Keńesbay Raxmanov - Edige
.pdf
Óz elim dep quwanba, Ata jurt dep jubanba,
Úrgenishli suwpılar, Túp dayım dep inanba,
Ǵapılda qalsań neterseń?! Házir seniń dayılarıń, Suwpı sulala Qońıratlar*
Bilmey otırar jayların,
Qum qıldı Jayxun sayların,
Suleyman suwpı bas bolıp,
Satemirge qas bolıp,
Toqtamısqa bas urdı,
Shah Temirden duz ishken,
Toqtamıstay naysaptı,
Búgin de, balam, as urdı.
Kelse, ońay qayımı,
Azǵırtıp suwpı dayıńdı,
Xorezm paytaxt qalasın
Temirden tartıp alajaq,
Oyranlar elge salajaq,
Toqtamıs-Suwpı birikti,
Salajaq endi iritki…
Barma, balam, ǵawǵaǵa,
Basıń qalar sawdada.
Qayt keynińe, qayt endi,
Shúkirshilik ayt endi,
Bir tuwǵanday xanalas,
Barlas-mańǵıt aralas,
Qoyımız bolǵan qoralas,
* Қоңырат суўпылары династиясынан болған Хорезм ханлары мәнисинде
41
Biri-ullı, biri-bas,
Din musılman elatı,
Shıǵıs bette jarqırap.
Saqıpqıran qalası -
Samarqandlar tur endi,
Soǵan qádem ur endi.
Xosh, jalǵızım, xosh endi,
Erenler saǵan dos endi!
Usı sazanı esitken Edige «Babamnıń aytqanı durıs. Bul joldan júrip
bolmas! Toqtamıstıń qurǵan duzaǵına túsip qalarman» degen bir toqtamǵa
kelip, atınıń basın ǵırra keynine burıp, izin bildirmey ketiw ushın aylanıp
bolsa da Shash jolına ótip, Samarqand tárepke baǵdar alıp uzın-quyın shawıp
ketedi.
(Saxna qarańǵılasadı, Sopbaslı Sıpıra jıraw jáne saxnaǵa shıǵıp, jırlap
baslaydı.)
Sopbaslı Sıpıra jıraw: -Astına mingen tulparı,
Orpań jerde oynadı,
Nar tekedey kerilip,
Polattan suwlıq shaynadı,
Qula maydan dalada,
Quba úyrektey qalqıdı,
Shólistanda eleslep,
Sarıbas quwday sarqıdı,
Qıya shólde shalıǵıp,
Attıń basın tartadı,
Tebińgige ter qatıp,
Miyneti kem-kem artadı,
Segbir tartıp maydanda,
Edige ketip baradı.
Túlki júrmes túnekten
Túnlerde ótip baratır,
Qarsaq júrmes qayıńnan
Qayırılmay ketip baratır…
42
Álqıssa, Edige usılayınsha jolǵa ráwana bola tursın. Endigi sózdi esitiń Samarqandta otırǵan Sahıpqıran Satemirdey patshadan.
(Sopbaslı Sıpıra jıraw jırın dawam ete baslaydı.) Sopbaslı Sıpıra jıraw:-Erlerden shıqqan er boldı,
Otırǵan jeri tór boldı,
Aqıl, dana, er júrek
Dushpannan qaytpas ór boldı
Ádalat dese jan bergen, Bir sózli naǵız sher boldı.
Atası Taraǵay ámir Muxammed
Zer tuqımı zer boldı,
Sonnan tuwǵan sher júrek
Sahıpqıran Ámir Temir kóregen…5
Olardı kórgen babańman.
(Saxna qarańǵılanadı. Saxna jabılǵansha jıraw qobızınıń ǵıń-ǵıń etken sesti tal-tal esitilip turadı.)
