Keńesbay Raxmanov - Edige
.pdfKeńesbay Raxmanov
Muzıkaların jazǵan kompozitor Qurbanbay Zaretdinov
«EDIGE»
Qaraqalpaq xalıq dástanı «Edige» tiykarında jazılǵan
2 aktli, 8 kartinalı tariyxıy muzıkalı drama
1994 j.(2016 j.)
1
Qatnasıwshılar
Edige – BatırDramatik bariton (Dramatik tenor) Toxtamıs xan-Noǵaylılar xanı- (Bas)
Shax Temir – Mavranaxr sarkardası (Bas-bariton) Jılqıman - Edigeniń atqosshısı
Qaraqas - Edigeniń hayalı- (Lirik soprano)
Qarashash - Toxtamıs xannıń hayalı- (Meссo soprano)
Saray Múlk xanım - Shah Temirdiń hayalı (………….)
Kenjembay - Xannıń kenesgóyi-(Lirik tenor) Qosnazar - Xannıń kenesgóyi- (Bariton) 1-hayal - (Dramatik soprano)
2-hayal - (Meссo soprano) Mergenańshı
Qusshıańshı
Túkli Áziz baba -Edigeniń atası(sazası esitiledi) Sopbaslı Sıpıra jıraw -Jıraw
Noǵaylılar, biyler, tóreler, qánizekler, áskerler, kishkene bala.
2
Keńesbay Raxmanov - Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, QR Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı
EDIGE
Tariyxıy muzıkalı drama Saxnalastırıwshı rejissyor – J.Sultabaev - Qaraqalpaq xalıq artisti
Rejissyor |
- A.Qudaynazarov |
Xudojnik |
- Z.Saypov |
Rejissyor assistenti |
- M.Usenov |
|
Qatnasıwshılar |
Edige – Q.Qalandarov, M.Usenov (K.Allanazarov, S.Erniyazov) Toxtamıs xan-Ó.Qosımbetov, B.Nazarımbetov
Shax Temir – B.Uzaqbergenov, A.Nazarımbetov
Jılqıman – F.Uzaqbergenov, D.Embergenov, D.Xojabergenov Qaraqas – E.Aytniyazova, S.Annaqulova, M.Mambetmuratova Qarashash – M.Sapaeva, R.Kutekeeva, G.Jumaniyazova Saray Múlk xanım -
Kenjembay – D.Atamuratov, A.Amaniyazov
Qosnazar – B.Abıllaev, B.Nızanov
1-hayal – J.Pirleshova, A.Qalimbetova, D.Jalǵasbaeva
2-hayal – A.Berdibaeva, D.Kenjebaeva, D.Nurıllaeva Mergen- B.Maqsetbaev, S.Ayımbetov, A.Qosımbetov Qusshı- B.Abdenov, D.Qudaynazarov, A.Ashirov Túkli Áziz baba -Edigeniń atası(sazası esitiledi) Sopbaslı Sıpıra jıraw -Jıraw
Noǵaylılar, biyler, tóreler, qánizekler, áskerler, kishkene bala.
Kirisiw
3
Saxnanıń tórinde emeski sáwlede Sopbaslı Sıpıra jıraw tolǵaw aytıp otır.
Sopbaslı Spıra jıraw: - Erte áyyem zamanda,
Din musılman xalqında,
Nuranıń Qara qumında,
Noǵaydıń tolı jurtında,
Bóktergili adırda,
Bógenekli shúńgilde,
Edil-Jayıq boyında,
Qumgent degen qalada,
Toxtamıs xannıń soramında,
Qırıq mıń úyli qońırat,
Qırıq mıń úyli qıpshaqlar,
Qırıq mıń úyli mańǵıtlar,
Qırıq mıń úyli qazaqlar,
Qırıq mıń úyli qaraqalpaq,
Qırıq mıń úyli qıtayı,
Qırıq mıń úyli yawmıtı,
Qırıq mıń úyli shawdırı,
Noǵaylınıń batırı,
Dana, tóre, tiregi,
Bolsadaǵı hasıl zat,
Túp babası jılqıman,
Túkli Áziz bolǵan soń,
Jılqı piri Edige
Jılqı baǵıp júr eken…
(Jıraw naması ásten páseyip, uvertyura menen baylanısıp ketedi.)
