Ibrayım Yusupov - Ómir saǵan ashıqpan

IBRAYÍM YUSUPOV

ÓMIR, SAǴAN ASHÍQPAN…

Saylandı shıǵarmaları

Nókis, 1999

2

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń bul kitabına yarım ásirlik dóretiwshilik miynetiniń eń saylandıları engizildi.

Kitaptan shayırdıń «Aktrisanıń ıǵbalı» poeması da orın aldı.

Búgingi dáwir menen teń qádem atıp kiyatırǵan shayırdıń shireli qosıqlarınıń talǵampaz poeziya ıshqıpazlarınıń diydinen shıǵatuǵınlıǵına sóz joq.

MINNETDARSHÍLÍQ

Wa, shayırlıq! Sensiz sahra shóldeymen,

Bulaǵıńnan ishken sayın shólleymen.

Hár saparı túsip ketse ushqınıń,

Tamızıqtay janıp bolmay sónbeymen.

Jarasıǵı menen bergen 70 jas - Alla taalanıń «jarlıqarman» degen bendesine inam etken teńi tayı joq sıyları. Onı minasıp insanıy mazmunǵa bólep jasay almaǵanımızǵa aqıbette ókinermiz bálkim.

Kóp zamanlaslarım sıyaqlı, men de óz ómirime, «jasta miynet ber, kartayranda dáwlet ber» degen durıs tilek qabıl bolǵanday, shúkirlik etemen.

Tuwılǵan sánemiz rásmiy aylanıstaǵı hújjette 1929jıldıń 5-mayı dep júritiledi. Kindik qanımız tamǵan ata máqan Shımbaydıń Azat awılı.

Rahmetlik ákemiz Yusup axun biz tuwılǵan jılları bay-ulama sıpatında mal-múlki qatlanıp tartıp alınıp,

ózi qamaqta qazalanǵan. Eki ul, tórt qız benen qalǵan Xanbiybi e lti-anamızdıń sondaǵı qorlıqlı turmısı yadıma túskende e le jan-júregim sızlaydı. Jigit aǵam Máden Yusupov urıstıń basında oskolka menen kelip,

3

óldi. Jayı jánnette bolǵay bul miynetli bendelerdiń. Ómirbayan anketamda mına xızmetler jazılǵan: kolxoz

tabelshigi (1942-44), Nókistegi pedinstitut studenti (1945-49), sol instituttıń ádebiyat muǵallimi (1949-61), «Ámiwdárya» jurnalınıń redaktorı (1961-62), ilimiy xızmetker (1962-65), Qaraqalpaqstan jazıwshıları awqamınıń baslıǵı (1965-80), «Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasınıń bas redaktorı (1980-88), paraxatshılıq komitetiniń baslıǵı (1988-94). 1994-jıldan házirge deyin Qaraqalpaqstan «Ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw» jámiyetlik orayınıń baslıǵı.

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń Joqarǵı Keńeslerine deputat ta boldıq, bir neshe orden, ataq hám sıylıq ta aldıq. Bul xızmetler álbette kúshjigerdi de, waqıttı da aldı, sonıń menen birge, shayırdıń zaman hám xalıq turmısı menen birge qaynap

waqtıńızdı almayman. Mázi aytarım, shayırlıqta úsh nársege sadıq boldım: qosıq arqalı xalıq júregine jol

tınbay úyrendim. Nawayı, Maqtımqulı, Berdaq, Abay, Toqay tiykar salǵan túrkiy qosıq «akademiya» sın tawap ettim.

Ádebiyat bosaǵasın atlarda bizlerge aǵalıq qılǵan N.Dáwqaraev, J.Aymurzaev, Q.Ayımbetov, J.Orınbaev, Á.Shamuratov, I.Saǵitov, A.Esemuratov sıyaqlı ustazlarımızdıń ruwxı shad bolǵay deymen.

Birge merekeles bolǵan, meniń shayırlıq ómirime jankúyerlik qılǵan doslarımnan B.Ismailov, M.Nurmuxamedov, S.Axmetov, Ch.Abdirov, D.Nasırov,

A.Xudaybergenov, T.Seytjanovtı búgin jetpistiń

4

ızǵırıq jelli asırımında turıp, emirenip eske alaman.

Al házir ózim menen birge ómir súrip atırǵan, sáwbetles dos-yaranlarǵa auzaq ómir, amanlıq tileymen.

Shayırlıqtıń úlken májilislerine kiriwimde piri kámillerimiz bolǵan nuranıy tulǵalar Ǵafur Ǵulam, Aybek, Mirtemir, Kamil Yashen, Sabit Muxanov, Berdi Kerbabaev, Sulayman Rustam, Qaysın Qulievtıń óz ulınday erkeletip, bizge qılǵan duwaları mustajab bolsa itimal. Sharaf Rashidovtıń atalıq ǵamxorlıǵın, Zulfiya apanıń analıq miyribanlıǵın umıtpayman. Júyrik qálem iyeleri bolǵan Konstantin Simonov, Mixail

Lukonin, Maksim Tank, Rimma Kazakova bizge waqtında kóp qayırqomlıq isledi.

