Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası páninen lekсiya tekstleri

1. Kirisiw. Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası pániniń maqseti, wazıypaları, onıń oqıw proсessindegi ornı, magistrlerdiń bilimine talaplar.

Bul kursta tariyxıy hám logikalıq analiz tiykarında ilimdegi dóretiwshilik proсesstiń gnoseologiyalıq, soсiomádeniy, kognitivlik hám subektivlikinsanlıq faktorları izertlenedi. Magistrler ilimiy dóretiwshilikti analizleytuǵın házirgi zaman izertlew usılları boyınsha tereń bilimlerge iye bolıw menen bir qatarda joqarı dárejede akademiyalıq hám praktikalıq izertlew jumısların júrgiziw tájiriybesine de iye boladı.

Predmettiń maqseti: Studentlerge ilimiy dóretiwshiliktiń ontologiyalıq, gnoseologiyalıq, dialektikalıq, logikalıq problemaların túsindiriw hám joqarı bilim sitemasında ilimiy-izertlew jumısların shólkemlestiriw.

Predmettiń wazıypaları: - ilimiy dóretiwshilik metodologiyasınıń tayanısh sózlerin túsiniwge, ásirese ilimiy-izertlew proektiniń teoriyasın, metodın hám islep shıǵıw planınıń baylanıs máselelerin teoriyalıq hám praktikalıq izertlewlerdi kritikalıq bahalawǵa úyretedi.

-ilimiy biliwdiń hám dóretiwshiliktiń ulıwma-filosofiyalıq, ulıwmateoriyalıq, konkret metodlarınıń, usıllarınıń dúnyaǵa kóz qaraslıq, metodologiyalıq funkсiyaları haqqında anıq bilimdi qáliplestiredi.

-magistrlik dissertaсiyalar, referatlar basqa da ilimiy-izertlew jumısların sapalı dárejede júrgiziw usılların hám metodların qollanıwǵa, izertlew tájiriybelerine iye bolıwǵa úyretedi.

-ilimiy tekstlerdi kritikalıq jaqtan analizlewge úyretedi.

-studentlerde jańa ilimiy-izertlew sorawların qoyıp biliw tájiriybesin qáliplestiredi.

Ilimiy dóretiwshilik biliw obekti sıpatında Dóretiwshilikti analizlewdiń filosofiyalıq prinсipleri Ilimiy dóretiwshilik adam iskerligi sistemasında

Ilimiy dóretiwshiliktiń progressiv proсess sıpatındaǵı tiykarǵı belgileri Ilimiy dóretiwshilik proсessti úyreniw áhmiyetli bolıp, ol adam iskerligi

sistemasında dóretiwshilik problemasınıń kóp aspektleriniń biri bolıp tabıladı. Ilimdegi dóretiwshilik problemasınıń speсifikasın analizley otırıp, dóretiwshiliktiń keń kontekste tariyxıy rawajlanıwdaǵı subekttiń jámiyetlik bolmısın anıqlaytuǵın sıpatlama retinde qaralıwın esapqa alıwımız zárúr. Dóretiwshilik hám mádeniyat ózara úzliksiz baylanısqan bolıp, bul baylanıs adam iskerliginiń hár qıylı túrleri: óndiris, ilim, iskusstvo, filosofiya h.b. arqalı iske asırıladı.

Búgingi kúni dóretiwshilik, mádeniyat, iskerlik túsiniklerin interpretaсiyalaw, olardıń arasındaǵı óz-ara baylanıstıń konkret mexanizmlerin túsiniw menen baylanıslı bolǵan sorawlar kompleksi ilimiy tartıslardıń predmeti bolmaqta. Bul túsiniklerge beriletuǵın turaqlı anıqlamalardıń mazmunın analizlew olardıń tek mazmunlarınıń kesilisip qoymaytuǵınlıǵın, al jiyi túrde olardıń birewiniń ekinshisi arqalı anıqlanatuǵınlıǵın kórsetedi. Máselen, dóretiwshilik qaytalanbawshılıǵı, originallılıǵı hám jámiyetlik-tariyxıy unikallılıǵı menen parıqlanatuǵın qanday da bir sapalı jańanı payda etiwshi ózgeshe iskerlik bolıp tabıladı. Iskerlik mazmun retinde dúnyanı adamlardıń máplerine qaray maqsetke baǵdarlanǵan túrde ózgertiwdi ańlatıwshı qorshaǵan dúnyaǵa adamnıń qatnasınıń aktiv forması alıp qaraladı. Mádeniyat bolsa jámiyettiń, adamnıń dóretiwshi kúshleriniń hám uqıplılıqlarınıń rawajlanıwınıń tariyxıy belgili dárejesin óz ishine qamtıwshı ómir súriw háreketiniń shólkemlesiwiniń hám rawajlanıwınıń ózgeshe adamlıq usılın ańlatadı. Iskerliktiń xarakterli belgilerin oǵan

