Ilimiy izertlew jumısları tiykarları

Pitkeriw kánigelik jumısınıń kompoziсiyası kurs jumısına uqsap ketkeni menen, biraq ta ol óziniń ózgeshe speсifikasına, ózine tán qásiyetlerge iye boladı. Bunday qásiyetler kirisiw bólimin jazǵanda, tiykarǵı (yaǵnıy izertlew) yamasa ilimiy bólimin jazǵanda, onnan tısqarı juwmaqlaw bólimi hám paydalanılǵan ádebiyatlar hám derekler diziminde ayqın sáwlelenedi.

Pitkeriw kánigelik jumısınıń teması oqıtıwshı, yaǵnıy ilimiy basshı tárepinen studentke usınıs etiledi hám student tárepinen tańlanadı. Pitkeriw kánigelik jumısınıń teması student tárepinen, sol temaǵa studenttiń qızıǵıwshılıǵı bolǵanlıǵın esapqa alǵan halda usınıs etiliwi múmkin. Pitkeriw kánigelik jumısı tiykarınan studenttiń kurs jumısı yamasa ilimiy bayanatlarınıń dawamı bolıwı da múmkin.

Kafedrada tiykarınan pitkeriw kánigelik jumısınıń tematikası boladı. Student qanday da bir temanı tańlawda hám ilimiy basshını saylawı ushın kafedra baslıǵın óziniń arzasın jazadı. Sol arzalar arqalı kafedranıń jıynalısında sol másele hám de tastıyıqlanadı.

Basqa da ilimiy jumıslar

Studentler joqarıda aytıp hám táriyplep berilgen ilimiy jumıslardan basqa da ilimiy jumıslar bar ekenligin biliwleri kerek hám shárt.olarǵa mısal retinde broshyura, monografiya, dissertaсiya, oqıwlıqlar hám oqıw qollanbalar kiredi.

Broshyura

Broshyura – ilimiy-populyarlıq xarakterge iye kishigirim baspadan shıqqan ilimiy jumıs bolıp tabılıp, qanday da bir yaki bir neshe problemalarǵa arnalǵan, qaratılǵan boladı. Kóbinese ilimiy-populyarlıq,

21

yaki oqırmanlarǵa kóbirek túsinikli formada bayan etiledi. Onda avtorlar jámiyettegi mútájliklerine tez hám operativ túrde qatnas jasaydı. Broshyura 1 – 3 baspa tabaq kólemine iye boladı. Tiykarınan jumsaq qap (oblojka) da baspada shıǵarıladı.

Monografiya

Monografiya – bul iri ilimiy jumıs bolıp esaplanıp, qanday da bir ilimiy problemaǵa hár tárepleme hám tereń izertlewlerge arnalǵan bolıp tabıladı. Broshyuradan monografiyanıń ayırmashılıǵı – kólemi hám izertlewdiń tereńliligine baylanıslı boladı. Monografiya bir avtordıń kóp jıllıq izertlewleri nátiyjesiniń jemisi bolıp esaplanadı.

Kollektivlik monografiyalar

Onnan tısqarı, kollektivlik monografiyalar hám bar. Bular monografiyadar praqı sonda, eger monografiya (mono – bir) bir avtordıń miyneti bolıp tabılsa, kollektivlik monografiyalar bire neshe avtorlar tárepinen bireglikte alıp barılıp atırǵan yaki alıp barılǵan kóp jıllıq izertlewleriniń miyneti bolıp tabıladı.

Dissertaсiya

Dissertaсiya tiykarınan eki: kandidatlıq hám doktorlıq bolıp bólinedi. Biraq házirgi waqıtta biziń mámleketimizde oqıw sisteması bakalavriat hám magistratura basqıshlarına bólingennen soń dissertaсiyaǵa úshinshi túri – magistrlik dissertaсiya da óz gezeginde payda boldı.