Házirgi zamanımızdıń kórkem sóz sheberleri Shıńǵıs

Aytmatov, Rasul Gamzatov, Mustay Karim, Oljas Suleymenov, Suyinbay Eraliev, Abdulla Aripov, Erkin Wahidovlar bizdi bárha ózleriniń tuwısqanlıq bawırına tartadı.

Shıǵarmalarımızdı óz ana tillerine ıqlas hám sheberlik penen awdarǵan shayır doslarımızǵa, ádebiyatshı alım hám baspa xızmetindegi biradarlarımızǵa shın kewilden minnetdarman.

Shayırlıq meniń ruwhıy ómirim, mashaqatlı miynetim, maqtanıshım. Búginligi jurt qatarlı jańa zamanǵa - ǵárezsizlik zamanına erisip, oǵan xızmet qılıw

qosıǵıńızdıń hár bir qatarında máwij urıp turǵan shın júreklilik hám úlken sıy húrmet seziminen oǵada tásirlendim... Shın kewilden jazǵan qosıq qatarlarıńız ushın minnetdarshılıq bildirip, sizge sawlıq - amanlıq, ómirińizge hám ijadıńızǵa bereket tileymen.

Húrmet penen,

5

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimov.

Húrmetli Prezidentimizdiń bul xatı meniń ómirimdi jasartıp, shayırlıǵıma jańa yosh-ilham beredi.

Ibrayım Yusupov

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı.

XALÍQ JÚREGINIŃ TEREŃ TAMÍRLARÍ

Qaraqalpaqtıń ótkendegi júregin dárt jaylaǵan shayırlarına qulaq salsańız, olardan ármanlı páryad esitesiz. Bular xalıq ushın haqıyqat aqtarıp kóterilgen páryadlar e di. Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq dárbadar bolǵan, tozǵıp ketken, basınan qanshadan - qansha páleketlerdi, qanlı apatlardı keshirgen xalıqtıń qayǵı-

zarın qosıqqa salıp jırladı.

Qaraqalpaqtıń birigip xalıq bolıwında, qorqınıshlı tariyxıy sınaqlardan aman shıǵıwında, óz birligin saqlap kalıwında, tereń, milliy belgileriniń qáliplesiwinde hám qarar tabıwında usı xalıq ishinen on segizinshi - on toǵızınshı ásirlerde jetisip shıqqan shayırlardıń tutqan ornı oǵada úlken boldı.

Ótkendegi qaraqalpaq shayırları ózleriniń xalıqqa, ásirese qarapayım miynetkesh xalıqqa jaqınlıqları, shın mánidegi xalıqshıllıǵı menen ajıralıp turadı.

Olar ápiwayı hám oǵada tásirsheń shıǵarmalarında xalıqtıń qádir-qımbatın biyikke kóteretuǵın, beglik inabatın oyatatuǵın, gúressheńlikke hám jasawǵa talpındıratuǵın ideyalardı kúshli ruwhlanıw menen jırladı.

Ájiniyaz, Kúnxoja hám Berdaq oǵada márt hám dáwkelbet shayırlar. Olardıń mártlikleri hám haqıyqatgóyligi aytqan, jazǵan hár bir sózlerinde dalada jaǵılǵan gúlxan otlarınıń jalın qızıwınday júzińdi sharpıp turadı.

Sol mártlik xalıqtan onıń shayırlarına hám shayırlardan xalıqtıń ózine ótken, qaraqalpaqtıń xalıq bolıp saklanıp qalıwına nayatiy zor xızmet qılǵan.

6

Mine, usı qaraqalpaq, shayırlarınıń shınlıqshıl, xalıqshıl dástúrleri qaraqalpaq ádebiyatınıń házirgi shayırlıq dúnyasında da óziniń dańqlı súrdewin joǵaltpay kiyatırıptı. Bul ájayıp dástúrler otızınshı

hám qırqınshı jıllarda Ayapbergen Muwsaev, Abbaz

Dabılov, Sadıq Nurımbetov, Jolmırza Aymurzaev sıyaqlı jarqın tulǵalardıń shayırlıq ijadında qanshelli ayqın kóringen bolsa, ádebiyatqa olarǵa ilesip izbe-iz kirip kelgen Tilewbergen Jumamuratovtıń,

Bayniyaz Qayıpnazarovtıń, Tajetdiyin Seytjanovtıń hám basqalardıń shıǵarmalarında óz kórinisin taptı.