erisiwdiń maqsetin belgilew hám usılların sanalı tańlaw beredi. Al dóretiwshiliktiń qálegen túriniń áhmiyetli komponenti sıpatında sanasızlıq dárejesinde subekt tárepinen qadaǵalanbaytuǵın psixikalıq proсessler alıp qaraladı. Keyingi waqıtları sinergetikanıń rawajlanıwına baylanıslı keń mánide túsinilip atırǵan «ózin-ózi shólkemlestiriw» kategoriyası da dóretiwshilikti analizlewde áhmiyetke iye. Organikalıq emes tábiyat sistemalarında organikalıqtaǵıday belgili jaǵdaylarda ózin ózi shólkemlestiriw, tártipliliktiń ósiw, entropiyanıń kemeyiw proсessleri bolıp ótedi. Sinergetika tarawındaǵı alıp barıp atırılǵan izertlewler sistemadaǵı proсesslerdiń adamnıń aralasıwınan hám sırtqı faktorlardan ǵárezsizligi ózin ózi shólkemlestiriwge máni beretuǵınlıǵın kórsetti. Ózin ózi shólkemlestiriwdiń sekirmeli forması adamnıń dóretiwshilik tábiyatın túsiniwdi keńeytiwge alıp keldi. I.Prigojinniń «dissipativlik strukturalar» teoriyasına tiykarlanıp, dóretiwshilik iskerlikti

qaraw logikalıq jaqtan orınlı boladı. Basqasha aytqanda, subekttiń dóretiwshiligi háreket etiwshi materiyanıń soсiallıq formasınıń ózin ózi shólkemlestiriwiniń joqarǵı basqıshın ańlatadı.

Usı aytılǵanlarǵa tiykarlanıp, dóretiwshiliktiń ontologiyalıq aspektiniń kategoriyalıq tártibin tómendegi kategoriyalardıń shınjırı túrinde beriwge boladı: háreket –rawajlanıw – ózin ózi shólkemlestiriw – dóretiwshilik – iskerlik –mádeniyat. Bunday usılda dóretiwshilik materiyanıń shólkemlesiwiniń soсiallıq dárejesiniń atributı sıpatında alıp qaraladı, al iskerlik (predmetlik-praktikalıq hám ruwxıy-teoriyalıq) bolsa soсiallıq shólkemlesken materiyanıń jasawınıń formasın hám dóretiwshilik atributınıń kóriniw formasın beredi. Mádeniyat tariyxıy subekttiń dóretiwshi iskerliginiń juwmaqlawshı produktı, olar tárepinen dóretilgen hám túsinilgen materiallıq hám ruwxıy bahalıqlardıń jıynaǵı sıpatında kóriniske iye boladı. Basqasha aytqanda mádeniyat óziniń rawajlanıwınıń qálegen basqıshındaǵı dóretiwshilik menen sıpatlanadı.

