Keńesbay Raxmanov - Edige
.pdf
|
Qayda ósken maqluqatsań sen óziń |
|
Esitpegen Álip dawdıń xabarın! |
|
Onı atsań mıltıq oǵı ótpeydi, |
|
Sirá qılısh kespes tasqa shapqanday. |
|
Bul átirapqa darıǵan jan haslında |
|
Hesh qashan izine tiri qaytqan joq. |
|
Bul dógerek Qaqpanlı degen tawlı jer, |
|
Laqabı Xojakól-Qaratiyinniń baǵı. |
|
Bilgen adam bul jerlerge jolamas, |
|
Sendey nadan ǵabırısıp kirmese… |
Edige: (shadlı) |
-Men aspannan tilep edim, qudayım, |
|
Jerden tawıp berdi tilegenimdi. |
|
Satemir patshaǵa bergen wádemniń |
|
Piterine endi kózim jetedi. |
Baba: |
- Ne wáde bergenseń Satemir xanǵa? |
Edige: |
-Edil-Jayıqtaǵı noǵay jurtınan |
|
Pana tappay kelsem Satemir xanǵa, |
|
Elin qırıp-joyıp Qara Álip dáw, |
|
Zorlap alıp ketken Aqbilek qızın. |
|
Otız altı kúnlik máwlet soranıp, |
|
Wáde berdim kızın kuwıstırıwǵa. |
Baba: |
-Oylanbastan wáde beripseń balam, |
|
Adamzattıń kúshi jetpeydi dáwge. |
Edige: |
-Táwekel koremen ózimdi sınap, |
|
Qayda da bir ólim-ajelim jetse. |
|
Házir olar qayda? |
Baba: |
-Sarı suwdaǵı |
|
Jazǵı jaylawına ketip edi ol. |
|
Aqbilek ayım da qasında edi, |
|
Azdan keyin kelip qalsa itimal… |
Edige: |
-Kegin kaytaraman Satemir xannın, |
61
|
Meniki boladı Akbilek ayım! |
Baba: |
- Iytlerdi qanshıqlar qırılıstıradı… |
|
Ay, bala, qoysańo usı sawdanı! |
|
Sen onın qasında kúshikseń mushtay, |
|
Qaratiyin Álip dáw bir arıslan. |
Edige: |
- Óytip ete bermeń jer menen jeksen, |
|
Men de oz tasıma basımman, baba, |
|
Aqılsız qara kúsh gúwlegen dawıl… |
|
Mendey jas jigitti kılmań kustanı, |
|
Dashnam etip sizden sorayman, baba! |
Baba: |
-Jap-jas ómirindi ayayman, balam… |
|
Ol bir kara bále, tawdan pishkendey, |
|
At kótere almas onıń gewdesin, |
|
Janlı maklukatka kórinbeydi ol. |
|
Bir zamanda dúnya júzin aylanar, |
|
Kóriner at bolıp, jolbarıs bolıp, |
|
Kubrı degen kara bultı bar, |
|
Dáwdi sol aparar kayda barsa da… |
Edige: |
- Kórermen peshanama jazganın, baba. |
|
(tınlap) |
|
Tokta, tokta! Jer kıymıldap ketti me? |
|
Esitildi ájeptáwir dúrsildi… |
Baba: |
-Demek, Álip dáwdiń kiyatırganı, |
|
Balam, saq bol! Kettim baǵdıń torine. |
|
«Erden erdiń qáwpi boladı» degen. |
|
(Baba ketedi.) |
Edige: |
-Júrisine jer solqıldap atırgan |
|
Kanday bále eken Álip dáw degen?... |
|
Xan atamnın kegin kaytaralmasam, |
|
Edil-Jayıǵımdı qaytıp kóre almay |
|
Dáw qolınan jazım bolsa ómirim, |
|
Karakasım házir koz jargan bolsa, |
|
Ketsem perzentimnin diydarın kormey… |
|
Joq, joq! Ájel, qańǵırıp ket awlaqqa, |
|
Ashpay tur qapısın meniń dúnyamnıń! |
62
Qoy, kewlim, onshama hawlıǵa berme, Uzın tastıń ushı ólim bolsa da,
Qıska tastıń qırı ólim bolsa da, Hesh qashan ólmeydi biy ájel bende, Buyrıqsız tiken de kirmeydi haslan!
