Ibrayım Yusupov - Ómir saǵan ashıqpan

181

Jaramas ol jumıs ushın miniske.

Baz birewler bunı jaqsı bilse de,

Tozdırar onı quwıp aydap dembe-dem. Yamshik jallap jol arbasın minse de, Pushkin jolǵa dańq arbasın minbegen..

ǴARRÍLAR

Awılımnıń ǵarrıların súyemen, Hár sózine bererem bir túyeden, Hár birinde Jiyrensheniń aqılı, Qaltasınan túrtip turar naqılı. Gúrrińleskeninde jaylasıp olar, Hár biri ózinshe «fáylasuf» olar. Olar sál nársege qanáát qılǵan, Olar asıqpaydı, asıǵıp bolǵan. Ǵarrılıqtıń, awır minnetli júgin Sır bermey kóterip júriser búgin.

Sóz qozǵasa Adam atadan baslar, Izin ay, juldızǵa aparıp taslar, Aydan kelip, maqtasar bul zamandı, Siyasattan «oqıtar» hár adamdı.

Ne aytsa da, ózi kórgendey aytar, Bilmese de, ózi bilgendey aytar. Bazda qayıl qalsań danalıǵına, Bazda kúlkiń keler sadalıǵına, Sóytse de, olarda tereń máni bar, Ǵarrısız awıldıń qanday sáni bar? Jaslar xızmet etip, tórinde kúter, Sóytip azamatlıq sınawdan óter. Eger sen aspandı tursań da tirep, Attan túsip, sálem bermegiń kerek. Sonda ǵarrılar qaytadan tuwǵanday, Quwanar beline belbew buwǵanday.

Júrdek eshekler ústinde ǵawqıyıp,

182

Sóylesip barar jolǵa zorǵa sıyıp. Biraq ańlamaǵan edim hesh burın: Keshe awıl jolında keshqurın Kórdim bazardan qaytqanın olardıń.

Ayhay, dım siyreksip barar olar dım...

1975-jıl.

QULPÍTASTAǴÍ JAZÍWLAR

(epitafiya)

Kópirip kóp jazatuǵın shayırdıń qulpıtasındaǵı jazıw

Bul sonıńday shayır: ol hesh ólmeydi, (Tuxımı kóp nárse qalay óledi?) Pushkin bul dúnyaǵa endi kelmeydi, Biraq, mına shayır talay keledi...

Zıqna hám saq adamnıń kulpı tasındaǵı jazıw

Bunıń saqlıǵınan kuday saqlasın,

Sır seyfiniń giltin joytpastan ketti. Kirzovoy etikte saqlap aqshasın, Ólerde ózine de aytpastan ketti.

Ǵıybatkeshtiń bas ushındaǵı jazıw

Bul «domalaq arza» jazsa, qorqıńlar, (Dóhmetinen kópler urılıp ketti.) Qońısı qábirlerde jatqan marhumlar Bul barǵansoń qorqıp tirilip ketti...

1975-jıl.

183

ATLAR

Atlar, atlar! Alıs ketken qıyalday,

Tórt ayaqtan tógilgen gúl hóneri. Juldızday, dáryaday, sulıw hayalday - Tábiyattıń yoshlı dóretpeleri. Doynaq penen jazıp dúnya tariyxın, Planetanı dúsirletip óttińiz.

Úrkip dawısınan mashinalardıń Saxna artına shapqılasıp kettińiz, Adam júrisińnen qanáát qılmay, Júwenińdi bastan sıyırıp aldı. Bayaǵı dawrıqlı dańqıńız, ay-hay, Endi tek shayırdıń qosıǵında qaldı. Zaman qattı ketti. Ete almas qayıl Onı hátte laynerlerdiń párwazı.

Jer tanabın qansha quwırǵan sayın, Sonsha asıǵadı, bolmay ırazı.

Iyeń seni minbes jayaw qalsa da, Mashinada onıń ǵárezi-qastı. Jolda avariya ańlıp tursa da, Olar motocikllerge jarmastı.

Siz tek mal atıńız benen bul kúnde

Elden awlaq dúrkiresip júresiz. Texas dalasında, qırǵız jerinde, Poezdlar dawısına qulaq túresiz.

Al endi ullı toy kúni shaw – shuwlı – Báygi hám ılaqqa shıqqanda sizler, Adam namısı ushın qaytip shabıwdı At namısı menen kórsetesizler...

Áne, jılqı úyiri kólge quladı, Janıwar bir jiyren qasqa tayınshaq, Tań aldında ne dep kisnep turadı,

Jańa tuwǵan Sholpan juldızǵa qarap?!

Atlar, atlar!

184

Máńgi dostı adamnıń...

Iyun 1974-jıl

Nesibeń aq bolsın qısqı daladay: Qızıl túlki awnap azanǵı qarǵa, Ayaz kún qáhári shaǵılısıp nurǵa,

Kewliń - tay shapqılap shıqqan baladay.