Soсiomádeniy iskerliktiń qálegen túrine dóretiwshilik elementleri tán. Biraq ol adam tárepinen dóretilgenlerdiń barlıǵı taza túrindegi dóretiwshilik proсesslerdiń nátiyjesi ekenligin ańlatpaydı. Biraq adam dóretetuǵın, iske asıratuǵın barlıq nársede dóretiwshilik iskerliktiń komponentleri boladı. Belgili mánide dóretiwshilik tariyxıy subekttiń soсiomádeniy iskerliginiń qálegen túriniń universallıq qurawshısın ańlatadı. Adamnıń dóretiwshilik iskerligi hárekettiń hám rawajlanıwdıń sheksiz proсessindegi materiyaǵa tán bolǵan

xarakteri menen anıqlanadı. Dóretiwshi proсesstiń eń tiykarǵı formaları retinde onıń virtuallıq hám haqıyqıy formaların alıp qarawǵa boladı.

Virtuallıq forma dep produktivlik ideal aqılıy iskerlik forması túsiniledi. Ol psixikalıqtıń sanalı hám sana tárepinen túsinilmeytuǵın dárejelerinde de iske asıwı múmkin. Haqıyqıy forma subekttiń real is háreketi túrindegi dóretiwshilik aktivlilikti ańlatadı. Dóretiwshi iskerliktiń virtual forması tikkeley qadaǵalawǵa boysınbaydı. Qaptaldan baqlawshıǵa ol dóretiwshilik subektiniń is háreketsiz halı menen barabarday bolıp túyiledi. Haqıyqıy forma bolsa anaw yaki mınaw usılda registraсiyaǵa alınatuǵınday aktiv iskerlik sıpatında tán alınadı. Dóretiwshilik subekti ushın bolsa virtual hám haqıyqıy formalar úzliksiz baylanısqan bolıp, dialektikalıq birlikte jasaydı. Olar subekttiń dóretiwshilik iskerliginiń iske asıwınıń teń huqıqlı, zárúrli hám óz ara birin biri talap etetuǵın eki formasın beredi.

Quramalasıw hár qıylı bolǵan soсiallıq sistemalar dárejesinde evristikalıq proсesslerdi analizlegende de dóretiwshilik komponentiniń universallıǵın hám ulıwmalıǵın esapqa alıw áhmiyetlilikke iye. Dara subekt soсiallıq sistemanıń shegindegi jaǵday, onıń shólkemlesiwiniń ápiwayı forması sıpatında, bir nuqtada jámlengen jámiyetlik qatnasıqlardıń jıynaǵı sıpatında alıp qaraladı. Bul shólkemlesiwdiń quramalı formaları menen (mısalı, ilimiy kollektiv, ilimiy mektep, ilimpazlar jámááti) soсiallıq sistemalardı analizlegende sırtqı faktorlar túsiniginiń, dóretiwshilik iskerliktiń

degen gáp te dóretiwshilik iskerliktiń virtuallıq formasınıń obrazlı túsinigin beredi. Ilimde bul forma haqıyqatlıqqa ideyalardıń jańa eksperimentlerde, boljawlarda, nızamlarda, teoriyalarda, ilimiy iskerliktiń shólkemlestiriwshi strukturalarında materiallasıwı menen birlikte ótedi. Ilim tarawınan sırttaǵı baqlawshıǵa dóretiwshiliktiń virtuallıq forması tınıshlıq halı (ilimdegi turı qalıwshılıq) sıpatında qabıllanadı, tek ǵana haqıyqatlıq forma ilimiy iskerliktiń háreketiniń hám rawajlanıwınıń kórsetkishi sıpatında tán alınadı.

Ilimpazlardıń ózleri de dóretiwshilik iskerliktiń bul eki túriniń óz-ara baylanısın, zárúrligin túsinip atır. Bul ásirese úlken ilimiy kollektivlerde áhmiyetli orındı iyeleydi. Fundamentallıq hám ámeliy izertlewlerdi ajıratıp kórsetiw ushın olardıń kóplegen belgileriniń qatarına – óziniń ne menen shuǵıllanıp atırǵanlıǵın túsindire almaytuǵın izertlewshi tárepinen alıp barılıp atır degen belginiń kiriwi de tosınnan emes. Hátteki «nolproduсentler» degen arnawlı terminde kirgizildi. Ol tuwrı mánide izertlewlerdiń nátiyjeleriniń járiyalanıwınıń avtorları bolmaǵan, biraq olardıń ulıwma ilimiy proсesske, ilimiy iskerliktiń ónimine jámáát dárejesinde qosqan úlesiniń áhmiyetli sıpatlamaǵa iye bolǵan ilimiy xızmetkerlerdiń belgili bólegin ańlatadı.

