Ilimiy izertlew jumısları tiykarları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA

ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

GUMANITAR FAKULTETI

JÁMIYETLIK PÁNLER KAFEDRASÍ

Joqarı tálimniń 5220300 – bakalavr «Filosofiya» qánigeliginiń

«Ilimiy izertlew jumısları tiykarları» páni boyınsha

LEKCIYA TEKSTLERI

Kafedra baslıǵı: filos.i.d., prof. A.K. Berdimuratova

Dúziwshiler: filos.i.d., prof. A.K. Berdimuratova J. Bayserkeshova

NÓKIS

KIRISIW

Ilimiy izertlew jumısı joqarı oqıw orınlarında oqıw proсessiniń eń áhmiyetli ajıralmas bólegi bolıp tabıladı. Hár bir joqarı mamanlı kánige ilimiy izertlew jumıslarınıń metodları hám usılları menen tolıq bilimge iye bolıwı tiyis.

Studentlerdiń ilimiy izertlew jumısları menen qızıǵıwı, olardıń ózgeshe oylawı hám dóretiwshilik pikirlewine hám de olardıń bos waqıtların únemli hám nátiyjeli (effektivli) paydalanıwına óz tásirin tiyigizedi.

Studenttiń ilimiy izertlew jumıslarına qızıǵıwı, ámeliyattan belgili, onıń qáliplesken, turaqlı hám tereń bilim alıwına, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın, ilimiy tárepten olardıń oy-pikirlerin júrite alıwında úlken rol oynaydı. Bul studentler, kóbinese, barlıq ilimiy máselelerge ózleriniń dıqqatlılıǵı, kritikalıq hám obektivlik jantasıwı menen ózgeshelikke iye bolıp ajıralıp turadı.

Ilimiy izertlew jumısları adamnıń xarakteriniń qáliplesiwine, dıqqatlı bolıwına, basqa adamlardıń miyetin húrmetlewine hám de onıń psixikasına jaqsı tásirin tiygizedi. Studentlerdiń ilimiy izertlew jumısları menen shuǵıllanıwı óziniń waqtın únemli paydalanıwına alıp kelip qoymastan, studenttiń mádeniyatlı bolıwına, onıń aqlıy kónikpelerin rawajlandırıwına hám ózine bolǵan isenimin jáne de artıwına tásirin tiyigizedi.

2

LEKCIYA 1: ILIM FENOMENÍ

REJE:

1.Ilim haqqında túsinik

2.Ilimniń payda bolıwı wám rawajlanıwı

3.Házirgi dáwirde ilimniń rawajlanıwı

Házirgi biz jasap atırǵan texnika, komryuterizaсiya hám axborot texnologiyalarınıń háwij etip rawajlanıw ásiri waqtında ilim adamzat iskerliginiń barlıq sferaların (tarawların) óz ishine keńnnen qamtıp alıp atır. Ol hár qıylı barlıq tarawdarda kúshli faktor bolıp espalanadı. Bul jerde bir soraǵa toqtap ótsek… Ilim degenimiz ne? Degen soraw tuwıladı. Bul sorawǵa tiykarǵı keńnen tarqalǵan juwabı retinde

«ilimniń úsh qırlı» modeli menen tikkeley baylanıslı. Bul model shegarasında ilimniń úsh tiykarǵı aspekti alıp qaraladı. Bul aspektke ilim ózgeshe túrge iye iskerlik; ilim – bul belgilengen kriteriylerge juwap beriwshi bilimlerdiń jıyındısı yaki jıynaǵı (biliw proсessi); ilim soсiallıq institut sıpatında, yaǵnıy jámiytelik strukturada óz betinshe orın iyelep turıwshı hám belgili jámiyetlik funkсiyalardı atqarıwshı shólkemler jıyndısı.

Ilim ózgeshe iskerlik sıpatında, tiykarınan, ózgeshe maqset penen xarakterlenedi. Ayqın kórinip turıptı, ilimiy iskerliktiń maqseti bolıpbilim alıw yamasa óndirip shıǵarıw bolıp esaplanadı. Bul jerde bir nársege názer awdarıwımız kerek, Adam tárepinen bilimler onıń barlıq iskerliginde alınadı – kúndelikli turmısında, ómirinde, siyasatta, iskusstvoda hám basqada sferalarda, biraq ilimde bilimdi óndiriw yamasa óndirip shıǵarıw tiykarǵı maqset bolıp tabıladı. Ilim tárepinen payda etilgen bilimler belgilengen kriteriylerge duwap beriwi

3

kerek, bular ilimiy bilimler bolıp, «ilimiy emes» bilimlerden parıqlanıp turıwı kerek.