22

Dissertaсiya sózi tiykarınan latın tilinen alınǵan bolıp, dissertatio

– pikirlew, izertlew degen mánini ańlatadı.

Dissertaсiya – bul ilimiy izertlew bolıp tıbılıp, kánigelestirilgen keńeske ilimiy dáreje – ilim kandidatı yaki ilim doktorı dárejesin alıw ushın dissertant tárepinen kópshiliktiń aldında jaqlawǵa qaratılǵan ilimiy izertlew jumıs bolıp tabıladı.

Kandidatlıq dissertaсiya. Mısal keltirip ótetuǵın bolsaq, qanday da bir ilimniń kandidatı: filosofiya ilimleriniń kandidatı, ekonomika ilimleriniń kandidatı, filologiya ilimleriniń kanididatı, soсiologiya ilimleriniń kandidatı h t.b.

Bunday dárejeler, óz gezeginde kánigelestirilgen keńes tárepinen dissertantıń ilimiy jumısınıń jaqlap shıǵıwı nátiyjesine tiykarlanǵan halda beriledi. Biraq ta bul avtordıń ilimiy shıǵarması ilimge belgili bir úlesin qosıwı tiyis, onnan tısqarı dissertaсiya avtorınıń qubılıslardıń, ilimiy jetisip shıǵıwın hám jámiyetliksiyasiy oblikke óz betinshe analiz beriwiniń uqıpılılıǵınıń ayqın sáwlesi bolıp esaplanadı.

Doktorlıq dissertaсiya. «Ilimiy polojenieler formulirovkalanǵan hám ilimiy dálillengen, tiykarlanǵan, ilimniń tiyisli sferasında jańa baǵdar bolıp esaplanatuǵın, yamasa awıl-xojalaq, siyasiy hám soсiallıqmádeniy áhmiyetlikke iye teoriyalıq ulıwmalasqan hám iri ilimiy problemanıń sheshimi doktorlıq dissertaсiya bolıp tabıladı».1

Mısal retinde filosofiya ilimleriniń doktorı, ekonomika ilimleriniń doktorı, filologiya ilimleriniń doktorı, soсiologiya ilimleriniń doktorı hám t.b. kórsetiwge boladı.

Dissertaсiyanıń kólemi hár qıylı boladı. Tábiyiy, doktorlıq dissertaсiya hámme waqıtta kandidatlıq dissertaсiya kóleminen kóp boladı.

1 Vvedenie v speсialnost. Pod redakсiey A.E,Supruna. Minsk, 1977. S. 34.

23

Oqıwlıqlar hám oqıw qollanbalar

Oqıwlıqlar hám oqıw qollanbalar menen studentler kúndelikli turmısında keńnen qollanadı.bular da ilimiy jumıslar bolıp, olar monografiyalar, dissertaсiyalardan ózleriniń qolaylıǵı menen, ańsatlılıǵı (uproshennost) hám ápiwayılıǵı menen ajıralıp turadı. Tiykarınan oqıwlıqlar hám oqıw qollanbalardı avtorlar ózleriniń qanday da bir belgili tarawda yaki oblastda kóp ilimiy basılıwlar tiykarında jazadı.

24

KURS JUMÍSÍN JAZÍWDA HÁM ONÍ JAQLAWǴA QOYÍLATUǴÍN

TALAPLAR

ULÍWMA TÚSINIK

Kurs jumısı studentler tárepinen kóbinese oqıw jılı tamamlanǵannan keyin orınlanıp, olar tiykarǵı disсiplinalar boyınsha oqıw jılında alǵan bilimlerin sistemalastırıw ushın qaratılǵan.