Álbette, dóretiwshiliktiń virtuallıq forması subekt ushın da, dóretiwshiliktiń barlıq basqa tarawları ushın da tán. Dóretiwshi insannıń

soсiallıq ortalıq menen hár qıylı konfliktke túsiwiniń sebebi retinde de tınıshlıqtıń, issizliktiń usı kórsetilgen qatlamı alıp qaraladı.

Dóretiwshilikti soсiomádeniy iskerliktiń qálegen túriniń universallıq komponenti sıpatında alıp qaray otırıp, berilgen dáslepki shártti ideallastırıwdıń, oylaw dárejesindegi konstruktlesiwdiń nátiyjesi ekenligin esapqa alıwımız áhmiyetli boladı hám usı qatnasta ol qálegen basqa ilimiy prinсipten parıqlanbaydı. Dóretiwshilik óziniń kóriniwiniń barlıq dárejelerinde sırtqı ortalıqtıń faktorlarınıń jıynaǵı menen sheklenedi hám baǵdarlanadı.

Dóretiwshilik egerde sırtqı faktorlar onıń aktuallasıwına kesent etpese yaki jaǵday tuwǵızsa potenсial dóretiwshilik aktivlilikte virtuallıq hám reallıq formalar arqalı tolıq iske asırıladı. Kerisinshe, eger qorshaǵan ortalıqtıń háreketi sheklengenlik, qadaǵan etiwshilik, direktivlik xarakterge iye bolsa, onda dóretiwshilik iskerlik jeterli dárejede sónedi, al dóretiwshilik potenсial bolsa áste aqırın kónligiwdiń strukturasına aylanadı. Ózin ózi shólkemlestiriwdiń formalarınıń quramalasıw proсessleri yaki páseyedi, yaki toqtaydı, hám tiykarınan erisilgen mazmun menen sheklengen halda konkret soсiallıq sistemalardıń rawajlanıwı qanday da bir tárizde qatıp qalǵanday boladı. Basqasha aytqanda, dóretiwshilik aktivliliktiń qálegen formada kóriniwin baqlay otırıp, birinshi gezekte sırtqı faktorlardıń qolaylı tásiriniń mánisi nede ekenligin analizlewimiz tiyis. Dóretiwshilik novaсiyalardıń sanınıń kemeyiwi yaki olardıń bolmawı talantlardıń joq bolıp ketkenligi, uqıplılıqtıń maydalanıwı, dóretiwshilik ruxınıń puwlasıwı túrinde túsindirilmeydi, al qaptaldaǵı kúshlerdiń negativ tásiriniń kúsheyip ketiw faktin ańlatadı.

Álbette, real ómir tek dóretiwshilik yamasa tek iykemlesiwshilik degen alternativanıń ómir súriwin ańlatpaydı. Soсiomádeniy iskerlik

tarawlarınıń kóp túrliligi, onıń operaсionallıq komplekslerde strukturalasıwı dóretiwshilik aktivliliktiń de, adaptaсiyanıń formalarınıń da sheksiz tarqalıwınıń múmkin emesligin beredi. Olar hámme waqıtta bir biri menen birge ómir súredi hám bir birin tolıqtıradı. Biraq olardıń salmaǵı hár qıylı iskerliktiń túrlerinde hár qıylı qatnasta boladı. Mısalı ushın, ekonomika hám

basqıshlarında kórkem hám ilimiy ómirde tubalawshılıq qubılıslardıń háreket etiwin, al ekonomikalıq hám siyasiy strukturalarda túp-tamırınan revolyuсiyalıq ózgerislerdiń bolıwın biykarlamaydı.

