх; давшх; дегҗх - 1) выдвигаться, про- двигаться (по работе); подниматься; восходить

2)Прогрессировать

Нарн сәәхн улаһад шиңкәхн девшҗ һарч йовна (Б.Б.).

Ухата тоолврта күн нег цагт доравцвчн, удл уга шин сар . мет бас девшдмн (Т. герл).

дегә, һох, төдг - 1) крюк; багор 2) подножка

дегөлх (дегәлхе), һохлх, төдглх - 1) ставить на крюк, багор пе- рен. каверзный

дегд, йир, әвр, маш - очень, весьма; слишком; чересчур

Дегд хурц шулун мокдг, дегд цаһан шулун киртдг (Х.ү.) дегдәмл (дегдәмел); җульҗуха; һууҗмл - птенец

Байн Бадмин хөенә ард йовх һанцхн ахнь эн дегдәмл болсн дү күүкнәннь... дууг соңсшго билә (Д.Б.). Дегдрә йовҗ дегдәмл, һуңша йовҗ һууҗмл болна гидг эн гиҗ нег эмгн бас келсиг би тодллав (Т.А.)

дегдһр (дегдеһер), ахр, оһтр; боһнь - короткий, куцый дегҗлт (дегҗилте), өөдлт - подъем, рост

дегҗн (дегҗин), ке; үзмҗтә нарядный, разукрашенный; модный Дегҗн паркетәс цевр, мөсәр дееркнь бүркгдсн һол гилвкнә (Д-Б.)

дегҗх (дегҗихе) см. девшх

деглә, ишкә гер, җолм - кибитка, юрта

дегтр (деггер); уст. ном - книга

дегц (дегцө), нег һазр, нег зерг - сразу, одновременно деевр (деевер); ора - кровля, крыша

Гермүднь нег кецтә: өндр эрстә, у терзтә, харһа эскпә шифер деевртә (Д.Б.)

деегүр, ик саната; ачрхг - гордый, надменный, высокомерный 2) высоко; вверху 3) поспелог на, в, по, над

68

деегшлх (дегшилхе), өөдлх -1) подниматься вверх

2) проходить (занимать) почетное место

деермч (дееремчи); тонач; хулхач - грабитель, разбойник; вор- Деермчнр, хулхачнр дегц олн болҗ одв (Х.туул).

делвән, у-ергн - широкий; расстилающийся

Деерәснь дееврин дүңгә делвән көк үүлн һарч ирәд (Җ).

делвәх, у-ергн болх; тарх - быть широким, расстилающимся Асхни сөрү дахад, хөд делвәһәд идшлҗ йовна (Б.А.). Көкрңһү нилх будн көнҗл болҗ делвәнә (Сус.А.).

делвг (делвег), элвг, элвг-делвг; байн - изобилие

делгрх (делгерхе), тарх, налах - распространяться; расши- ряться

делгүдан; хамачн, һазр болһнд - повсюду, повсеместно делгүр; лавк - магазин

делгх (делгехе); бүркх; девсх - настилать, расстилать

делгц (делгеце) - см. девскр

делдлх (делделхе), унҗх, шавшх- свисать, отвисать (об ушах) делдң (делдең), унҗсн; шавшсн - отвислый (об ушах) делдх (делдехе), усчх -1. плавать

делдх (делдехе) - II. закладывать основы; создавать

делдх (делдехе) - III. брать за гриву (лошадь)

делкө, орчлң - мир; земной шар

делх (дөлхе), дайлх - 1) махать, размахивать 2) подниМат^ся вверх

дем, дең, нөкд; тус, дөң-тус; демҗг - помощь, поддержка Бийдән тааста, туста болдгар цаараңднь демән немцхәх (Д.Б.). Дөң эс болхар бәәх күн уга болҗи нөкд һарв (З.таал).