Filosofiya kánigeliniń oqıw disсiplinaları boyınsha kurs jumısı studentler ushın eń dáslepki óz betinshe dóretiwshilik ilimiy-izertlew jumıslarınıń biri bolıp tabılıp, ol tiykarınan studentlerdiń:

-sistemalastırılǵan bilimler jıynaǵın qáliplestiriw;

-monografiyalar, oqıw qollanbalar hám basqada ilimiy ádebiyatlar hám

derekler, normativ direktivalar menen jumıs alıp barıw kónikpelerin qáliplestiredi hám támiyinleydi;

- berilgen ilimiy teoriyalıq tiykarlardı durıs formulirovkalaw, hár túrli ilimiy kóz qaraslar hám konсepсiyalar tiykarında óz betinshe juwmaqtı argumentlestiriw;

-filosofiyalıq sózlikler menen tıǵız baylanısta jumıs alıp barıw;

-filosofiyalıq terminologiyanı tereń ózlestiriw;

-paydalanılǵan ádebiyatlar hám derekler dizimin tolıq hám tuwra paydalanıp

biliw, jumıs barısında avtorlardıń сitatalarına snoski yaki silteme (ssılka)nı durıs beriw;

- studentlerdiń ilimiy-izertlew jumısınıń biri bolıp tabılǵan kurs jumısına degen qızıǵıwshılıǵın hám kónikpelerin jáne de arttırıw;

- kurs jumısınıń nátijesi boyınsha studentlerdiń pitkeriw qánigelik jumısınıń tiykarǵı bazasın qáliplestiriw.

Onnan tısqarı kurs jumısları ilimiy ádebiyatlar hám normativ materiallardı óz betinshe úyrenip, izertlewlerin óz ishine qamtıydı hám

25

de ilimiy maǵlıwatlar aǵımında ózleriniń bilimin jáne de arttırıw bolıp tabıladı.

Kurs jumısınıń orınlaw proсessin tómendegi etap yaki stadiyalarǵa

bóliwge boladı:

1.Kurs jumısınıń temasın tańlaw;

2.Izertlew tema yaki problemaǵa tikkeley baylanıslı bolǵan ilimiy hám ádebiy dereklerge sholıw hám onı analizlew;

3.Kurs jumısınıń dáslepki mazmunı yaki planın islep shıǵıw hám ilimiy basshı tárepinen korrektirovkalar kirgiziw;

4.Oqıw yaki monografiyalıq ádebiyatlar, periodikalıq baspadan shıqqan ilimiy maqalalar, normativ direktivalardıń tolıq tańlanıwı;

5.Izertlenip atırǵan ilimiy tema boyınsha jıynalǵan materiallardı analizlew hám temanıń bayan etiliwi;

6.Kurs jumısınıń bezeliwi, onı kafedraǵa registraсiya hám reсenziyalanıwǵa usınılıwı;

7.Renсenziyada kórsetilgen ayırım kemshilekler yaki qáteler ústinde islew;

8.Tayyar bolǵan kurs jumısın publikalıq jaqlaw.

Kurs jumısı temaların tańlaw tártibi hám onı orınlaw etapları

Kurs jumısınıń tiykarǵı orınlaw etapları tómendegishe:

- ilimiy basshı tárepinen usınılǵan temalardıń birin tańlaw hám belgilengen tártipte tastıyıqlaw;

- izertlew temaǵa baylanıslı ilimiy materiallar jıynaw (tańlaǵan problema boyınsha derekler bazasın analizlew hám ádebiyatlardı úyreniw);

26

- alıp barılǵan izertlewler boyınsha toplanǵan materiallardı analizlew,

tiykarǵı teoriyalıq qaǵıydalar hám ámeliy túsinshelerdi formulirovkalaw;

-jazba variantın tayarlaw hám onı ilimiy basshıǵa kórsetiw;

-ilimiy basshı tárepinen kurs jumısına kirgizilgen dúzetiwlerdi qayta islew

hám jumıstıń taza variantın islep shıǵıw; - kurs jumısın jaqlaw.