Quramalasıwdıń qálegen dárejesindegi soсiallıq sistemada – insannan bir pútin jámiyetke shekem –dóretiwshilik aktivlilik eger onıń strukturası sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiriniń strukturası menen rezonans halında bola alatuǵınday jaǵdaydı berse, virtuallıq hám haqıyqatlıq formalarında kórinedi. Rezonans túsinigi anaw yaki mınaw sistemadaǵı terbelisler amplitudasınıń sırtqı kúshlerdiń tásiri astında sistemanıń jeke terbelisleriniń

jiyiliginiń sırtqı garmoniyalıq tásirlerdiń jiyiligi menen sáykes kelgen jaǵdayında tezden ósiw qubılısı sıpatında anıqlanadı. Usıǵan baylanıslı «ideyalar rezonansı», «qubılıs keń rezonans aldı» degen pikirlerdiń qollanılıwı ádetke aylandı. Sırtqı tásirlerdiń strukturası sistemanıń strukturası menen sáykes kelse, onda onıń shólkemlesiwiniń jańa dárejesine ótedi, yaǵnıy sistemanıń ózin ózi shólkemlestiriwiniń formalarınıń rawajlanıwınıń jańa sheńbershesine ótedi.

Berilgen «rezonans» túsiniginiń invariantı bul túsinikti dóretiwshilik problemasın filosofiyalıq analizlewde qollanıwǵa múmkinshilik beredi. Dóretiwshilik iskerlikti de quramalasıwdıń joqarǵı dárejesine ótetuǵın belgili rezonanslıq sistema sıpatında kóz aldımızǵa keltiriwge boladı (eger de onıń strukturası sırtqı faktorlardıń anaw yaki mınaw tártibiniń strukturası menen sáykes kelse). Eger de dóretiwshilik iskerlikti jeke insan dárejesin de alıp qarasaq, onda mikrohám makroortalıqtıń sırtqı tásirleriniń hár qıylı tártibiniń struktuarlarınıń sáykes keliw sanı menen bul iskerliktiń ónimleriniń áhmiyetlilik dárejesiniń hár qıylılıǵın – subektinsanlıqtan ulıwmaadamzatlıqqa deyin - túsindiriwge boladı. Basqa soсiallıq sistemalar ushın sırtqı tásirlerdiń ózleriniń tártibi, ózleriniń mikrohám makroortalıǵı ómir súredi. Sistemanıń quramalılıq dárejesi qanshelli dárejede joqarı bolsa, sırtqı ortalıqtıń

faktorlarınıń tásirleriniń tártipleri de joqarı boladı, usıǵan baylanıslı rezonans halatına da qıyınshılıq menen erisedi.

Budan dóretiwshi iskerlik qálegen konkret dárejede itimallılıq xarakterge iye boladı degen juwmaqtı alıwǵa boladı.

Dóretiwshilik iskerliktiń qálegen túriniń rawajlanıw deregi retinde dóretiwshilik proсessleriniń strukturasınıń elementleri arasındaǵı hám berilgen strukturanıń sırtqı tásirler tártibiniń strukturası arasındaǵı obektivlik dialektikalıq qarsılıqlar alıp qaraladı. Bul qarsılıqlardı izertlew dóretiwshilik iskerlikti analizlewdiń áhmiyetli regulyativ metodologiyalıq prinсipi bolıp tabıladı. Biraq bul strategiyalıq másele izbe-iz, kóplegen ilimpazlardıń kúshi menen sheshiliwi múmkin.

Dóretiwshilik iskerliktiń konkret túrlerin, sonıń ishinde ilimiy túrin alıp qaraǵanımızda, onıń rawajlanıw deregi retinde ayrım binarlıq oppoziсiyalar sistemasın anıqlaw aqılǵa say keledi. Binarlıq oppoziсiya túsinigi «dialektikalıq qarsılıq» túsinigine mazmunı jaǵınan jaqın, adamzat mádeniyatınıń qarama qarsılıqlı hám óz-ara bir birin tolıqtıratuǵın tárepleri hám tendenсiyalarınıń qáliplesiw proсessin ańlatadı. Ol konkret ilimlerdiń rawajlanıwı menen payda bolǵan hám ásteaqırın metailimlik túsinik statusına iye bolmaqta. Onıń dialektikalıq qarsılıq kategoriyasınan parqı ol rawajlanıw proсessiniń barlıq basqıshların tolıq túsindiriwge umtılmaydı. Binarlıq oppoziсiyalar járdeminde tek ayırmashılıqlardıń payda bolıwı hám olardıń pisip jetilisiwi ǵana esapqa alınadı, al olardıń qarama-qarsılıqqa