«Ilimiy emes» termindi keri baha menen salıstırıp bolmaydı.

«Ilimiy emes» tiptegi bilimler hám áhmiyetliligine iye. Olar ilim ramkasına kirmeydi. Ilimiylikti ańlatıwshı kóplegen kriteriyler jıyındısın bar bolıp, olar ilimpazlar tárepinen qollanılǵan waqıtta ilimiy jumıstı «ilimiy emes» jumıstan ajıratıp alıwǵa boladı. Ilimiy jumıs sistemalı túrde bolıp, bilimdi kóp qaytalanılǵan tekseriwler, baqlawlar, eksperimentler, tájiriybeler, statistikalıq berilgenlerdi (dannıe) analiz qılıw h.b. tiykarında jámlep alıw bolıp tabıladı.

Ilim ózgeshe túrdegi iskerlik retinde ilimiy iskerliktiń nátiyjelerinen barlıq, ilimpazdıń ózgesheligi hám onıń dúnya qarası menen baylanıslı bolǵan subektivlikti shıǵarıp taslawǵa (isklyuchit - eliminirovat) urınadı. Usı belgileri menen ol (ilim) basqa iskerliklerden ajıralıp turadı, mısalı retinde atordıń jekeligi tiykarǵı qásiyet bolıp tabılatuǵın iskusstvo shıǵarmaların dóretiw iskerligin alıp qarawǵa boladı.

Ilimiy bilim quramında eki dárejeni bólip alıp qarawǵa boladı. Empirikalıq

(tájiriybe) hám teoriyalıq. Empirikalıq bilimlerdi alıwdıń tiykarǵı metodları retinde baqlaw hám eksperiment bolıp tabıladı. Empirikalıq dáreje óz gezeginde hár túrli hám hár tárepleme maǵlıwmatlardı toplaw (jıyna?) hám olardıń qayta isleniwin támiyinleydi. Teoriyalıq dáreje bolsa ilimpaz belgili bir bimlimler sistemasın payda etiwge umtıladı. Ol óz gezeginde sol izertlew predmetinine tiyisli bolıp tabılatuǵın qubılıslardıń kóp túrliligin túsindirip beriwshi nızamlar, prinсiplerden kelip shıqqan halda ámelge asıwın támiyinleydi.

4

Bizler ózlerimizdiń názerimizdi tariyxqa taslasaq… Áyyemgi dáwirden baslap adamzat progresske hám jámiyettiń rawajlanıwına qaray umtılǵan. Alǵashqı adamlar tastan miynet quralların jaratıp qalmastan, olarǵa ań awlaw ushın kerekli qurallardı da jaratqan.

Keyin ala olarda áyyemgi Greсiyanıń ullı tragik jazıwshısı Esxildiń «Prometey» tragediyasında bayan etilgenindey, ot payda bolǵan. Ol Qudaylar menen gúresiwshi titan obrazında sáwlelendi. Onıń qáharmanı iádeniyat, tábiyat ústinen jeńis ushın gúresedi hám qanday eziwshilikke qarsı bas kótergen edi. Esxildiń ańızlıq qáharmanı Prometey haqqında «Mıń jıllıqlardan aldın ala biliwshi» dep aytıwǵa boladı. Bul haqıyqatında da durıs dep aytsaq qálelespeymiz.

Solay etip, bir qutırıp, aldındaǵı barlıq zattı kúlge aylandırıwshı qáwipli quralǵa aylanǵan edi. Bulardıń barlıǵı: Rusdaǵı feodallıq mámleketlerdiń óz-ara urısları, tarar-mongol basqınshılıǵı, 1812 jıldaǵı Watındarlıq urıs, I – Dúnya júzlik urıs, «Batıs» hám

«Shıǵıstıń» eki ullı derjavası ortasındaǵı «Salqın urıs» h.t.b. buzǵınshı urıslar edi. Eger bunday urıslardı sanaytuǵın bolsaq olardı tariyx betlerinen kóplep tabıwǵa boladı. Olar adamzat rawajlanıwına óziniń úlken kólemdegi zıyanın tiygizdi.