Eliwinshi jıllardan tartıp qaraqalpaq shayırlıq dúnyası óziniń jańarıw, izleniw sheńberin keńeyte basladı. Poeziya óziniń rawajlanıu jolında jańa baskıshqa kóterildi. Mine, usı jańa ádebiy háreket talantlı shayır Ibrayım Yusupovtıń atı hám dóretiwshiligi menen tıǵız baylanıslı.

Ibrayım Yusupov - jańa zaman kisisi, qaraqalpaq xalqınıń jańa bir jámiyetlik kóteriliw dáwirindegi shayır, kórkem sóz sheberi, alım ziyalısı. Ol átiraptaǵı xalıqlar ádebiyatın hám mádeniyatın, dúnya ádebiyatın hám ásirese onıń durdana úlgilerin tereń biledi, olardı súyip úyrengen, zeyin menen ańlawǵa umtılǵan, júrek sezimine sińdirgen. Bul úyreniw hám izleniwdiń hesh biri izsiz, biykarǵa ketpegenin kórip qayıl qalasań kisi. Olar suwsırap shóllep atırǵan qunarlı jerge jawǵan abılaysań nóser jamǵırday ájayıp gúlshesheklerdi hám nálshelerdi jaynatıp júzege keltirdi. Bılaysha aytqanda, usı bilimdanlıq onıń shayırlıq dúnyasında óziniń bereketli tásirinde qádembe - qádem sáwlelenip turadı. Hám Ibrayım Yusupov óz poeziyasında intellektual kamalat tapqan shayır sıpatında kózge túsedi.

7

Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan,

Udayına xızmet etkil xalıq ushın, -

dep aytqanı bar e mes pe? Ibrayım Yusupov usı dana sózlerdi ádeyi ózine qarata aytılǵan, ullı shayırdıń ózinen keyin dúnyaǵa keletuǵın aqlıq-shawlıǵına qaldırǵan wásiyatı dep bildi. Sonıń ushın da bul sózler onıń shayır qálbindegi iygilikli insanlıq tuyǵılardı kúsheytip, onıń qosıqlarına sulıwlıq hám aqıl-zákawat nurın berdi. Ibrayım Yusupov bul jaǵınan alǵanda sawlatlı shayır bolıp tabıladı. Haslında onıń shayırlıǵı úlken ustazlar ruwhınıń bulaǵınan suwsınlaǵan lezzetli shayırlıq.

Ibrayım Yusupov óz qosıqların qırqınshı jıllardıń aqırına taman járiyalay basladı. Onıń atı tez tanıldı. Qosıqları tez tilge ilindi. Shayırdıń «Baxıt lirikası», «Kúnshıǵıs jolawshısına», «Jeti asırım» sıyaqlı kitapları qaraqalpaq ádebiyatına úlken talant iyesi, qálbi názik bir shayır kirip kelgeninen derek berdi.

Jáne Berdaqqa múrájaat etip kóremiz:

Márt jigitti eger súyse elatı,

Kúnnen kúnge artar onıń quwatı.

Sol aytqanday, Ibrayım Yusupov eldiń muhabbatın hár qádeminde, hár qosıǵı shıqqanda sezip turdı. Bul oǵan zor ilham baǵıshladı, qálemin ótkirlestirdi. Sonıń ushın shayırdıń «Dala ármanları», «Zaman aǵımı», «Kewil

gewishi» usaǵan gúrriń hám kórkem ocherkleri, «Qırıq qız», «Ómirbek laqqı» usaǵan drama hám komediyalıq shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwına úlken úles bolıp qosıldı.

8

Kórnekli qaraqalpaq shayırın átiraptagı eller jaqsı bilisedi. Onıń kópshilik shıǵarmaları túrli buwındaǵı talantlı ózbek shayırları tárepinen awdarılıp, ózbek oqıwshıları shayırdıń «Oltin qirǵoq». «Chwl turǵayi», «Sahro orzuvlari», sıyaqlı kitapların óz shayırınday súyip oqısadı.

Onıń orıs tilinde shıqqan «Pesnya gornogo ruchya», «Meridianı serdсa», «Rozı i polın», «Glaza yasheriсı», «Izbrannoe» sıyaqlı kitapları shayır hawazın uzaq - uzaqlarǵa tarattı. Onıń qırǵızsha, túrkmenshe qosıq kitapları shıǵıp, uzaqtaǵı shet eller de onı oqısadı.