1-kartina
(Perde kóterilip, saxna jaqtılanıp baslaydı.Noǵay dalası, tóbeshiktiń basında Edige
|
menen jılqıman sóylesip otıradı.) |
Edige: |
-Xannıń mıń jılqısın mandıtpapsız hesh. |
|
Olardıń ishinde baytalı joq pa? |
Ya joq pa ayǵırı, baytalǵa jarar?
Jılqıman: - Baytal da, ayǵır da jetedi, lekin,
Mıń jılqısın mıńnan asıra almadıq,
4
Jańa tolıstı dep quwanıp júrsek,
Joǵalıp ketedi úyiri menen,
Qasqır da bizge jaw, jolbarıs ta jaw,
Betimiz qalmadı xanǵa barǵanday.
Edige: - Sizler bilmeysizer jılqınıń tilin,
Bul Qarakól naǵız jılqıǵa jaylaw,
Jılqılar semiz be? Arıq pa? Házir,
Kóremiz jaǵdayın…
Jılqıman: - Olar hár jaqta
Shashaw jayılıp júr, jıynaw múshkil ǵoy. (Ariya № 3)
(Qolına qurıǵın alıp ornınan turadı da qıshqıradı: - Qurrıw-qurrıw. Qıyyıw-
ǵıyyıw, ǵıyt-qıyt! Sonda sheksiz dalanı at tuyaqlarınıń dúbiri qaplap, olardıń kisnegen dawısları álemdi jańlatıp jiberedi. Háp zamatta Edigeniń dógeregine jılqılar jıynalıp qaladı.)
Edige: |
|
-Men jılqınıń piri-«Jılqıshı ata»man! |
|
|
Jılqıshı ataman! Jılqıshı ata! |
|
|
Jılqılar jıynaldı biri qalmastan, |
|
|
Ishinde tulpar da, arǵımaq ta bar, |
|
|
Atalıq kórsetemen endi bularǵa, |
|
|
Kózimniń aldında ósip-ónedi. |
|
|
Árwaqlarım, óziń qollap-quwatla… |
|
|
(Jılqıman sózdi bólip, muzıka toqtap qaladı.) |
Jılqıman: |
- |
Edigejan! Jılqınıń qarası batsın! |
|
|
Ósip-óner bolsa ájelden awlaq… |
|
|
Mıń jılqıda emes xannıń dáwleti, |
|
|
Elin baǵa almaydı mıń jılqı menen, |
|
|
Bular bolmasa da jurtı jıǵılmas, |
|
|
Biraq, bir nársege aqılım hayran… |
Edige: |
|
-Lal etken ol qanday nárse, jılqıman? |
5
Jılqıman: -Sonshama keń álem Edil, Jayıqta
Jaylaǵan Noǵaylı jurtınan, sirá,
Qapılıp qalıppa edi jılqı baqqanday
Xannıń perzentinen basqa jılqıman?
Edige: (basqasha usılda baqıradı, jılqılar tarqasadı)
-Gál bılay gál bılay, gál-gál-gál! shúw-shúw!...
Jılqılar túsinbes basqanı, bálkim,
Ya túsinbes jılqılardı basqalar…
Túsinbeklik qıyın haywannan góre,
Mınaw adamzattıń ishki dúnyasın. (oylanıp)
Meni ulı deydi Toxtamıs xannıń,
Men xan ulıman basqalar ushın,
Mágar, usı jerde ózge sır bardur…
(Saxna gúńgirtlesip,muzıka fonında saza (№4) esitiledi.) Túkli Áziz babanıń sazası:
Balam!Túsinip al biyne-quyasın,
Bayterek bar edi Qubırlı degen,
Ruwım Aqmańǵıt, atım Túkli Áziz,
Sol jerde jasaǵan sayıl edim men.