1. «Filosofiya» kánigelinde ótilgen «Filosofiya tariyxı» disсiplinası boyınsha studentke oqıtıwshı tárepinen berilgen kurs jumısı tematikası boyınsha temanı saylap alıw imkaniyatı beriledi. Onnan tısqarı student óziniń jaqsı ózlestirgen, jaqsı biletuǵın hám jaqsı kóretuǵın temasın oqıtıwshıǵa usınıw huqıqına iye bolıp tabıladı. Bul jaǵdayda ol tańlaǵan problemanıń maqsetke muwapıqlıǵın dálilleydi hám ilimiy basshı menen kelisilgen halda usı jumıstı alıp baradı.

Studenttiń arzası boyınsha (Qarańız: qosımsha-1) kurs jumısınıń teması bekitiledi. Studenttiń tańlawı boyınsha arza jámiyetlik pánler kafedrasına tapsırıladı.

Ilimiy basshı tárepinen tómendegi jumıslar ámelge asırıladı:

-tańlaǵan tema boyınsha studentke tiykarǵı hám ilimiy ádebiyatlar, normativ materiallar hám basqa da dereklerdi tańlap alıwǵa járdem kórsetedi;

-studentke konsultaсiya beredi;

-jumıstıń orınlanǵanlıǵın tekseredi.

2.Hár bir izertlew tema boyınsha ilimiy basshı studentke tiykarǵı

normativ hám ádebiy dereklerdi usınadı. Tiykarǵı normativ hám ádebiy derekler hár bir oqıtıwshınıń oqıtıp atırǵan kánigelik pán boyınsha isshi baǵdarlamasında kórsetilgen.

27

Paydalanǵan derekler hám ádebiyatlar dizimi tolıq bolıp, óz ishine normativ dereklerdi, yaǵnıy Ózbekstan Respublikası Konstituсiyası h.t.b., Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń shıǵarmaların, monografiya, oqıwlıq, oqıw, oqıwmetodikalıq qollanbalardı hám jurnaldaǵı ilimiy maqalalardı óz ishine qamtıydı.

Kurs jumısınıń kólemi, strukturası hám mazmunına qoyılatuǵın talaplar

-titul beti;

-jumıstıń mazmunı;

-kirisiw;

-tiykarǵı bólim;

-juwmaqlaw;

-paydalanılǵan derekler hám ádebiyatlar dizimi.

TITUL BETI – (Qarańız: Qosımsha-2) kurs jumısınıń birinshi beti bolıp tabılıp, belgilengen tártipte toltırıladı. Birinshi bolıp Wázirliktin atı, studenttiń oqıw ornı, yaǵnıy joqarı oqıw ornı ataması, fakultet hám kafedra atları tolıq kórsetiledi. Onnan keyin dál ortada kavıchkige alınbay temanıń atı kórsetiledi. Keyin avtordıń yaǵnıy student haqqında maǵlawmat beriledi (kurs, topar, familiyası, atı, ákesiniń atı) hám ilimiy basshı haqqında maǵlıwmat (ilimiy dárejesi, ilmiy ataǵı (unvoni), familiyası hám iniсialları). Tómende jumıstı orınlanǵan jeri hám jılı kórsetiledi. Titul betin toltırıw úlgisi (Qarańız: Qosımsha- 2).

MAZMUNÍ (PLAN) (Qarańız: Qosımsha-3) óz ishine kurs jumısında hár bir kórsetilgen bólim, bab, punkt hám qosımshalardan ibarat bolıp, ol

28

jerde betleri kórsetiledi. Mazmunda kórsetilgen bólim, bab, punkt atamaları tekstegi berilgen bólim, bab, punkt atamaları menen tolıq sáykes bolıwı shárt hám olar kórsetilgen izbe-izlikte beriliwi tiyis.

Onnan tısqarı mazmunda kórsetilgen bólim, bab, punkt atamaların tekst barısında qısqartıw hám basqasha formulirovkada beriwge bolmaydı.

Kurs jumısınıń mazmunı (planı) úlgide kórsetilgen (Qarańız:

Qosımsha -3).

Titul beti hám mazmunı jumıstıń ulıwma kólemine kiredi, biraq ol betlenbeydi, yaǵnıy nomerlenbeydi.