Демҗх (демҗихе) - см. демнх

Демнх (демнехе), дөңнх, туслх, нөкд болх - помогать, поддер- живать

Денвә; кевс - ковер

Деншг (деншиг); шаальг - копейка; мелочь

Арвн долан мөңгн (5 коп.), һучн тавн мөңгн (10 коп.) далн мөңгн (20 коп.) болн нань чигн. Икнкнь тавн, арвн, херн... деншг гиҗ келцхәнә.

Деңцх (деңцехе); әдлцх - равняться; соперничать

Двр; түнтг; овд - подушка

Дердәх; сөрсәх; шовах - торчать; выступать

Дердһр (дердеһер); сөрсхр - торчащий, оттопырөнный

м

дерсхр (дерсхер), сертәсн, сертхр - с торчащими, стоячими (напр. ушами)

диг, диг-даран; җурм -1) порядок; 2) итог

дигтә, дигтә-дарата, дигтә-тагта; җурмта - 1) точный, верный

2) аккуратный

Кесн көдлмш оньдин дигтә-дарата (С.-Б.Х.). Цуг ца- асдчн дигтә-тагта болхла, кергән шуд ода Җоокад өг (Т. герл).

дигтәһәр, дигтә-даратаһар, дигтә-тагтаһар; җурмтаһар -

1) точно, верно 2) аккуратно диилх (диилхе); дарх - победить

Диилв эс диилв. Чивҗәх күн миисин сүүләс гидг үлгүр һарһхар седҗ бәәх (Н.М.).

диинрүлх (диинрүлхе), будңһтрулх, маңһтрулх - затуманивать (сознание)

диинрх (диинерхе), будңһтрх, маңһртх - затуманиваться (о соз- нании)

Толһань диинрсн улст эн аһар нег үлү сергмҗин эм болв (Д.Б.). Гиҗгерм модар өгсн әдл толһам диинрв (Н.М.).

дими, өңгәр, киидән, хара зөңгдән - зря, попусту, напрасно

Ахр ухата әмтн юучн кен дими шальшдг.... Әәмтхә ноха хулхачиг дуудҗ дими хүцдг (Т.герл).

довтлан (довтылан), тавлдан - галоп

довң (довың), цомг, шоха; донда - бугорок, холмик

Тер нег довна цаад хаҗуд цөөкн немшнр хорһдҗана... (Җ.А.).

Озеров донда давад, хотхрур орад геедрәд йовҗ одв (Н.М.).

дог, чимкәр; көвә - кайма, окантовка

догдлх (догдылхы); цокх; дольгалх - стучать, биться; волно- ваться (о сердце)

Өөр дөрвн түвиг догдлтл цокад оркв (Җ.). догх (догхы), альвлх, бүүрһх - шалить, баловаться догшн (догшин), өршәңһү уга, керцгә; шүрүн - свирепый, жес- токий; резкий

догшрхх (догширххы), шүрүлдх - быть жестоким, свирепым Догшрхдг болв чигн (экчнь) цаһан саната, җөөлн сәН седклтә күн кевтә болна (Д.Б.).

доһлң (доһлың); аксг, кизрң-хромой

Кизрң көл киисүлдг (Х.ү.)

70

доклзх (докылзыхы); һульдрх, шарвадх - быть проворным, у&- лужливым Тентн Манҗ... шарвадҗах ноха мет, энд-тенд һарч доклзад, эвинь хәәҗ һульдрад бәәв (Д.Б.).

докъя; темдг - сигнал, условный знак

Бидн хоорндан докъя еглдҗ авад, тер күүнә гер тал һарад йовҗанавидн (Д.Б.).

докъялх (докъялхы); темдг өгх - сигнализировать, давать сиг- нал

долан, зурһанас үлү - семь

долвкх (долвыкхы), гилвкх - блестеть, поблескивать; мельте- шить перен. быть ветреным, непостоянным

Дольвксн нариг үүлн халхлв (Д.Б.) Шамин герл цәс гиһәд герләрн гер дүүргәд долвкад бәәв (Э.К.).