Qudadan biy húkim jer de qozǵalmas.
(Karatiyin Álip dáw kiredi, izinde Aqbilek. Ol kirgen pátte Edigeni kormeydi. Soń qorqınıshlı kózi Edigege túsedi. Edige qorıqqanınan sheginsheklep ketedi.)
Álip dáw: -Há, bala, netip júrgen balasań?
Edige: - Há, aǵa, kúnlikshidurman…
Álip dáw: -Baǵda neń bar edi kúnlikshi bolsan? Jolıq jaylawdaǵı jılqımanlarga, Jılkı ayda, qulın bayla, biye saw, Kóptiń biri bolıp xızmet ete ber. Eger baratırsa xızmetin jarap, Xabarlasarsań da sońınan maǵan!
Edige:
Álip dáw:
(izinen karap)
Aqbilek:
Álip dáw:
-Ájep bolur! Kásipi-kárim sol meniń, Jılqılar baǵınar shunatayıma…
(ketedi)
-Bul mázi kúnlikshi emes, Aqbilek, Sıpetinde batırlıqtan nıshan bar, Anaw-mınaw adam kirmeydi bunda…
-Pıshıqtan jolbarıs aybınarmeken?
Dáwim, pildey bolma tıshqannan korıkkan!
-Korkıp atırganım jok. Sózdiń saltı da, Kúnlikshimnen korıksam dáw bolaman ba? Qatirjam bola ber, Aqbilek ayım… Dúnyada xesh kim jok teń keler maǵan, Tek te sagan kúshim jete jak emes…
Aqbilek: |
-Ákem Satemir xan keshirmegenshe, |
63
|
Keshpegenshe senin barlık gúnandı, |
|
Erkim oz kolımda turadı meniń. |
Álip dáw: |
-Keshirilmes gúna isledim oǵan, |
|
Qan tóktim, qıyıldı biygúna janlar, |
|
Qalasın órtedim, qulattım… Bári |
|
Tek ǵana sen ushın islendi, ayım. |
|
Ólimim de juwa almas gúnalarımdı… |
Aqbilek: |
-Sendey dáwge xesh kashan da olim jok, |
|
Atkan oq ótpese, qılısh shappasa, |
|
Ho-op degende mıń adamdı untaysan… |
Álip dáw: |
-Názik jerlerim bar meniń de, ayım, |
|
Sendey gozzalga ashık juregim-nezik. |
|
Bolameken desip dáwde muhabbat, |
|
Jurtlar kúler bálkim… Men gúlzarımdı |
|
Qan menen suwǵarǵan zalımman jurtqa. |
|
Al, sagan adamman mexri kól-dárya, |
|
Sen erkin jasay ber altın balıqtay. |
Aqbilek: |
-Kól-dárya mexrińnen qan sasıydı, dáw! |
|
Qara tas astında tunshıqqan gúlmen, |
|
Kewlimde ǵamgúnliktin dumanı, |
|
Kókiregimde arzıw-árman tıpırshır, |
|
Júregimde qayǵı sendey sireser, |
|
Kózlerimde hásirettiń tamshısı, |
|
Saǵınıshım janımdı jer jegidey, |
|
Meni azatlıqqa shıǵar, Alip dáw! |
Álip dáw: |
-Azatlıq? Azatlıq emes pe usı dáwranıń? |
Aqbilek: |
-Mártlik etip meni qaytar elime! |
Álip dáw: |
-Yadıńa da alma bunday niyetti, |
|
Sen ushın jeti jıl urısqanman men. |
|
Jeti jıl qan tóktim tek te sen ushın, |
|
Ańsatqa túspediń, Aqbilek ayım! |
64
Aqbilek: |
-Qoy, sende náziklik joq eken onda, |
|
Sen tawdıń tasısań, Qara dáw emes, |
|
Qara tawsań sen…júregiń de tas. |
|
Seni eritiwge, balqıtıwǵa seni |