Ilimdi tereńirek ańlap jetiw ushın ol haqqında az ǵana toqtap óteyik: «Ilim» termininiń ózi júdá sıyımlı, kóp qırlı, kóp funkсiyaǵa iye túsinik. Birinshiden, ilimdi tiykarın bilim qurawshı jámiyetlik oy-óristiń speсifikalıq forması retinde qaraw kerek; ekinshiden, obektivlik dúnyanıń nızamların biliw proсessii jáne bilimdi islep shıǵarıw hám olardı praktikada qollaw proсessii. Úshinshiden, jámiyetlik miynet bólinisiniń anıq bir túri bolıp tabıladı. Ilim óziniń islep shıǵarıw talabınıń orınlanıwı ushın anıq shóokemleskenlikti talap etedi.

5

Sonıń ushın ilim bul – professional ilimiy jumıstıń shólkemleskenligin támiynlewshi, arnawlı institut bolıp tabıladı. Tórtinshiden, ilim, házirgi zaman jámiyetinde tuwrıdan-tuwrı islep shıǵarıwshı rolin atqaradı. Sebebi, ilim arqalı islep shıǵarılǵan bilimler, islep shıǵarıwdıń barlıq proсessine hámme waqıt ósip atırǵan tásirin tiygizedi hám olardıń dúzilisin, xarakterin, maqsetin ózgertip turadı.

M.B.Kedrov, A.Rakitov, V.Ilin, A.Kezin h.t.b. ilimpazlardıń miynetlerinde ilimiy bilimdi ilimiy emes bilimnen ajıratıw hám anaw yaki mınaw bilimdi, ilimge tiyisli yamasa tiyisli emes ekenligin kvalifikaсiyalap beretuǵın kriteriyler berilgen. Solay etip, V.Ilin pikirinshe, haqıyqatlıq, intersubektivlik hám sistemalıq belgileri ilimiy bilimniń teoretikalıq biliwshilik belgilerin ayrıqsha hám eń minimum dárejesin kórsetedi.

Bul belgilerdıń hár qaysısı bólek halda ilimiy bilimniń gnoseologiyalıq tábiyatın anıqlawǵa bolmaydı. Tek ǵana bul belgilerdiń bir waqıtta qollanılıwı teoretikalıq bilimniń ilimiyligin zárúrlik hám jetkilikli lárejede anıqlap beredi.

M.Mamardashvili jazǵanınday, ilim – «Adam imkaniyatları» menen tájiriybe ótkeriwshi hám «adam imkaniyatdarın» iske salıwshı miynet túri bolıp esaplanadı. Sebebi ilim háreketlenip atırǵan bilimniń ekewlik hám qarama-qarsılıǵın ózine qamtıp aladı. Ol arttırılǵan bilimlerden tábiyiy hám jámiyetlik dúnyanı payda etip, ilimdi bul dúnyanıń bir bólegi ekenligin seziwshi múmkinshilik beredi. Biraq ol bir waqıttıń ózinde barqulla óziniń birligin buza otırıp, dúnyanı qayta dúzedi hám bilimniń múmkinshilikderin ozıp ketip, ózi tárepinen ornatılǵan shegaradan ótip ketedi.

Ilimniń jaqsı hám jaman (maqullawshı hám biykarlawshı) tárepinen anıqlaw maqsetinde XX-ásir ortalarında payda bolǵan biri-birine

6

qarama-qarsı eki poziсiya esaplanǵan baǵdarlardı – sсientizm hám antisсientizmge toqtap óteyik. Sсientizm (lat. Scientia – ilim) jaqlawshılar tastıyıqlawınsha «ilim hámme nárseden ústin», onı adamazattıń ómir súriyindegi hámme túri sıpatında jámiyetlik qádirqımbatın idxamlandırıp (qollap-quwatlap) barıw kerek. Bul pikirge súyene otırıp, sсientizm barlıq ámiyetlik mashqalalardı tek ǵana ilim arqalı sheshiwge boladı dep tastıyıqlaydı.

Antisсientizm – filosofiyalıq dúnya qaraslıq poziсiya bolıp, onıń tárepdarları ilim hám texnikanı qattı áshkaralap, olardıń pikirinshe ilim, adamlar ómirin jaqsılaw ushın soсiallıq progresti támiyinley almaydı.