долда; моһлцг, төгрг - шарик, шар И круглый дольх (дольхы), сольх - менять, обменивать дольцан, сольцан - мена, обмен дом; эм - лекарство, средство для лечения домнх (домныхы); эмнх - лечить; лечить наговором дон, ад - психоз, психическая болезнь

Эс гиҗ энүнтн дон гем ирҗ кевтә (Б.А.).

донам, шулм, домам-четкр - бес, леший

Хамаһас эн донам күрәд ирв генткн. Үүдиг невчк секв...хурсн домамс үүмв (Д.Б.).

дондах, өндәх - приподниматься донҗг (донҗиг), чеенг - чайник

Маңһдур өрүнднь ах-дү хойр Нармад нег хуһлм һуйр, нег донҗг цә авч ирв (Бд.А.)

донлх (донылхы), адлх - страдать психозом; свихнуться, сойти с ума

Батхнд меклгдсн аралҗн йосндан донлхдан күрнә (Х.үнн). Иигад бәәҗәһәд - бәәҗәһәд донрна биший эн... (Д.Б.).

Донта, адта - сумасшедший, психопат перен. вспыльчивый, не- выдержанный

Дораһур, нуувчинәр, хулхаһар, далдар - 1) пөрен. тайком, не- гласно, втихомолку 2) понизу, низом; послелог в, под, 3) спускаться, снижаться

Дорв, сумһл - сумка, торба

Дотр (дотыр), дотр-дөрвнь - внутренности, потроха

...терүг өвчәд, дотр-дөрвнь һарһҗ авчкад, һадр махинь арстаһинь эзнднь күргҗ өгдг билә (Д.Б.)

71

дошх (дошхы), хальтрх, тошх- ^К

дөгән, доогаң; шог - шапость, ш1°гиг Онегинтә ЭН ТОДЛҖ күүндв

Урдк җипмүдин дегән, шоги«

(ДБ.) баловать, оэорничать

дөгәх (дөгәхе), шоглх -^{шалн в}’ _{н двгх}ш, төвшүн

Анҗа-баахн кевүн.аюдан догхш, дөгҗх (дөгҗихе), немх - "^^УВХмр^ЭТ™хий; спокойный _ дөлән, тогтун, номһн, төвшүн, с Р Манҗ? - болҗ гелң

Юн бачм керглә харһад одвта, манҗ

дөлән дууһар сурв (Д.Б.). _ _{косогпа3}ый 2) кривой, ко- дөлисн (делисен); сольр, хальр

собокий плписи боладл бәәнәл... Боврг

Туһлан һолсн үкр мет дөлисн оолад ода йирдән медҗәхговт (Д.ьр _й дөнтә, дөрвтә, дервн наста - четь р _ожка дең, дем, нөкд, тус; түшг - ^по“⁰^’’ _күргӘд, некд болад бәех Дакад түүнд шаң Д^ө_п^ң:^тУ^саН юмн болҗһарчана (Д’^ь-'- _пглло1||и

дөңгер, демәр, нөкдәр - ^блал^^а^_хгдв (Х.үнн) Эн хурл бас олна Д^вңгвр _боЛХ. помогать дөңнх (дөңнехе), демнх, туслх, н кд

поддерживать һаппачнр намаг таасад, денндг

Үүнәс урд раиона ик һардачнр

биләхн (Т.А.) . _насмехаться. осмеять;

дөөглх (дөөгелхе), зооглх, наад Р

дразнить _{бәәтн> ХӘ}рнь тер (Д.Б.)