Ibrayım Yusupov e z xalqınıń zábárdes shayırı bolǵalı berli poeziya bostanına qanshadan - qansha sarǵaymas, solmas daraqlar kógertip atır. Berdaqtıń qosıqları jaqsılıqqa shóllegen ómir daraǵı e di. Ibrayım Yusupovtıń poeziya daraǵın jańa zamanlar samalı shayqap, insan qálbin, oy - ármanların jańasha jırlawshı, jahan сivilizaсiyası bulaqlarınan suw iship,

óz tuwǵan topıraǵına tereń tamır urǵan, yoshlı hám zawıqlı qosıq. Quddı babalarınıń qosıqları kibi Ibrayım Yusupovtıń shayırlıq daraǵı pútkil ózekli tamırları menen qaraqalpaq topıraǵına tereń súńgip baradı:

Bir jaǵım suw, bir jaǵım shól bolmasa,

Jánnet qurıp berseń de men barmayman.

Gúl hám juwsan iyisi ańqıp turmasa,

Ol jerde men qaraqalpaq bolmayman.

Ibrayım Yusupov qosıqlarınıń ruwhıy tamırları tuwǵan jerge qanshelli tereń ketkenligi hám bul tamırlar ne menen azıqlanıp atırǵanı usı bir kútá tawıp aytılǵan sózlerden kórinip turıptı. Bul qosıqtıń hár bir sózinen, hár bir obrazınan, ırǵaǵınan qaraqalpaqtıń qálbi kórinip turıptı. Hár bir qosıq oqıytuǵın qaraqalpaq bul sózlerdi óz júreginiń arzıwları

9

sıpatında qabıl etedi, alǵıslaydı.

Ál hawada sayra, dostım, pırpırlap, Saz benen sáwbetsiz dáwran boldı ma. Sen kókte, men jerde bunshelli shırlap, Súymegende onnan Watan boldı ma? -

dep jazadı shayır «Poshsha torǵayǵa» degen qosıǵında. Shayır Watandı usılay zawıqlanıp jırlap payız qılıwdı júregine túygen. Usınday keń kókirekten shıqqan iygilikli tilekler arqalı onıń qosıqları Watanǵa, xalıqqa degen muhabbat penen suwǵarıladı.

ózgeshelikleri menen belgilerin, onıń ruwhın, dúnyaǵa kóz-qarastaǵı ózine tán jaqların sonday tereń hám gózzal qılıp súwretleydi, nátiyjede bul suwretlewler tar, sheklengen sheńberden shıǵıp, ulıwma adamgershilik hádiyseleriniń ajıralmas bir bólegi kibi ańlanadı. Sol mánide onıń shayırlıq dúnyasın qaraqalpaqtıń jahanǵa, jaxannıń qaraqalpaqqa qaratılǵan tınıq aynası dew múmkin. Írasında da bul sózde asırıp aytılǵan nárse joq.

Ibrayım Yusupov naǵız doslıq jırshısı. Doslıq, qardashlıq, biradarlıq ideyaları onıń shayırlıq dúnyasında misli bir tilla tarlı saz: bul sazdı shertkende onıń qosıǵı ózgeshe bir zamanagóy zawıqlı hawaz beredi. Bul háwijli saz hawazında ol xalıqtıń keleshek ıǵbalın, áwladlardıń baxıt-saadatın kórip, ilhamlanıp jırlaydı. Onıń «Ózbekstan», «Watan»,

«Qırǵızlarǵa», «Bul aqsham juldızlar sonday iri e di», «Saarema», «Men Abaydı yadǵa bilgen xalıqpan»,

kórsetedi. Ol qırǵız diyarı haqqında qosıq jazsa, bul qosıqtan burqasınlaǵan taw bulaqlarınan «jılqıları suwǵa qosa juldız iship, qoy padaları taw bultınday aqtarılıp» biyiktegi jasıl jaylawlardan e rip kiyatırǵanın kóreseń. Ol «Dnepr boyındaǵı e men» degen qısqa qosıǵında qardash Ukrainanıń tariyxıy hám boranlı, janlı obrazın súwretlegende ózińizdi sol biyik dárya boyında kókirek kerip turǵan ásirlik daraq janında kóresiz. Sol taynapır e men astında saz-sáwbet qurılıp, Mártlik hám Dańq máwritinde kewline túygen shayır. Ol sózdiń áhmiyetin jáne qádir-qımbatın jaqsı biledi hám onı bálent qoyadı. Onıń házir «sóyley-sóyley sheshen bolǵan» paytı. Ol dáwir ideyalarınıń jırshısı, xalqınıń súyikli kórkem ónerli perzenti. Onıń dúnya

ádebiyatı, orıs, ózbek ádebiyatı durdanaların qaraqalpaqshaǵa awdarıwda kórsetken uluǵ xızmetleriniń ózi de bir úlken shayırdıń dańqlı miynetine tatıydı.

Xalıq júreginiń tereń tamırları shayır Ibrayım Yusupovtıń jalınlı qosıq qatarlarına tutasıp jatır. Bul, demek - baxıtlı qosıq!

Ibrohim Ǵafurov. Ózbekstan Respublikası Memleketlik

sıylıǵınıń laureatı.

Tashkent.