|
Ózińnen tuwmay ul bolmas, |
|
Degen gápler durıs eken, shınında, |
|
Maǵan bala bolıp, karam bolsa da, |
|
Qanjarı saqlawlı eken qoynında… |
Saray Múlik xanım: -Bul aynıǵan iyttiń ńázeri bálent, |
|
|
Babası Shıńǵıstan qaytsa da dáwlet, |
|
Seni jeksen etip, qayta tiklemek… |
|
Dashtı qoya berip, asıp júr Dárbent. |
Satemir: |
-Ol biledi meniń sol tamanlarda |
|
Zor berip sawashlar júrgizgenimdi, |
|
Qap tawı, Tebrizdi, Shıraz, Irandı |
|
Túrkiy soramıma kirgizgenimdi. |
Saray Múlk xanım: -Ol umıttı bárin, umıttı narın, |
|
|
Seńiń pármanıńa bola izine ergen, |
|
Aq buǵa, Urıq Temir, Álibek-qońıratların, |
|
Qap qollasıp, tajıw-taxtlar ápergen. |
|
Qazanshı Bahadır sózine erdi, |
|
Kamar-at-din, Aqxoja pál-páller berdi, |
|
Bul ashshı miywalar jemisin terdi, |
|
Aqırı óz-ózine qazdılar górdi… |
Satemir: |
-Ol umıttı umıtıp bolmastay jaqsılıǵımdı, |
|
Toqtatpadı Xorezm isime murın suǵıwdı, |
|
Itibar bermedim alısta júrip, |
|
«Keshiremen, - dedim, - pás qılıǵıńdı»… |
|
44 |
|
Ushırastım bul qutırǵan iyt penen, |
|
Maǵan qarsı lek-lek láshkeri menen, |
|
Dárbent, Shirwan, Qurǵa qaray ótkende, |
|
Tebriz tuslarına barıp jetkende. |
|
Ayttım Mironshaxqa, tiymeńler, deyip, |
|
Ózi urıs ashsa, izge qaytıńlar, |
|
Desem de Toqtamıs qabaǵın úyip, |
|
Meniń láshkerime ketken tiyisip… |
Saray Múlk xanım: -Sıbaǵasın alǵan menen ol arsız, |
|
|
Jáne kelgen Samur dárya boyına, |
|
Qarabaǵqa Dárbent joldan tikjarsız, |
|
Pal oraǵan taslar salıp qoynına… |
Satemir: |
-Bir ádetim - urıspayman boranda, |
|
Málim edi qıslap turǵanlıǵım da, |
Keń jazıqlıq dárya boyı Arranda
Ol pántqumar qoldı bunnan burın da.
Keshirdim, keshirdim bulardıń bárin,
Ol qutırǵan iyt jaya berdi záhárin,
Qozǵalań kóterdi iyeligimde,
Áne, sonda keldi qattı qáhárim…
Saray Múlk xanım: -Sen joqta qayrattı Zánjir saraydı, Jalınnıń bir ushı Buxarǵa bardı, Shappaqshı emishiler Samarqandlardı,
Ámirim, esitip keldiń be usı xabardı?
45
(Saray Múlk xanım bir suwıq demin alıp, qamsıǵıp kózine jas keltiredi.) -Bir qasıq qanımnan keshiń, Sher júrek,
Jaw qolında ketti qızıń Aqbilek…
Satemir: (Qáhári hám rehimi kelip)
- Ne deydi, ne deyseń, xanım Saray Múlk?! Oh, biyshara!.. Bir biydayım Aqbilek… Bas ámir qayaqta, láshker taqlasın,
Júris qılamız, dep házir hámir et!
46
Saray Múlk xanım: -Shıda, Sahıpqıran, bir pás sabır et, Azmaz kóz jiberiń oń-solımızǵa, Dógerek-dashlarda dushpan kózi kóp, Ishleri órt jıltıraǵan sırtı tek…
Usı atlanısqa meni hám alıp kent,
Mennen kóresindi kórsin ol námárt!
Satemir: óKimler bar elimde arlar arımdı,
Bizge mártler kerek batır, qarıwlı,
Suleyman, Toqtamıs qanxor zalımdı,
Qosıp kómetuǵın qazıp qarımdı.
Endi bul arsızdıń bası kesiler,
Qanǵa qumar kózgenesi tesiler,
Dushpanı quwanıp, dostı bas shayqap:
«Iytke-iyt ólimi, sabaq!» desinler.
(Sırttan alıstan taqıldap kiyatırǵan at tuyaǵınıń dúbiri, saray xızmetkerleriniń negedur tańlanısıp, ǵawır-ǵawır sóyleskenleri esitilip turadı. Satemir álle neden seziklengendey taxtınan turıp, ján-jagına qarap: - Keńesgóylerdi shaqırıń! - dep móhirdarǵına párman beredi.)
KÓRINIS
Kirisiwdegi kórinis. Sopbaslı Sıpıra jıraw saxnada qaytadan payda bolıp, dástan-jırın jırlawdı dawam etiwge kirisedi.
Sopbaslı Sıpıra jıraw:
-Attıń jalı jatqanda, Tuyaqları qatqanda, Atqa salǵan tillalı er At qaptalǵa batqanda,
47
At jiberip kólatqa
Shıday almay ǵayratqa,
Úsh ayın kún jol júrip, Jetip keldi Edige Satemirdey dańqlı patqa Sorap atqan elatqa. Bálent kóshe, tar kóshe, Bek otırǵan tar kóshe, Qazı otır bir jerde, Atalıq otır hár jerde, Diywan otır bir jerde, Ullı sáske waqtında, Xan otırǵan taqtına, Jetip bardı Edige…
|
KÓRINIS |
Usı kartinanıń basındaǵı kórinis. Satemir taxtına qayta kelip otırǵan. |
|
Kewli negedur ele de táshwishte. Ishke xan diywanı móhirdar kirip keledi. |
|
Diywan: |
-Xanımız, apiw etińiz… |
Satemir: |
- Ne gáp bar, diywan? |
Diywan: |
-Kelip turman, xanım, xosh xabar menen! |
Satemir: |
-Xosh xabar? (janlanadı) |
Bir aydan asıp baratır,
Xosh xabar elimdi ketti jatırqap…
Tóbeden túskendey ne xabar ózi?