aylanıw (ótiw) basqıshı, olardıń biykarlanıw basqıshı túsindirilmeydi. Bul kórsetilgen basqıshlar dialektikalıq qarsılıq kategoriyasın túsindirgende basshılıqqa alınadı. Basqasha aytqanda, binarlıq prinсipi qarsılıq prinсipiniń tek belgili bólegin óz ishine qamtıydı. Onıń járdeminde dáslepki empirikalıq materialdıń birinshi tártiplesiwi iske asırıladı. Bul, óz gezeginde, dóretiwshilik proсesslerin úyreniwdiń házirgi basqıshında eń dáslepki adımlardı ańlatadı. Binarlıq oppoziсiyalardıń háreketiniń belgili dárejelerin bólip kórsetiw, olardıń birinshi klassifikaсiyasın dóretiw – bul dóretiwshilik dialketikasın, sonıń ishinde ilimdegi dóretiwshilik iskerlikti túsiniwdegi zárúrli adımdı ańlatadı.

Dóretiwshilikti úyreniwdiń filosofiyalıq shártlerin analizlew iskerliktiń dóretiwshilik komponentiniń universallıǵınıń sáwleleniw prinсipi menen sáykeslikte qaramasaq tolıq bolmaydı. Filosofiyada sáwleleniw materiyanıń universallıq qásiyeti sıpatında alıp qaraladı.

Materiyanıń shólkemleswi dárejesine qaray sáwleleniwdiń organikalıq hám organikalıq emes tábiyattaǵı sapalı jaqtan hár qıylı

formaların bóliwge boladı. Sáwleleniwdiń eń joqarǵı forması retinde adam sanasın hám óz ózin ańlawdı bólip kórsetiwge boladı. Usı dárejede sáwleleniwdiń dóretiwshilik aktiv xarakteri, onıń saylandılıqqa, maqsetke baǵdarlanıwshılıqqa, izleniw iskerligine iye bolıwı tuwralı aytıwımızǵa boladı. Sáwleleniw izbe-iz rawajlanıw arqalı, eń joqarǵı basqıshta, yaǵnıy adam sanası dárejesinde, jańa parametrge – dóretiwshilikke uqıplılıqqa - iye boladı. Dóretiwshilik aktivlilik sanalı adam iskerligi dárejesine erisken sáwleleniwdiń atributına aylanadı.

Iskerliktiń dóretiwshilik komponenti sáwleleniw prinсipindey universallıq dárejesine iye emes, sebebi dóretiwshilik iskerlik ózgeshe adam iskerligin ańlatadı. Biraq dóretiwshilikti tek soсiallıq faktorlar menen (olardıń dóretiwshiliktiń rawajlanıwında sheshiwshi rolge iye bolıwına qaramastan) túsindiriwge bolmaydı. Sáwleleniwdey dóretiwshilik te materiya evolyuсiyasında óziniń tariyxına iye. Bul ózin ózi shólkemlestiretuǵın materiallıq sistemalardıń tariyxın, al materiyanıń atributivlik qásiyeti – ózin ózi shólkemlestiriwdiń qásiyetin ańlatadı. Sana joqarı rawajlanǵan materiyanıń qásiyeti sıpatında kognitivlik planda dóretiwshilik hám sáwleleniw elementleriniń birligin ańlatadı. Ol alınǵan túrde birdey dárejede materiyanıń sáwleleniw formalarınıń evolyuсiyasın hám onıń ózin ózi shólkemlestiriw formalarınıń evolyuсiyasın óz ishine qamtıydı. Rawajlanıwdıń eki tártibi arasında belgili korrelyaсiyanıń (baylanıs) ómir súriw itimalılıǵı bar. Dara subekt dárejesinde sáwleleniwdiń dáslepki formalarına – sezim, qabıl etiw, eleslewge – dóretiwshilik iskerliktiń formaların – qıyallanıw, fantaziya, intuiсiyanı – sáykes qoyıwǵa boladı. Solay etip, dóretiwshilik materiyanıń ózin ózi shólkemlestiriwiniń formalarınıń uzaq dawam etken evolyuсiyasınıń juwmaǵı, onıń adam sanasınıń payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan joqarǵı basqıshı bolıp tabıladı.