|
Muhabbat sezimi ázzilik eter. |
Álip dáw: |
-Denem tastan qattı, shoyınnan bekkem, |
|
Lekin, jeti kún-tún uyqılaǵanımda |
|
Qamırday bılqıldaq bolarım anıq… |
Aqbilek: |
-Qashan uyqılaysań? |
Álip dáw: |
-Shamalasıp tur, |
|
Hár ayda eki ret uyqılap alaman. |
|
(Edige kiredi) |
Edige: |
-Há, dáw aǵa! Bárjay ettim barlıǵın, |
|
Biyelerińdi sawdım, qımızıńdı uyıttım, |
|
Jılqılarıńdı aydadım, qulınlarıńdı bayladım. |
|
Jılqı baqpaq, qımız uytpaq, qulın baylamaq |
|
Ázzi adamnıń atqararlıq isi ǵoy, |
|
Jumısıń joq pa, aǵa, maǵan mıqlıraq? |
Álip dáw:
(Edigege qáwipsinip qaray beredi. Qaltıratpa tiyedi, sonda da bildirgisi kelmey) Ha, Aqbilek! Mına balanıń ózi
Jumıs dese shaqqan eken qoyanday. Bunı basqalarday kórme, Aqbilek, Saqlanbaq kerekdur bunday báleden. Anaw daraqtaǵı baylawlı turǵan Qımızdan miyrin bir qandırıp jiber, Erterek jumısıńa zınǵısın zańǵar!
Aqbilek: -Ájep!
(Edigege shın ıqlas penen, ashıqlıq kóz qaras penen qarap, altın jamın qolına alıp, jigittiń oyaq-buyaǵına shıǵıp, tal shıbıqtay tawlanadı)
65
(ózinshe)
Waq, essiz jigitim, ańqıldaǵan er, Qara kózli, shiyrin sózli ekenseń, Juqa biydayıq sınlı jas jigit,
Qanday xızmet aydap keldi bulmanǵa? Jaqın jerde jurtıń joq ǵoy, jigitim, Abaysızda sheyit keter boldıń-aw, Áttegene… Dáwdiń qımız degeni
Jeti jıllap shamal kórmey aqırǵan Záhár ǵoy ol, ishpek tuwe, ıǵınan Ótkenler de jan tapsırar tabanda.
Dáw kimnen qáwipsinse, usı qımızdan Urtlatıp ap-ańsat qutılar eken.
Qoy, jigit, obalıńa qalmayın seniń, Dáwdiń kózin alıp, jılqımanlarǵa Beretuǵın qımırannan bereyin…
(dáwdiń kóziniń tasasın alıp, altın jamǵa qımırannan toltıradı da Edigege uzatadı)
Edige, xosh bol!
Edige: |
-Ne ushın, Aqbilek? |
Álip dáw: -Qáne, iship jiber, sóz keyin bolar!
(Edige ishedi, shólirkep qalǵan adamday bolıp tamsanıp ishedi. Bále kelmeydi. Onıń jıǵılmaǵanıń kórgen Álip dáw Edigege endi ábden qáwipsinip qaray beredi. Ornınan turıp arman-berman júredi, eki kózi Edigede)
(ózinshe)
Mınaw nege jıǵılmadı sharapqa? Bir bále bolmasın oq ótpeytuǵın?!
Ǵáplette paymanam tolmasın meniń! Biraq ta qolıńda jaw-jaraǵı joq. Sonda da «saqlıqta xorlıq joq» degen. Aqbilekti izlep keldi me álle?...
Bunı men kóreyin taǵı bir sınap…
(Edigege)
Há, kunlikshim! Batır bolıp tuwılǵan
Jigit bolsań taysalmay kel qasıma.
Edige: |
-Qullıq, aǵa! |
66
(jaqınlaydı)
Álip dáw:
(qolı menen siltep)
Edige:
Álip dáw:
-Anau kóz ushında kóringen úsh túp Daraqqa názer sal. Kórip tursań ba?