Көвүһим бичә дөеглхөр седед дөрә, шат - лестница „™.пиваться; увеличиваться

дерглх (дөргелхе); орм авх; икдху _{нег үлу двр}глнә

Хавр эклхле, Омбушин эцкин киивр

(Т.рерл) глстязание; конкурс

дөрлдән; марһан - соревновани . ^овуд түргн, сен күцемҗтә

Дөрлдәнә ашт кедлмшин иовум

боллго бәшгонь ил (Д.Б•)• _{ться СО}стязаться

дерлдх (дөрлдехе), марһх - ^сорв *_{ь впе}ред; оттопыриваться дерсәх, сөрсәх - 1) торчать, высту _й^_ВЫСТупающии впе- дөрсһр (дерсеһер), серсхр - 1) тор^ ’_{ашинө мааҖ}ур мет, ред; высовывающиися Д^врсХ* _{в (Бад}._Б.) сахлан илҗәһәд... биинь Р _{й й}

дет; өөр, өөрхн; ахр - ^{близкнн}’2? _{үн гиҗ} нандчн нань уга (&&■) Нам ода чамас дет, ицггә «ү _тчайшим путем

детлх (дөтелхе), хасх - идти близким, кр

72

Вася бидн хойр хаалһан дөтләд, өмн үзг темцәд йовад йовна биден (К.С).

дугту, гер - футляр, чехол

«Дугтуд бәәх күн» гидг келвр, цугас өәсн, цугас үргсн, кен медхв, тигҗәһәд, генткн хур чигн орад одх биз»... (К.Д.)

дулан, бүлән, халун биш - теплый // тепло перен. ласковый, сердечный

дуларх (дулархы), бүләрх - становиться тепло

дунго, тагчг, дун-шун уга - молчаливый, тихий // молча, тихо

Зөвәрт дун-шун угаһар көдлцхәв (Б.А.)

дуһар; тойг - номер дуһң(дуһың), хурл -рел. храм

3500 шев хамдан багтдг дуһң гинә (Позд.)

дураг, хавг - тыква

дурдх (дурдыхы), зарлх - провозглашать; желать

Кишг дурдҗанав. Менд бә.

дурлх (дурлыхы); хәәрлх - любить, желать дурн (дурын); хәәрлһн - любовь; желание, охота

Дурн гидгтн сохр // Дурлх дутман үзхш. ДурН гидгтн җахр // Дурлх дутман тәвхш (Бем.Т.) дуту, дуту-дунд; дутмг - недостаток; нехватка

Җирһлин минь дутунь чи биләч (Җ). Кезәнә өвгдин келдг үг - дутунь күцдг, дүнднь - дүүрдг (Н.М.).

дуукр (дуукыр); җуульг - мошенник, пройдоха, жулик

Дәкәд кен зутна... // Дурарн ааль хәәдгнь // Дуукр арсмч зутна (К.С.).

дуусх (дуусхы), тегсәх; чиләх, көтрәх - кончать, заканчивать; завершать

дуута, дуута-күүртә, үгтә-күүртә - разговорчивый перен. из- вестный; славный

Дуута Җаңһрахн гих ик алдр нутг бәәдгчн (Л.Ц.).

Оньдинд серглң, дуута-күүртө иигҗ бас хүврдгҗ, - гиҗ энүг үзсн Далван алң болв (Җ.А.).

дуутх (дуутхы); некх - вызывать; призывать дүле, таңх, чикн хату -1. глухой, лишенный слуха дүла, дүң-дүлә, нам-шим - II. тишина Н глухой, безлюдный; ти- хий

Эн шууган удан болсн уга, әңгдән намхрад, дүң-дүлә болад одв (Э.К.).

дүңгәх; өндәх; онцрх - возвышаться; выделяться

73

Дунһраглад буусн хотна деед өмн бийднь Долана гер онцдан дүңгәһәд бәәнә (Б.Б.).

дүмбр (дүмбер), сүрг - величавый; прекрасный

Дрючковин эскадрона толһад дүмбр Хомутников йовна (СусА).

дүр, дүрсн, дүр-овр; бәәдл, чирә-зүсн - внешний вид; образ Бәәшң... наадк гермүдәс дүр-оврарн йилһрәд бәәв

(Т.гөрл).