Eger bizler Ilimiy texnikalıq revolyuсiyanıń (ITR) keri aqıbetlerinen kelip shıǵatuǵın bolsaq, antisсientizm ilim hám texnikanıń, adamnıń haqıyqıy ómirine dushpan hám kerek emes kúg retinde qarap, ilim hám onı texnikanı mádeniyattı buzıwshı retinde inkar etedi. Antisсientizm baǵdarı tárepdarlarınıń kóz qaraslarınıń metodologiyalıq negizi ilim hám texnikanıń keri aqıbetlerin (ekologiyalıq apatshılıq, áskeriy qáwip h.t.b.) joq etiw bolıp tabıladı.

Joqarıda aytıp ótilgen, ilimniń anıqlaması hám ornı, onıń jaqsı hám jaman, progressivlik hám keri tárepleri bul qarama-qarsı táreplerdiń mángi gúresi, ilim hám ilimiy progresske berilgen ólshem (baha), onıń funkсiyası hám statusı bolıp tabıladı.

Joqarıdaǵı pikirden kelip shıǵatuǵın bolsaq, kóplegen adamlar hátteki bir qansha ilimpazlar tek ǵana ilimniń áhmiyeti tán aladı. Olar tómendegishe pikirleydi: «Ilim – adam hám jámiyetti rawajlanlıradı, onıń ómirin jeńilletip, keleshektegi jolın jaqtılap keledi. Ilim dúnyanı ózgertedi. Olarǵa: mashina berdi, televizordı oylap taptı, kompyuter, atom energiyasın ashtı, Kosmostı ózlestirip atır…

7

Ilim tariyxınıń hár bir dáwirinde, ilimdi óz zamanınıń ullı aqıl iyeleri alǵa súrip rawajlandırıp kelgen, olardıń atı dúnyaǵa belgili A.Eyinshteyn, N.Lobachevskiy, D.Mendeleev, M.Lomonosov hám t.b. aytıp ótsek boladı.

XIX-ásirdiń aqırında, ilimpaz hám «ilimpaz emes» aqıl iyelerin atom qattı materiyasınıń ıdırawı hayran qaldırıp, ld tereń ózgerislerge alıp keliwge wáde

Bergen edi. Yaǵnıy: jámiyetlik ilajlar ushın úlken energiya zapasın jámlewde kózde tutqan edi…

Bul mashqalanı qarap shıǵıw jazıwshılar arasında da baslanǵan edi. Bulardıń barlıǵı anıq emes, ilimpazlar radioaktivlik tábiyatı ústinde endi ǵana tartısıp baslaǵvn bir waqıtta M.Tven bılay dep dazǵan edi: XIX-ásir kóp ǵana ájaybatlardı alıp keldi, olardıń barlıǵı, kelejatırǵan ásirdiń adamzat ushın tayyarlap qoyǵan ájaybatları aldında nursız bolıp tur. Házirgi waqıtta znergiya qımbatqa túsip tur, ol oǵan degen talap artıp atır. Bunnan tısqarı, energetika negizi bolǵan tas kómir tez janıp, jer astınan izsiz jlǵalıp barmaqta. Usınıń menen bir qatarda jazıwshı óz sózin juwmaqlay otırıp, «pútkil dúnyanı 5 funt radiy ısırap qalmastan saqlap qalıwǵa boladı. Korabllerge svet, barlıq stanoklardı, barlıq temir jollardı elektr energiyası menen támiyinlegen halda».

E.Rezerfordtıń atom haqqındaǵı ilimniń rawajlanıwına qosqan úlesin bahalaw qıyın. Ol óz watanlası F.Soddi menen birgelikte radioaktivlik teoiyasın jaratıp, kóplegen sub atomlıq nátiyjelerdi (effekt) túsindirip berdi. Bunnan tısqarı, ol birinshilerden bolıp, atomnıń laboratoriyalıq jaǵdayda bólekleniwin kórsetip berdi.

Soǵan qaramastan ilimpaz 1937 jılǵa shekem atom energiyasın kúndelikli praktikalıq jaǵdayda hesh qashan qollanıwdıń ilajı joqlıǵın qatań túrde qaytalap keldi. Bunday skeptiсizmdi A.Eyinshteyn de qaytalar keldi.

8

Sol jılları M.Tven sıyaqlı ishki atom kúginiń xojalıq jaǵdayında qollanılıwı

haqqında G.Uels óziniń «Azat bolǵan Dúnya» atlı romanın da jazadı.