Anań seniń periy edi, qulınım,
Saǵan ayı-kúni tolıp turǵanda,
Ushıp ketti shártin buzǵanım ushın.
Ol ókpelep ketti, júregi ǵamǵun,
Kewlinde hásiret, kózlerinde jas,
Dóń dáryasınıń jaǵalawında,
Sorala oypatında tuwıp, qundaqlap,
Seni taslap ketti, ózgeler tawıp,
Xanǵa alıp keldi sawǵa etiwge.
Ǵayıptan payda bolǵan «ǵayıp» bala dep, Seni Toqtamıs xan bala etedi.
6
Meni de, Anańdı da ayırdı sennen,
Sonnan berli seni sırtıńnan baǵıp,
Qasıńa bara almay júrippen, balam!
Kepterlerge hazar beriwshi bolma,
Ishinde Anań da bolıwı itimal…
Meni de izleme, sergizdan bolıp,
Men de jer ustinde joqpan, jalǵızım…
Biraq, bil tegińniń tegin emesin,
Ata-babań hesh bir xannan kem emes,
Hám qupıya saqla, ǵanım bilmesin,
Xan taxtına dawagerseń, bilseń sen.
(muzıka páseyedi)
Edige: |
-Áke! Ákejanım! Qaylardasań sen… |
|
Esittiń be? Esittiń be? Jılqıman! |
Jılqıman: |
- Edireyip sen bir nárse tıńladıń, |
|
Meniń qulaǵıma shalınǵan ses joq… |
Edige: |
-Ákemniń sazasın esittim jańa, |
|
Túkli Áziz degen Baba eken ol |
|
Anam periy eken aspanda ushqan… |
Jılqıman: |
-Ulı emesseń be Toxtamıs xannıń, |
|
Toxtamıs xan seniń ákeń emes pe? |
|
Anań emespedi Qarashash ayım?… |
Edige: |
-Bári biykar eken… Naǵız balası |
|
Bolǵanımda jılqı baǵar ma edim? |
7
|
Bolmas pa edi xanzadalıq miyasar? |
|
Men endi tusindim xannıń peyline, |
|
Sezikli sekirer degendey, bálkim, |
|
Zatında bir sıyqır bar shıǵar diyip, |
|
Shaması, taxtınan gúmansıraydı, |
|
Sarayında tınısh jasawı ushın, |
|
Shubhasın xalqınan qupıya saqlap, |
|
Meni Qarakólge jibergen eken. |
|
Meyli, bunısına ókpelemeymen, |
|
Meni oqıttı ol, sawatlı etti, |
|
Saylap-shanshıp júrip xoja ruwınan |
|
Qaraqas arıwǵa úylendirdi ol, |
|
Balasına arnap aq otaw tikti, |
|
Bunıń hámmesi ushın minnetdarman men, |
|
Biraq, Jılqımanlıq, Jılqıman?… |
Jılqıman: |
-Edigejan, bul da, |
|
Qolınan kelmeydi anaw-mınawdıń, |
|
Sen naǵız jigitseń batır tulǵalı, |
|
At minip úyrensin, at shawıp bilsin, |
|
Dep bir niyet etken shıǵar xanımız. |
Edige- |
Bunıń hámmesi ushın minnetdarman men, |
|
Birak, Jılqımanlıq, Jılqıman…? |
|
(Atlardıń dúbirlisi menen saxna qaranǵılasadı,muzıka dawam etedi) |
|
(Ariya №5) |
Edige: |
-Men Jılqınıń piri-Jılqıshı ataman! |
|
Jılqıshı ataman! Jılqıshı ataman! |
|
Bolsam Jılqı piri-Jılqıshı ata! |
8
Meniń bir tilegim, jaratqan iyem,
Árwaǵımdı óziń qollap-kuwatla,
Ólip ketsem,mazarımdı aylanǵay, Asaw attı úyretpekshi bolǵanlar.