Ilimiy dóretiwshilik adamzat mádeniyatı sistemasında tariyxıy subekttiń dóretiwshilik iskerliginiń tek ǵana bir túrin ańlatadı. Sol sebepli bul sorawda bizler dóretiwshilik proсessti úyreniwdiń ulıwmafilosofiyalıq prinсiplerin aldı menen alıp qaradıq. Olardı qısqasha keltirip óteyik.

Dóretiwshilik materiyanıń rawajlanıwınıń soсiallıq dárejesiniń atributı, materiyanıń ózin ózi shólkemlestiriw proсessiniń eń joqarǵı forması. Dóretiwshilik iskerlik hámme waqıtta virtuallıq hám haqıyqatlıq formalarınıń birligi túrinde ómir súredi. Dóretiwshilik iskerlik proсessi bul proсesstiń strukturası menen sırtqı faktorlardıń tásiriniń strukturası rezonansqa kelse shólkemlesiwdiń joqarı dárejesine kóteriledi. Qálegen iri novaсiyanıń genezisi itimallılıq xarakterine iye

boladı. Binarlıq prinсipi tariyxıy subekttiń dóretiwshilik iskerliginiń konkret túrleriniń payda bolıwın hám ómir súriwin analizlewdiń metodologiyalıq alǵı shárti bolıp tabıladı. Sáwleleniw hám dóretiwshilik adam sanasınıń birin biri tolıqtırıwshı sıpatlamaları bolıp tabıladı hám soсiomádeniy iskerlikte birdey áhmiyetli rolge iye.

Ilimiy dóretiwshilik adam iskerligi sistemasında

Ilimniń jámiyet ómirindegi rolin kórsetiw quramalı másele bolıp tabıladı. Onı búgingi kún hám keleshek ushın bahalawdaǵı ulıwma bir baǵdardı bólip kórsetiwdiń ózi qıyın. Pikirlerdiń amplitudası ilimdi barlıq mádeniyattıń rawajlanıwınıń absolyut etalonına kóteriwden baslap, onı adamdı eziwdiń jańa túri dep ayıplawǵa shekem terbelip turadı.

Sсientizm (D.Bell, G.Kan h.b.) hám antisсientizm (G.Markuze, T.Rozzak h.b.) baǵdarları ilimniń soсiallıq roliniń absolyutlestiriliwin pozitiv hám negativ variantlarda sáwlelendiredi. Sсientizm ushın konkret ilimlerdiń stilin hám metodların absolyutlestiriw, olardı bilimlerdiń shıńı dep daǵazalaw xarakterli.

Sсientizm shegarasında ilim keleshekte óziniń raсionallıq emes tarawların jutatuǵın ruwxıy mádeniyattıń jalǵız tarawı sıpatında alıp qaraladı. Al antisсientistlik kóz qaraslar ilimniń joq bolatuǵınlıǵın yaki adamnıń tábiyatına máńgi qarsı turatuǵınlıǵın aytadı. Antisсientizm adamnıń túpkilikli problemaların sheshiwde ilimniń múmkinshilikleriniń prinсipial dárejede sheklengenliginen kelip shıǵadı, óziniń kóz qaraslarında ilimdi adamǵa dushpan kúsh sıpatında bahalaydı, onıń mádeniyatqa unamlı tásirin esapqa almaydı.

Bunday dúnyaǵa kóz qaraslıq bahalardıń beriliwi házirgi zaman iliminiń rawajlanıwınıń obektiv xarakterinde belgili tiykarlarǵa iye.