Kewliń ıssı bolsın jazǵı daladay: Árman teńizindey buldırap saǵım, Suw hám sayanı eń saǵınar waǵıń, Tún - ráhát. Juldızlar parlap janadı-ay.

Ómiriń jaynasın báhárgi daladay: Qara nóser menen tawdan say qulap, Bult artında qızıl-jasıl ayqulaq, Insan úmitleri gúller daladay.

Aqılıń kámil bolsın gúzgi daladay: Jantaq sóklep, hawa mumday tınıǵar,

Kewiliń állekimdi ańsap zarıǵar, Tóbeńde shırıldap torǵay turadı-ay...

AYAZ QALA

Ayaz qala - danalıqtıń qalası, Góne tariyx saǵan iyek súyegen. Qıyratıwshı waqıt penen talasıp, Tas burkittey turısıńdı súyemen.

Tasıń kúyrep, topıraǵın tozǵıǵan, Sen bileseń turalmaysań máńgige. Biraq seniń basıńdaǵı boz duman Uyıp qalǵan ullı tariyx - áńgime:

185

I

Arxeolog jigit Leningradtan

Mıń jıllık jazıwdı oqıydı yadtan.

Qazıp atırıp bir eski qorǵandı,

Kók shırshalap jazǵan tas tawıp aldı.

Jazıwdı urıstırıp oqıdı áste

Hám bir góne ertek sóz tústi eske:

Ǵázep penen qaynap xalıqtıń qanı, Taxtınan taydırdı zalım patshanı.

Hám dúzde mal baǵıp júrgen paqırdı “Taxqa otır, xan boldıń" dep shaqırdı.

Sóytip, xan kóterdi shopandı olar, Shopan - xan zor bolıp shıqtı gelleǵar.

Zeyninde bar edi aqıldıń kózi,

Hár bir aytqan sózi naqıldıń ózi.

Xalıqtı soradı sonıńday ádil,

Kóz jasların tıydı jetim hám jesir.

Eldi tazaladı urı-ǵarıdan, Bayıwlılar ushtı tappay góne tam.

Aqsha dárya boyı gúlistan bolıp, At shıǵardı kimseń Ayaz xan bolıp.

Dáwleti bársheden boldı zıyada, Ádalatlıq dańqı ketti dúnyaǵa.

Qoǵaday japırılıp xalqı sıyladı,

186

Tuwrılıqta teńi-tayı bolmadı.

Biyjón kótermedi adamǵa qolın, Oyladı ol asıp-taspawdıń jolın.

Sóytip, ol óziniń xan sarayına, - Biyik altın taxtıń qaq mańlayına –

Qazıqqa qıstırıp qoydı ol búgin

Shopan waqta kiygen jaman sharıǵın.

Hám kók shırsha tasqa juwırtıp nurdı,

“Ayaz, sharıǵıńa baq!” dep jazdırdı ...

2

Qalanı jaw qamal etti bir waqta, El basına tústi taǵı dártli kún. Láshker bası bir márt eken biraq ta

(Jaw da bolsa aytpay bolmas mártligin.)

Bir biyikke minip alıp ol adam,

Qorazlanıp buyrıq berdi daladan:

“Biz kelgenbiz erkek penen urısıwǵa,

Qatınlar tez shıqsın – dedi - qaladan!

Shashı uzın, qısqa olardıń aqılı, Bir aqshamda ketsin olar maqulı.

Hátte hár bir hayal kerek buyımın Kótergenshe áketiwge haqılı”.

“Óybbey bala, jaqsı jaw ǵoy, haw mına!” Dep hayallar quwanısıp qalıstı.

Zatın túyip, tislep alıp awzına, Balaların qollarına alıstı.

187

“Ólgenińnen amanlıǵıń dım qızık, Hay, beri kel, min moynıma, balajan!” Dep erkegin moyınına mingizip, Barlıq hayal shıǵıp ketti qaladan...

Pah, shabazım, akılıńnan-oyńnan, Yar aylansın seniń qáddi-boyıńnan!

Átteń biraq sonnan beri kóp erkek

Túskisi kelmey júr jumsaq moynıńnan...

1974-jıl

PAZNALAR

Almastayın qıl qawasız egelmey, Misli qatarlasıp ushqan ǵaz barar.

«Jer astında ay baratır» degendey,

Harmańlar, japakesh polat paznalar!

Hár salǵan tabıńız - bir shuwmaq qosıq, Bolmas bir sózińdi alıp ya qosıp

Sizdi ısqan shadlı miynettiń yoshı, Óshpes iz qaldırǵan dana paznalar.

Traktorlar oyatıp keń dalanı, Jawqıldatıp sizdi iske saladı. Quslar keynińizde toylap baradı,

Báhár nurın jerge bergen paznalar.

