ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYA TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKATSIYALARDÍ

RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI

TASHKENT INFORMATSIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ

UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ

Kompyuter injiniringi fakulteti

Kompyuter injiniringi qánigeliginiń

2^а kurs magistrantı

«Industrial qollanbalar» páni boyınsha

KURS JUMÍSÍ

Tema: «Biznes processlerge diagrammalar dúziwdiń UML tili»

Qabıllawshı: Burxanov Sh.

Orınlawshı: Kalmuratov B.

Nókis 2015

Jobası:

1. Kirisiw

2. Tiykarǵı bólim

a) UML – unifikaciyalanǵan modellestiriw tili

b) UML tiykarları hám mańızları

v) UML diagrammaları: Klasslar diagramması, Obyektler diagramması, Pretsedentlar diagramması, Halatlar diagrammaları

3. Juwmaqlawshı bólim

4. Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Analitik (analizshi) belgili bir klassifikaciya berilgen hújjetlerdi islep shıǵadı hámde olardı islep shıǵarıwshılar – baǵdarlamashılarǵa beredi. Baǵdarlamashılar talap qılınıp atırǵan másele sheshimi ushın baǵdarlamalıq támiynat tayarlaydı hámde onıń apparatlı qurallarında jazılıwına kepillik beredi. Oyımızdaǵı sistemanı ańlatıp beriw sistema ústinde islew processiniń baslı basqıshı bolıp tabıladı. Dáslep analiz “barmaqta sanap”, yaǵnıy táwekelshilik tiykarında ámelge asırılatuǵın edi. Házirgi waqıtta islep shıǵarıwdıń sheshiwshi basqıshı bul puxta islengen reje (joba) bolıp tabıladı. Óz náwbetinde, joba da klient talapları puxta analiz etilip shıqqannan soń, dúziliwi kerek.

Proektlestiriw processiniń zárúr tárepi bul processti durıs shólkemlestiriw. Bunda sistemanı islep shıǵarıwda qatnasıp atırǵan analitikler, klientler, baǵdarlamashılar hám basqa qánigeler bir-birin túsinip, ulıwma pikirge kele alıwı talap etiledi. Zamanagóy sistemalardı islep shıǵıw processiniń jáne bir ózine tán tárepi sonda, jumıslardı orınlaw ushın waqıt jetispeydi. Eger tarmaq sistemalarınıń shegaralıq tapsırıw múddetleri bir-birine jaqın bolsa, islep shıǵıw processiniń úzliksizligin támiyinlew turmıslıq zárúrlikke aylandı.

Házirgi zamannıń jáne bir ózine tán tárepi – korporaciyalardıń birlesiwi – islep shıǵıw processine óz talapların qoyadı.

UML – unifikaciyalanǵan modellestiriw tili

UML (Uniform Modeling Language) vizual modellestiriw tili bolıp, sistemalastırıw arxitektorlarına sistema qay dárejede standart hám túsiniw ushın ańsat formaǵa iye ekeni haqqındaǵı óz jobaların ámelge asırıwǵa imkaniyat beredi. UML proektli sheshimler hám islep shıǵarıwdıń óz-ara baylanıslardı qosqan halda birgelikte paydalanıwdıń ónimli mexanizmin usınadı.

UML nıń avtorları Grady Booch, James Rumbaugh hám Ívar Jacobs lar. Olar 1980 hám 90-jıllardıń basında olar bir-birinen jeke ráwishte obyektke baǵdarlanǵan analiz hám proektlestiriwdiń metodologiyasın oylap taptı. 1994 – 95-jıllarda usı úsh avtor Rational Software Corporation kompaniyasın qurdı.

UML nıń dáslepki versiyaları programmalıq támiynat tayarlaw tarawında qollanıla basladı, tutınıwshılardıń bildirgen pikirleri tiykarında bolsa olarǵa qatań ózgerisler kiritilip barıldı. Bul UML (DEC, Hewlet-Packard, Microsoft, Ration) konsorsium qáliplesti. 1995 jılı olarǵa OOSE (Objected-Oriented Software Engineering) baǵdarlamashısı Ívar (Ayvar) Yakobson qosıldı. Solay etip, UML jańa múmkinshilikler menen tolıqtırıldı.