Shóller uyıtqıp, talay dáwirler óter,
Baǵlar da kómiler, áwliyeler tuwe,
Bálkim, qábirimniń ústi jol bolar,
Qala diyualları salınar, bálkim,
Sonda da ortaǵa topıraq úyip,
«Edige mazarı» dep at aylandırar,
Sonda tez sawalar shanshıw tiygen at…
Men Jılqınıń piri-Jılqıshı ataman!
Jılqıshı ataman! Jılqıshı ataman!
|
(Kishkene balanıń eki qolınan uslaǵan eki hayal kirip keledi) |
1-hayal: |
-Shıraqlarım,saw-salamat barsız ba? |
Edige: |
-Shúkir, shúkir! Amanlıq pa, jeńgeyler!? |
2-hayal: |
-Amanlıq qayda - a! |
1-hayal: |
-Sergizdan bolıp |
|
Izlep jurmiz Edigedey tóreni, |
|
Kórseńiz, bilseńiz, xabarın beriń! |
Jılqıman: |
-Aldınızda turǵan Edige tóreń! |
|
Qáne, qanday arzıńız bar, jeńgeyler? |
|
Shawlamastan birim-birim bayan et. |
1-hayal: |
-Shıraǵım, tıńlasań arzı-halımdı, |
|
Bir basınan baslap áyleyin bayan… |
2-hayal: |
-Isene bermeńler, buǵan onshama, |
|
Barıp turǵan ótirikshi, jalaxor! |
1-hayal: |
-Sen kes-keslep, óytip aldıma shappa! |
9
Kim jalǵanshı? Onı tórem ayırar.
2-hayal (onı iyterip): -Aldı menen maǵan, sóz gezegin ber!
1-hayal: -Sen albaslıǵa sóz joq bul jerde!
(Hayallar julısadı,kishkene bala jılaydı. Jılqıman arashaǵa túsedi)
Jılqıman: |
-Haw-xaw? Bul ne qırǵın, bul ne julıspaq? |
|
Jetpegendey erkeklerdiń jánjeli, |
|
Qatınlardıń kózine de qan tolǵan! |
|
Qalay-qalay bolıp baratır zaman? |
Edige: |
-Jeńgelerim, jasım kishi bolsa da, |
|
Sizlerge násiyat aytayın, tınlań. |
|
Noǵaylı elinde Toxtamıs xan bar, |
|
Arzılarıń bolsa, soǵan jolıǵıń, |
|
Al, men mázi bir jılqıman at baǵıp jurgen… |
1-hayal: |
-Joq-joq! Onday xanǵa barmaymız bizler, |
|
Arzımızǵa qulaq aspaydı ol xan. |
Edige: |
-Onda arzıńızdı eglenbey aytıń!(1-hayalǵa) |
|
Qáne, ne gáp ózi? Jıldam ayt, jeńge! |
|
(Ariya-duet №6) |
1-hayal: |
-Shıraǵım, tıńlasań arzıw-halımdı, |
|
Bir basınan baslap áyleyin bayan… |
2-hayal: |
-Isene bermeńlar buǵan onshama, |
|
Barıp turǵan ótirikshi, jalaqor… |
1-hayal: |
-Sen tilińe oytip erk bere berme, |
|
Kim jalǵanshı onı tórem ayırar… |
|
Adasıp ketkeli úsh jasar balam, |
|
Júrmegen jolım joq, baspaǵan jerim, |
|
Aradan toǵız ay ótti degende, |
|
Onı taptım mına hayal úyinen… |
2-hayal: |
-Qaraklarım, isenbeńler gápine, |
|
Bul ózimniń balam, ózim tuwǵanman! |
10