Diyqan isi tolı alǵıs, mánige, Ómir beretuǵın ırısqı dánine, Gúmis giltsiz keń baylıqtıń kánine, Azat miynet jaltıratqan paznalar.

Puwı shıǵıp jańa jabılǵan nanday, Jas topıraqtıń tanıs xosh iyisi qanday! Jer betinde tolqın dórep atqanday,

188

Shımlardı tóńkergen palwan paznalar.

Jańa úmit penen janın súyinip,

Haram shópler túp-tamırdan qıyılıp.

Izińizden ıǵbal dáni quyılıp,

Jer anamız júkli bolar, paznalar.

Shım topıraq qursın jazıp dem alar,

Jer bawırına sińip sónbes nur qalar.

Erteńginiń ırısqı dáni ırǵalar,

Sizler júrip ótken jerden, paznalar.

Insan miynetiniń ráhátin kórsin,

Hámme jerde ıǵbal urıǵı ónsin.

Jer bawırın tilse tek pluglar tilsin,

Quraldı eritip, quysın paznalar.

1992-j.

MEN ABAYDÍ YADǴA BILGEN XALÍQPAN

(28-may 1971-jıl, Alma-Atada Abaydıń 125 jıllıq merekesinde oqılǵan qosıq)

Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan...

Ámiw boyı tuwıp ósken topıraǵım,

Siziń menen bir putaqlas japıraǵım. Kewlim ashıq - aqshamı joq jarıq tań, - Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan.

Shıńǵıs tawda shıqqan Abay jırları,

Kóp jańǵırtqan qaraqalpaq qırların,

Berdaǵımnıń qosıǵına qosılıp,

Qulaǵıma birge shertken sırların.

Kósh artında asıq oynap jasımda,

189

Tariyxtan sál keshewillep qalıpban, Bilim bar dep eskermepben basında, -

Óleń sózge ózim biraq alıqpan, - Men Abaydı yadqa bilgen xalıqtap.

Birge bastıq tariyx jolın aqırın, Qansha uzaq jolı bolsa túyeniń. «Qaraqalpaqlar - dalanıń bas aqını» Dep aytqan ǵoy ullı Shoqan jiyenim.

Baxıt izlep bir qatepke júk basıp,

Babalardıń atı sharshap-shalıqqan.

Dombırańa duwtarım tur juplasıp,

Jırlasqanda jırıńa dım qanıqpan,

Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan.

Mine búgin baxıt eli dalań tur,

Keń dalanı keńeldirgen adam tur.

Jeriń jaqın «jánnet» degen uǵımǵa,

Abay aǵa ańsap ketken zaman bul.

Dilmashsız aq qazaqshaǵa qanıqpan. Kúy tıńlayıq, dombırańdı ala bar. Sen Abaydıń birer sózin umıtsań, Men aytayın, kel de mennen sorap al.

Tegimiz bir eris-arqaw shalısqan. Miyrim sútin bir emishekten emisken, Tar qursaqta tay ǵunanday tebisken,

Xanalasım qazaq eli, sharıqlań! Men Abaydı aǵa tutqan xalıqpan.

28-may, 1971-jıl. Alma-Ata.

190

KÓKSHE TAW

Arqada bir el kórdim Kókshe degen.

Tawların qız júgindey tekshelegen. Bundaǵı ósken adam, ózge jerde- «Jánnet bar» dep maqtasań kóksemegen. Kel janım, sol Kókshege mingizeyin, Tóbeńdi kókshe bultqa tiygizeyin. Mennen basqa súymegen aq júzińdi Tawdıń jupar jeline súygizeyin.

Jurt kórmey-aq Kóksheni kóp aytadı, Birew kelmey, birewler kep aytadı.

Gúmis kólge shomılıp shıqqan adam Jartı ómirge jasarar dep aytadı.

Kel janım, shayır tili jetpegendi

Kókshe taw kórkem etip aytıp bersin. Seksen kóldiń birine bir súńgip al, Mensiz ótken jasıńdı qaytıp bersin.

Kóksheniń sulıwlıǵın kóp aytadı, Birew kelmey, birewler kóp aytadı. Buwrabayda bir túnep shıqqan adam Ashıq bolmay ketpeydi dep aytadı. Kel, sáwlem, tarttım saǵan kók kemeni,

«Jumbaq tasta» qaldırma jekke meni.

Sıylay bil basqalardıń barlıǵında, Ashıq bolsań súyegór tekte meni.

Bul tawda qoylar bulttay kóshedi eken,

Baxıt dáni biyday bop ósedi eken. Kókshe tawdıń qımızın qanıp ishse, Dawası joq dártke em túsedi eken, Kel janım, himmetińnen bayıǵayın, Qazaqtıń bal qaymaqlı shayı tayın. Bal barmaqtı batırıp quy qımızdı,