-Kórdim, aǵa…
-Kórseń, úsh túp daraqtıń
Birin sarı jayın menen baylap at! Mártligindi sonnan bileyin seniń. Oǵıń tiymey ketse, obalıń ózine, Tiri qaldırmayman sendey námartti!
Edige: (ozinshe) - Quday-aw, men saǵan ne jazıp kaldım? Bunda kelippe edim ájelim aydap? Magan yar bola gór yaratqan óziń… (Álip dáwge)
Dadıma qulaq sal, qúdiretli dáw! Bizge sendey bolmaqlıqqa hal qayda? Áwele oziń at, qasında turıp,
Seniń hónerińnen tálim alayın.
Álip dáw: -Solay ma? Seniń-aq aytqanıń bolsın? háy bala! Tálim alsań, men atayın, qarap tur!
(awır sarı jayın sazlap, gozlep uzakka karay atadı. Daraq kulaǵan boladı)
Edige:(ozinshe) - Paymanamnıń tolǵan kúni shıǵar bul, Búgin pitken jerime eken demimniń? Daraq qulap tústi atqan oǵınan, Bunıńday mergenlik, bunıńday ǵayrat Kórmedim, hey alla, kóz jasımdı kór!
Álip dáw: -Há, nege oylanıp qaldıń kúnlikshi? Óz kózine óziń isenbey tursan ba?
67
Edige: |
-Mergenligiń menen kush-quwatıńa |
|
Tásiyin qalıp turman, Álip dáw aǵa! |
|
Tamır-pamırınan qoparıldı daraq… |
Álip dáw: - Qáne, bala, bolsań sen de asqan márt, Qalıp turǵan eki daraqtıń birin Mendey etip sen de atqıl, kúnlikshi!
Edige:
(sarı jaydı kolına aladı, daslep kaltıraydı, korkadı, son ozin basıp) Túp babam? Mańǵıtım, qollay gór meni, Jalǵızıńdı qollaytuǵın máwritiń.
Sol jerde ketpegey kózim jumılıp, Arzıw-ármanlarım opat bolmaǵay! Ya, alla! Nıshanama jetkir oǵımdı, Ómir de, ólim de sonda baratır… (gozlep, sarı jayın atıp jiberedi )
Álip dáw:
(atkan oǵına qarap turadı da, Edigege qáwipsingen túr menen qaraydı) -Hey, sen, alıs jurttan kelgen kunlikshi,
Meni jalpaǵıma salmaqshımısań? Qorqıp turman mınaw atqan oǵıńnan, Daraqqa tiygizdiń mennen de beter, Shaqaları tumlı-tusqa shashıldı. Kuyqa túgim juwlap, qaltırap turman, Qadigim zor, dúnya maǵan tarıldı, Anam aytıp edi bala waǵımda,
|
Sol gápler rasqa aylanajaq pa?... |
(saxna qarańǵılasadı. Pistolettin jaktısında kepter kebindegi 1-peri xam jas |
|
Álip dáw) |
|
1-peri: |
-Atańnıń kimligin sorama, balam, |
|
Periler tuxımı bir jerde turmas. |
|
Endi óz kúnińdi oziń koreseń, |
|
Xosh bol, uzaklarǵa ushıp ketemen. |
Álip dáw: |
-Anajanım, meni taslap keterseń, |
|
Juwap berip ketkil bir sawalıma? |
1-Peri: |
-Balam, ol qanday sawal? |
|
68 |
Álip dáw: |
-Uzaq jasayman ba, joq pa, námálim, |
|
Kimnen bolar eken ájelim, ana? |
1-Peri: |
-Balam, saǵan atılǵan oq ótpeydi, |
|
Semser qılısh kese almaydı tánińdi. |
|
Seni adam etkenlerden basqanıń |
|
Ǵarǵısı da kár etpeydi onshalıq. |
|
Áwladıńnan, tuxımıńnan bolmasa, |
|
Basqalardan saǵan ájel jetpeydi. |