Ókinishke bola! Jazıwshılar atom energiyasınıń ttınıshlıqqa qarsı qollanılıwın da aldınnan kóre bildi. Birinshilerden bolıp jaman boljawlardı ásirimiz basın

G.Uels hám rus shayırı A.Belıy aytıp ótken edi. Olar atom bombasınıń jaratılıwı,

onıń ayanıshlı aqıbetlerin anıq boljaǵan edi.

Usıǵan balanıslı házirgi waqıtta ilimniń jámiyetlik, adamzatlıq, gumanistlik tarawlarına qızıǵıwshılıq artıp baratırǵanın kóriwimiz múmkin. Ayrıqshadisсplina bolıp – ilim etikası qáliplesip atır, ilimiy konсepсiyalardıń sulıwlıq hám garmoniyaǵv sáykes keliwiniń zárúrligi túsinigi bekkemlenip atır hám t.b.

Tiykarǵısı ilimiytexnikalıq progress jaǵlayında bahalaw yaǵnıy adamnıń genetikalıq dúzilisine aralasıw, biotexnologiyanı rawajlandırıp hám hátte ómirdiń

jańa táreplerin jaratıwda ádeplik bahalaw úlken orın iyeleydi.

Basqasha aytqanda, bulardıń barlıǵı Adam kúshiniń rawajlanıwına alıp kelip qoymastan, adamzat jasaw tárzine úlken qáwip tuwdırıp keledi. Ilimpaz

qanaatsızlanıwı úzliksiz ósip hám dúnya jaǵdayındaǵı waqıyalar menen azıqlanıp baralı: oǵan mısal retinde I – Jáhán urısı milletshil hám fashistlik kóz qaraslardıń kúsheyiwi hám t.b. Usı waqıyalarǵa baylanıslı «moraldıń diniy, mámleketlik yamasa filosofiyalıq kóz qaraslarınan biyǵárez

jaǵdayda – ilimniń morallıq tárpi – ilimpaz ushın kún tártibinde turǵan birinshi máselelerden biri esaplanadı. Házirgi kúnde ol haqıyqıy kúshke aylanıp úlgerdi hám onıń menen qayta-qayta esaplasıwǵa tuwra kelip atır.

9

ILIMIY JUMÍSLARDÍŃ TÚRLERI HÁM FORMALARÍ

REJE:

1.Ilimiy izertlew jumıslarınıń áhmiyeti

2.Ilimiy izertlew jumıslarınıń túrleri

3.Ilimiy izertlew jumıslarınıń formaları

4.Basqa da ilimiy jumıslar túrleri hám formaları

5.Kurs jumısın jazıwda hám onı jaqlawǵa qoyılatuǵın talaplar

Ilimiy izertlew jumısları menen student oqıw proсessinde barlıq berilgen tórt jıl dawamında shuǵıllanıp baradı.

Studentler tárepinen oqıw proсessinde hár túrli, áhmiyietlikke iye bolǵan ilimiy jumıslarınıń túrleri, olardıń oqıp atırǵan kursına, oqıw rejesine hám baǵdarlamasınan kelip shıqqan halda ámelge asırıladı. Onnan tısqarı, eń intalı, talantlı, ziyrek, ilimge qushtar studentler baǵdarlama hám oqıw rejelerden tıs ilimiy jumıs alıp barıwı da múmkin.

Studentlerdiń tradiсiyalıq túrde alıp baratuǵın ilimiy izertlew jumıslarına haqıyqatınan da tómendegiler kiredi: kurs jumısı, referativlik, pitkeriw kánigelik jumısı, ilimiy bayanatlar, maqalalar, iezisler hám sın (Reсenziya), pikir (Otzıv) h.t.b. kiredi.

Biraq ta, student ilimiy izertlew jumısların alıp barmastan aldın, tómendegilerge itibar qaratıwı kerek. Birinshiden, dóretiwshilik proсess

– bul tikkeley jekelikke iye bolıp, universallıq usınıslardı payda etiw qıyınıraq boladı. Bud jerde tek ǵana berilgen ulıwma «reсeptler» hám sxemalar menen sheklenip qalmawı tiyis. Ekinshiden, dúnyaǵa kóz qaraslıq jantasıwlardı teoriyalıq jaqtan túsinip alıw máseleleri, ilimiy miynet proсessinde jetkilikli hám áhmiyetli bilimlerge iye

10