1997 jıldıń sońına kelip, 1.0 versiyası islep shıǵıldı. Soń OMG toparı baqlap barıwǵa kiristi hámde 1998-jıldıń aqırında onıń jáne eki jańa versiyası shıǵarıldı. UML tili baǵdarlamalıq támiynat islep shıǵıw tarawında de-fakto standartı bolıp qaldı. Házirgi waqıtta til belsendi rawajlanıwda dawam etpekte. 2002 jılda 2.0 versiyası islep shıǵıldı.

UML modellestiriwdiń unifikaciyalanǵan tili – bul vizualizaciyalaw, spetsifikaciyalaw, konstruktrlew hám baǵdarlamalıq sistemalardıń hújjetlerin artefaktaw ushın kerekli til. UML nı túsiniw ushın 3 bólimnen turatuǵın: tildiń tiykarǵı baylanıstırıw blokları, olardıń qaǵıydaları hám barlıq tiller ushın bazı ulıwmalıq mexanizmler bolǵan kontseptual modeldi úyreniw kerek.

Uml tiykarları hám mańızları

Basqa hár qanday til sıyaqlı, UML hám sózlik hám qaǵıydalardan ibarat bolıp, olar UML tiline kiritilip atırǵan sózlerdi kombinaciyalap, mazmunlı konstrukciyalar alıw imkaniyatın beredi. Modellestiriw tilinde sózlik hám qaǵıydalar sisteması kontseptual hám fizikalıq tárepten usınıwǵa baǵdarlanǵan. UML ǵa uqsas modellestiriw tili baǵdarlamalıq támiynattıń “sızıqları”n dúziw ushın standart qural bolıp xızmet etedi.

UML sózliginiń tiykarǵı konstrukciyalarınıń úsh túrin óz ishine aladı:

• mańızlar – modeldiń tiykarǵı elementleri bolǵan abstrakciyalar;

• qatnaslar – mańızlar arasındaǵı baylanıslar;

• kóplegen mańızlar hám qatnaslardıń máplerin kózlewshi, gruppalawshı diagrammalar.

UML mańızları

UML da mańızlardıń tórt túri bar:

• strukturalıq;

• minezli;

• gruppalawshı;

• annotaciyalı.

Mańızlar tildiń obyektke baǵdarlanǵan tiykarǵı elementi. Olardıń járdeminde durıs modellerdi jaratıw múmkin. Strukturalıq mańızlar – bul UML tilindegi atlardıń modeli. Ádette, bular modeldiń statikalıq bólimleri bolıp, sistemanıń kontseptual yaki fizikalıq elementine sáykes keledi. Joqarıda atap ótilgenindey, strukturalıq mańızlardıń jeti túrli kórinisleri bar bolıp, olardıń hámmesi UML da óz sáwleleniwin taptı. Strukturalıq mańızdıń táriylerin esletip ótemiz hámde olarǵa sáykes keletuǵın UML grafik obrazınıń klassifikaciyasın keltiremiz.

Klass (class) – atributları, operaciyaları, qatnasları hám mánisleri ulıwmalıq bolǵan obyektler kópliginiń klassifikaciyası. Grafikalıq tárepten klass tuwrı tórtmúyeshlik kórinisinde ańlatılıp, onda usı klastıń atı, atributları hám operaciyaları jazılǵan boladı.

Interfeys (interface) – klass yaki komponent (quramlıq bólim) usınatuǵın belgili xızmetler (servis, xızmetler kópligi) di belgileytuǵın operaciyalar kompleksi. Diagrammalarda interfeysi usı interfeystiń atı jazılǵan dóńgelek kórinisinde súwretlenedi. Interfeys ayırım jaǵdaylarda (derlik hesh bir jaǵdayda desekte boladı) óz halatınsha bar bolmaydı, ádette ol ózin sol klass yaki komponentke qosılıp ketedi.