Diywan: -Bilmedim, qay jurttan shıǵısı onıń,
Kórindi ǵayıptan túri ájayıp,
Patshalıqqa uǵras qáddi-qáwmeti,
Jarasıqlı aq qalqanın jamılǵan,
Batır nıshanasın taǵınǵan tolıq,
48
Xanlıqqa ǵayıptan bir miyman keldi.
Astında oqıranǵan buwırshın atı,
Aybatı keminde mıńǵa barabar.
Sın-sımbatı da Áliyden bálent,
Zamat jawlap alar kórgen kózlerdi,
Kelbeti janıńdı mumday eriter.
Bir batır kórgenler hayran bolarlıq,
Qayaqlarda tuwıp, qayda jasaǵan,
Qaydan shıǵıp, qayaqlarǵa baratqan.
Mısırda ótken Yusup penen tákabbil,
Xanımız, kelip tur sizdi soraglap,
Qabıllań izlep kelgen miymanıńızdı!
(Satemir ornınan ushıp tursa da, albıraǵanınan bezdirgisi kelmey ózin saldamanlı uslap taxtınan tusedi)
Satemir: |
- Onday miyman bolsa egleme, diywan, |
|
Jasawıllar alıp kelsin aldıma! |
Diywan: |
- Ájep, xanımız! |
|
(shıǵadı) |
Satemir: |
- Qanday batır eken ǵayıptan kelgen? |
|
Arnap jiberdi me párwardigarım? |
|
Xoshlayın dedi me qapa kewlimdi? |
|
(eki jasawıl Edigeni alıp kiredi. Edige ádep saqlap, qullıq etip, |
|
iyilip sálem beredi. Xan onıń tur-tusine, sımbatına hayran |
|
qalıp, onıń menen qol alısıp sálemleskenin bilmey-aq qaladı. |
|
Soń ózine kelip taxtına barıp otıradı) |
Satemir: (ózinshe) -Arbaday keń kókirekli nar eken,
Batır ǵoy bul bilekleri arıstay,
Jigit eken tawdan qaytqan barıstay,
Batır eken jawdan qaytpas júrekli,
Jarasıqlı ushqır biydayıq kelbetli,
Xoshminayım qus suwretli azamat,
Qudaytalla sırǵawılday boy bergen,
Eki iyni qapıday, kózlerine qara,
49
Piyaladay… Mısal, alǵır suńqarday… Aydarı da ash beline sholasqan,
Nur shashıp tur altın aray júzleri, Bunday jigit bir keledi dúnyaǵa… (Edigege)
Ayıp kórmeń, ádalatlı miymanım, Bes-altı awız sawalım bar, sorayman. Astında árebi at, belinde qural,
Ne sebepten kemlik tarttıń muńayıp? Jekkelik daǵınan arttı ma dártiń, Aqsha juzin zapıranday sarǵayıp, Jigerbentim, qaysı jurttan keleseń? Haslıńız kim, atańız kim, atıń kim? Xabar ber, jan balam, haslı zatıńnan, Qaysı jurtta kimdegenniń ulısań?
Miyman balam, atıńdı ayt ta, jónińdi ayt, Biziń xalıqta at soramaq sunnetti…
Edige: |
- Shıqtım men noǵaydıń tolı ultınan, |
|
Sapar tartıp keldim Toxtamıs xan jurtınan. |
|
Kóp kuydim zalımnıń salǵan dártinen, |
|
Elim bolar Edil-Jayıq bulqınǵan. |
|
Sapar tarttım Bóktergili adırdan, |
|
Kiyatırman Qarǵalı, Elik boyınan. |
|
Túlki babam at oynatıp kisnetken |
|
Kólinen, shólinen kiyatırman men! |
|
Kólinen ayrılǵan jalǵız sonaman, |
|
Qıranman jurtınan teńlik tappaǵan. |
Satemir: |
- Ata-anań joq pa edi, japakesh balam? |
|
Bolmadı ma tuwǵan-tuwısqanlarıń? |
Edige: |
- Kórgenim joq ata-ana diydarın, |
|
Ekki birdey mehribanım aldında |
|
Diydarıńa toyıp dáwran súrmedim. |
|
Balalıqtıń qızıǵına qanbadım, |
|
Ata-anamnıń kim bolǵanı námálim, |
|
Edige jılqıman deydiler meni. |
|
Enesin erkin embegen bir jalǵızban, |
50