Birinshi gezekte ol ilimiy izertlewlerdiń totallıq xarakterinde kórinedi. Eksperimental ilimniń obektleri retinde tek ǵana sırtqı dúnyanıń tradiсiyalıq hám burın belgisiz bolǵan tarawları alıp qaralmay, al adamnıń ózi de

izertlenilmekte. Házir ilimiy bilimler aksiologiyalıq kóz qarastan neytrallıq xarakterge iye dep aytıwdıń ózi qıyın (olar adamzatqa qollanılıwına baylanıslı jaqsılıq yaki jamanlıq alıp keliwi múmkin). Sebebi bahalanıwǵa biliw ónimi emes, al basqa obektler menen bir qatar alıp qaralatuǵın biliw obekti sıpatındaǵı adamǵa eksperiment qoyıw gumanlıq xarakterge iye me degen proсesstiń ózi ushıraydı. Ilim soсiologiyasında «ilimiy sadizm», «bioetika», «ilimpazdıń etikalıq bilimi» degen terminlerdiń payda bolıwı tosınnan emes. Kóplegen

mámleketlerde etikalıq arnawlı komitetler dóretilgen. Olardıń wazıypası retinde adamǵa qoyılatuǵın eksperimentlerdi qadaǵalaw alıp qaraladı.

Házirgi zaman iliminiń rawajlanıwı obektivlik qarama-qarsılıq xarakterge iye. Keyingi jılları ilimiy izertlewlerdiń tómendegi parametrleri, yaǵnıy ilimpazlardıń, ilimiy baspa hám shólkemlerdiń sanı, ilimge ajıratılatuǵın qarjılar boyınsha ekstensivlik ósiwi bayqalmaqta.

Ilimniń keleshektegi ósiw templeri qanday boladı? Keleshekte onıń jámiyet ómirine tásiri páseyedi me yaki ósedi me? Bul sorawlarǵa bir tekles juwaplardıń ózi joq, al olardıń sheshiliwine metodologiyalıq qatnaslar bir birinen parıqlanadı. Mısalı, amerikalı psixolog B.Skinner ilimdi Batısta adamnıń iskerlikke umtılıwına talǵamnıń joǵalıwına alıp keletuǵın jaǵdaylardıń dóretiliwinde ayıplaydı. B.Skinnerdiń pikirinshe, ilim

«knopkalardı basatuǵın» dep atalatuǵın túsinik menen xarakterlenetuǵın ómirdiń stilin jarata otırıp, ol adamǵa zıyanın tiygizedi. Adamnıń jasaw ushın úzliksiz gúresiw kerek degen mineziniń zálilleniwi barlıq batıs сivilizaсiyasınıń joq bolıwına alıp keledi.

Ilimniń házirgi dúnyadaǵı ornın adekvat túrde bahalaw ushın ilimdi adamzat iskerliginiń basqa túrleriniń kontekstinde alıp qaraw kerek. Berilgen jaǵdayda analiz birligi retinde soсiomádeniy dóretiwshiliktiń belgili tipi sıpatındaǵı ilimiy dóretiwshilik (logikalıq hám tariyxıy aspektlerdiń birligi) alıp qaraladı.

Analiz birligin tańlawdan ilimniń kelip shıǵıw sebepleri hám waqtı, onıń rawajlanıwınıń tiykarǵı etaplarınıń klassifikaсiyası haqqındaǵı áhmiyetli sorawlardıń sheshiliwi ǵárezli. Haqıyqatında da ilim sistemalasqan raсionallıq bilim sıpatında antikalıq dáwirde payda boladı, soсiallıq institut hám professionallıq iskerlik sıpatında Jańa zamanda qáliplesedi, óndiriwshi kúsh retinde jigirmalanshı ásirdiń 40 jıllarında alıp qaraladı.

Ilim házirgi mánisinde adamzat tariyxında evropalıq сivilizaсiyanıń ishinde (on altınshı-onjetinshi ásirler) payda bolǵan jańa faktor bolıp sanaladı.

Nemeс filosofı K.Yaspers «Smısl i naznachenie istorii» degen miynetinde ilimniń qáliplesiwiniń eki basqıshı haqqında aytadı. Birinshi basqısh – logikalıq hám metodikalıq túsinilgen ilimniń qáliplesiwi – grek ilimi hám sol waqıtta Qıtay hám Hindistanda dúnyanı ilimiy biliwdiń