KIRISIW – bul jumısqa qısqasha kirisiw bolıp tabıladı. Kirisiwde problemanıń qısqasha xarakteristikası beriledi. Kurs jumısınıń kirisiw bólimi shártli túrde óz ishine tómendegilerdi qamtıydı:

-tańlaǵan temanıń aktuallıǵı;

-problemanıń ilimiy ádebiyatlarda qaralǵanlıǵınıń analizi;

-alınǵan temanı ilimiy jaqtan ashıp beriw ushın maqset hám wazıypalardı

formulirovkalaw;

- izertlew dereklerinde hám ádebiyatlarǵa qısqasha sholıw.

Kirisiwdiń kólemi 3-5 mashinopis (yaki kompyuterde terilgen) tekstin qurawı kerek.

TIYKARǴÍ BÓLIMDE kurs jumısında qoyılǵan wazıypalar logikalıq izbeizlikte sheshimin tawıp baradı. Tiykarǵı bólim 2-3 bab yaki bólimnen turadı. Olar

óz náybetinde paragrafka bólinedi. Hár bir bab yaki bólimdi jazǵan waqıtta problemanı ashıp beriw izbe-izligi saqlanıp turıwı tiyis.

Kurs jumısınıń avtorı tańlap alınǵan hám izertlenip atırǵan temanıń tereń túsingenligin, ádebiy hám basqada dereklerdi biliwi hám hár túrli kóz qaras yaki konсepсiyalardı salıstırıp juwmaq shıǵara

29

biliwi kerek. Hár bir kurs jumısı jańalıq elementlerin, házirgi ilimiy hám ámeliy jaqtan aktual máselelerdiń óz sheshim jolların óz ishine qamtıwı kerek.

JUWMAQLAW (JUWMAQLAWShÍ BÓLIM) – jumıstıń juwmaǵı yaki tamamlanıw bólimi bolıp esaplanadı. Kirisiwde qoyılǵan wazıypalar tiykarında avtor izertlew nátiyjesinde óziniń tiykarǵı juwmaǵın shıǵarıp kórsetedi. Juwmaq hám usınıslar qısqasha tezis formasında formulirovkalanadı.

Kurs jumısınıń juwmaqlawshı bóliminiń kólemi kirisiwdiń kólemi menen barabar bolıp, 3-5 betti quraydı.

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI eki bólimnen ibarat bolıw

shárt: derekler hám ádebiyatlar.

Paydalanılǵan derekler hám ádebiyatlar dizimin tuwrı sistemalastırıw.

Paydalanılǵan derekler hám ádebiyatlar dizimin tuwrı sistemalastırıw – bud kurs jumısında student tárepinen paydalanıp atırǵan hám paydalanǵan derekler hám ádebiyatlar dizimi bolıp tabıladı.

Dizimniń mazmunın avtordıń (studenttiń) ózi izertlew problemaǵa tiyisli hám say ekengligine qaray belgileydi. Paydalanılǵan derekler hám ádebiyatlar dizimi shártli túrde ekige, yaǵnıy: «Derekler» hám

«Ádebiyatlar» dep bólinedi.

«Derekler» bólimine barlıq qollanılǵan normativ hújjetler (direktivalar) kiredi (máselen, Ózbekstan Respublikası Konstituсiyası, Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituсiyası, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Pármanları, Qararları, buyrıqları);

«Ádebiyatlar» bólimi óz ishine kurs jumısında qollanılǵan barlıq ádebiy hám ilimiy derekler, sonıń ishinde avtor tárepinen berilgen silteme (ssılka) hám snoskalarda kórsetilgen ádebiyatlar, monografiyalar,

Eskertiw: Paydalanılǵan derekler hám ádebiyatlar dizimi tiykarınan óz ishine 20-25 normativ direktivalar hám ádebiyatlardı qamtıp alıwı tiyis.

30