дүргүлх (дүргүлхе), шиигүлх - убыстрять, ускорять

Мана седвр дөңнҗ мана ардас... ирх гиҗ ицҗәнәвидн, - гисн цөн бүлән үгмүд нег кииһәр Делгр дүргүләд умшад оркв (Саңһ.Б.)

дүрклх (дүркелхе), байрлх, цеңглх - торжествовать, ликовать Хавр аашна, хамг эргнд емдрәд, дүркләд һазр ноһарад ирнә (Э.К.).

дүрслх (дүрселхе), зурх - изображать, нарисовать

Эн хойр дегтрт Батала хамдан дүрслгдсн улс хав-харс биш бәәне (Э.К.).

дүүгх (дүүгхе), шиигх - нестись, мчаться

Дала төр бүтәхәр далан һатцас дүүгнә (Д.Б.). Бата

Элстүрн дүүгәд орад ирв. (Э.К.)

дүүрх (дүүрхе); төгсх; чилх -1. прекращаться, кончаться

Үкр көзәнә дүүрсинь эврән меднәч, - гиһәд, экнь арһан бархларн келв (Б.А.).

дүүрх (дүүрхе) - II. везти невесту впереди себя на седле

Күүкд дүүрх мөр һар күрх көвүн белдәд, белн-делн бо- лад одцхана (Н.М.).

дүүрх (дүүрхе) - III. наполняться

Зовлһ чанхла - хәәсн дүүрдг, зовлң санхла - чеөҗ дүүрдг(Х.ү.)

- Е - евәл, дөң, тус, харслһн - покровитөльство, защита

Алвтын ач иктә хаана зерг Дүүрән гидг көвүг күндтә сеөвң болх, ачта евөлле харһулҗана (Д.Б) евәх, дөңнх, тусх, харсх - покровительствовать, защищать еврх (еврехе), йиврх - провалиться елдң(елдең), аля-елдң- непутевый, своевольный, гулящий ₅

Манахнд Азда Китя гиһәд... икәр әгснднь - хонад, баһар өгснднь - үлдәд гилтә йовдг әлә, елдң күн бәәсмн (Э.К.) ең, өң-һон, һундл - каприз, обида

Еңгән ода бийнь мартад уга (Б.А.) еңнх (еңнөхе), будглх, заңнх - капризничать, обижаться

74

Не, не, еңнәд кергтә биш (С-Б.Х.) _еңсг (еңсег), эгшгтә, айста - мелодичный, красивый

Хальмг әмтнә нертә артистк Лиҗин Улана дуунла әдл еңсг болҗ нанд медгднә (Б.А.)

-Җ-

җаава, җавсадур, җивсң -1) кокетство 2) кокетка җаагх (җаагхы), җиигх; шухнтх, ә һарх, ду һарх - скрипеть

Харһа орн саак көвтән җаагад, җиигәд одв (Э.К.) җаал, җаалг, лах заһсн, җа лах, цулврт - сом җааль, нилх, бүүвә, бәәбә - новорожденный җаахн (җаахын), бичкн, үчүкн - маленький, небольшой, незначительный

Нисҗ һарн гиһәд негл җаахн уршгар... (К.Д.) җавадх (җавадхы), җавсадх, җивсәдх - кокетничать; ломаться

Эн мана кишванр дегтрән бармнад җавадла беәҗ, тенүнд бийснь хаалһ зааҗ өгв (Э.К.) җавсадх (җавсадхы) см. җавадх җаһшнх (җаһшинхы); җаһчнх, мааҗулх - чесаться, зудиться җаҗлвр (җаҗилвыр); кевлһ, сәвсн, кевсн, мокн -жвачка җаҗлх (җаҗилхы), кевх - жевать, разжевывать

Негинь җаҗлад идәд оркв, босад гүүһәд одв (Җ.) җала, аса - слизь

Эрнҗнәхн гихәрәһә заһсна җалаһар теҗәл кеһә юмн (Б.Б.). Түрүләд җалаһан хагсаҗ автн, - гиҗ бааҗа бийим босв (Б.А.)