Álip dáw: |
-Áwladım kim, tuxımım kim, anajan? |
|
Men olardı kayaklardan tabarman? |
|
Taba almasam ne keshedi hallarım? |
|
Beynesin ayt, túr-túsin ayt, anajan! |
1-peri: |
-Noǵaylınıń tolı jurtında, balam, |
|
Qubırlı sahrasında Soralı degen, |
|
Keń dalada ózim menen tuwısqan |
|
Bir sińlim bar edi. Sonıń balasın |
|
Edige jalǵız dep atasar edi. |
|
Ájeliń tek ǵana sonnan bolmasa, |
|
Basqadan bolmas… |
Álip dáw: |
-Egerde bólemdi izlep qıdırsam, |
|
Onı qaymanınan tanıyman, ana? |
|
Nesip aydap onıń menen dus bolsam, |
|
Qanday belgisinen ańlayman onı? |
1-Peri: |
- Sen bóleńdi tanımassań, jan balam, |
|
Bólem ǵoy dep ol da seni tanımas. |
|
Qıyın jerde dus bolarsań sen oǵan, |
|
Qas bolarsań «tanımasın sıylamay». |
|
Gúman etseń, oq atısıp sınap kor, |
|
Bir nıshana anǵararsań sol gezde. |
|
Balam, seniń kúshińnen kúsh-quwatı, |
|
Ígbalıńnan ıǵbalı onıń, quday-aw, |
|
Jeti ese mol jaralǵan, shıraǵım. |
|
Jeti ese zıyat ketse atqanı, |
|
Edige bóleń sol bolǵanı, shıraǵım. |
|
Taǵı saǵan aytar gápin zinharlap, |
69
|
Bilmek bolsań sharap berip sınap kór. |
|
Uw qaraqan onıń ishken sharabı. |
|
Kár etpese ábizamzam suwınday |
|
Edige atlı boleniń bir nıshanı. |
|
Pándiw-násiyatım umıtpa, balam, |
|
Qaytıp kórispek joq, xosh bol, qulınım!... |
|
(pistolet jaktısı oshedi, burıngı saxna jaqtılanadı) |
Álip dáw: |
- Ishken sharabıń da, atqan oǵıń da |
|
Anamnıń aytqanın yadıma saldı. |
|
Sol Edige sen bolma , háy, qulınım? |
Edige: |
-Men baskaman, qáwip-qáter bolmasın, |
|
Talap izlep kelgen bir kúnlikshimen. |
|
Bóleń endi izlep keler, shaması… |
(saxna qarańǵılanadı, pistolet jaqtısında eki peri) |
|
1-Peri: |
- Shıraǵım-aw, dúnyanıń tort burshına |
|
Ushıp barıp qonbaǵan bir tawım joq. |
|
Gezbegen dalam joq, baspaǵan jolım, |
|
Bul álemde sonday Álip dáw tuwǵan |
|
Mendey bir perini kórdiń be, sińlim? |
2-Peri: |
- Balam dáw dep maqtanbaǵıl, apajan, |
|
Noǵaylınıń halqında, bayterektiń túbinde |
|
Mennen bir jetim nereste qaldı. |
|
Kamalına jetip, erjete ǵoysa, |
|
Ol seniń dewińdi arqalap keter. |
1-Peri: |
-Balańnan meniń de xabarım bardur, |
|
Sennen tuwıldı da ol jetim kaldı, |
|
Qáwender tabılmay, qańǵırıp jurgen |
|
Bir shorınıń sawmay sútin emdi ol. |
|
Haram nárse hár waq jarar balańdı, |
|
Ana sútin ishe almaǵan balańnıń |
|
Qáyerin maktaysań meniń aldımda? |
2-Peri: |
-Háy, apa, gep qılma haram-hadalın. |
|
Qenekey, ekewimiz ushayıq hezir, |
|
Ballardıń ústinen názer salayıq, |
Olardıń talabına, ómir jasına
Haqıyqat sın berip koreyik, apa.
70