җалв (җалвы); көлсн; көлснә мәңгн, олвр - зарплата, жалованье Көдлмш эс кесн улст җалв бас бичдвт? - болҗ күүкн алмацв (Б.А.)

җалһ (җалһы), сала, садрг, хотхр, һурхлю, һу, һүвл - балка, ов- раг

җалдх (җалдыхы), ширдх; шалдх, ясх, кеерүлх - прост., наво- дить красоту

Чирәдән болн пудр түркәд бийән җалдад бәәхәс даву юм кедмн биш (Б.А.). Теднә дару суусн бийсән җе гитлән җалдад ирсн.... (Т.герл)

җалҗһр (җалҗиһыр), коочг, дальҗһр -1) стоптанный

2)кривой

җанҗал, керүл, цүүгән; өглден, дашкан - скандал; ссора

Хальмг күүкд әрк зөөнә гидгтн ик җанҗата юм бәәҗ (Э.К.) Ик җаңҗал һарчи - Мика Боддыревна гемтә болҗ һарч (Н.М.)

75

җанҗалх (җанҗалхы), цүүгх, керлдх, өглдх - скандалить, ссо- риться, вздорить

җаңһрта (җаңһырта), дашката, күнд; җанҗалта - трудный, сложный, скандальный

Тәвн-җирн, тәвн-җирн... Тиим тоод цаас өгхд дегд җаңһрта болхмн нандчнь (Д.Б.)

җаңһрч (җаңһырчи); келмрч, туульч, үлгүрч - джангарчи; ска- зитель

Җаңһрч көвүг күүкд олад, дахулад авад һарв (Җ.) җахр (җахыр), ке сәәхн, кевтә нурһта, цогцта, кевлүн, һо, уст.

натр -1. красивый, статный

җахр (җахыр) - II. якорь

җеерү, шаһа, өрцг - альчик (мелкого скота) җивәд, арһул, медгдлго - ползком, крадучись җивкнх (җивкенхе); тогтнх, намхрх, номхрх, иҗилдх привы- кать; входить в ритм

Эндр лыжар урлдхин өмн Мазн махмудан җивкнүлн, һазрла таньлдҗ бийән җивкнүлҗ амрарн тошҗ йовна (Нуур.В.)

җивр (җивер), далва - крылья җивсәдх (җивсәдхе) - см. җавадх җигтә, акад - странный, необычный

Мана бичкн аөһ болхла - соньн җигте, акад күн билә (Д.Б.) Җиндм нуурин көвәд җигтэ юмн үзгднә (X. туул.). җигшүр, җигүр, җигшлһн, җигшвр; игзәр - отвращение

Җигә Зольвн хойрас түрүн болҗ җөөлн бийңтсн үгмүд соңслһн ик соньн болсн деерән невчк җигшүртә болҗ Увшд бас мөдгдв (Җ.А.).

җиҗг (җиҗиг), җиҗкн, баахн, бичкн, үчүкн - маленький җииглдән, җирглдән, дүүглдән - стрекот, жужжание

Ә-чимән уга аһариг зуг эн җииглдән эвднә (Докр. Б.) җиркү, зервкү; лавта биш - недостоверный; мельком җиирх (җиирхе), холдх - постепенно удаляться җилв (җилве), тачал; генәр, дурн - страсть, сильное желание җилвтх (җилевтехе), генәрлх, тачалдх; дурлх - проявлять же- лание,страсть

Күрң мөрнәнь туст болхла, санаһан бичә зов, күн түүндчнь җилвтҗ бәәхш (Д.Б.)

җилих ; холҗх, холдх, ууҗмдх, орһх - удаляться, уходить прочь перен. умирать

Таварн бәәдг тана толһачнр тарад, альдаран җилисинь кен медхв (Д.Б.).

76