Kooperaciya (collaboration) óz-ara baylanıslardı belgileydi. Ol túrli róller hám basqa elementlerden ibarat bolıp, bul ról hám elementler birgelikte islep, qandayda bir kooperativ effekt payda etedi. Grafik tárizinde kooperaciya punktir sızıqlar menen shegaralanǵan ellips kórinisinde súwretlenedi, ishinde tek onıń atı jazılǵan boladı.

Pretsedent (use case) – bul sistema orınlanıp atırǵan is-háreketler izbe-izliginiń klassifikaciyası bolıp, usı izbe-izlik belgili bir aktyor (actor) ushın zárúr bolǵan baqlawǵa nátiyje beredi. Grafikalıq tárepten pretsedent hám úziliksiz sızıq penen shegaralanǵa ellips formasında ańlatılıp, onıń ishinde tek pretsedent atı jazıladı.

Belsendi klass (active class) dep obyektleri bir yamasa bir neshe processlerge, yaki jipler (treads) ge, soniń esesine basqarıwshılıq tásirin kórsete alatuǵın klaslarǵa aytıladı. Grafikalıq tárepten belsendi klass ápiwayı klass sıyaqlı súwretlenedi, tek juwan sızıq penen shegaralanǵan tuwrı tórtmúyeshlik formasında boladı, ishinde atı, atributları hám operaciyalar jazılǵan boladı.

Komponent (component) yaki quramlı bólim sistemanıń fizikalıq orın almasatuǵın bólimi bolıp, ol belgili bir interfeysler jıynaǵına sáykes keledi hámde onıń engiziliwin támiyinleydi. Grafikalıq tárepten komponent ishinde tek atı jazılǵan qıstırılǵan tórtmúyeshlik kórinisinde súwretlenedi.

Uzel (node) – sistemanıń baǵdarlamalıq ónim iskerlik kórsetip atırǵan waqıtta bar bolǵan element. Bul element belgili bir yad kólemine, sonday-aq qayta islew imkaniyatına iye bolǵan esaplaw resursı. Onıń grafikalıq kórinisi kub kórinisinde bolıp, ishinde uzeldiń atı jazıladı.

Joqarıda atap ótilgen jeti bazalıq element (klasslar, interfeysler, kooperaciyalar, pretsedentler, belsendi klaslar, komponentler hám uzeller) UML modelinde qollanılıwı múmkin bolǵan tiykarǵı strukturalıq mańız bolıp tabıladı. Mańızlardıń basqa túrleri de bar: aktyorlar, signallar, utilitler, processler hám jipler, qollanbalar, hújjetler, fayllar, kitapxanalar, betler hám kesteler.

UML tilinde qatnaslardıń tórt túri belgilengen:

• boysınıwshı;

• ulıwmalastırıw;

• engiziw.

Bul qatnaslar UML da tiykarǵı baylanıstırıwshı konstrukciyalar esaplanadı hámde tuwrı modellerdi qurıwda qollanıladı.

Boysınıwshı (dependency) eki mańız arasındaǵı semantikalıq (mánis tárepinen) qatnas bolıp, bunda olardan biriniń boysınbaǵanınıń ózgeriwi basqarıwdıń, boysınǵanınıń ózgeriwine tásir etiwi múmkin. Grafikalıq tárepinen boysınıw punktir sızıq penen ańlatıladı, bul sızıq, ádette, belgisi bolǵan strelkaǵa iye boladı.

Associaciya (association) strukturalıq qatnas bolıp, baylanıslar kompleksin klassifikaciyalaydı. Bunda baylanıs degende obyektler arasındaǵı qandayda bir mánili baylanıs túsiniledi. Sızıq qasında qosımsha belgiler hám bolıwı múmkin.

Ulıwmalastırıw (generalization) – bul “qánigelesiw/ulıwmalastırıw” qatnası. Bunda qánigelesken element obyekti ornına qoyılıwı múmkin. Bunda boyalmaǵan strelka sızıq kórinisinde ańlatıladı.

Engiziw (realization) klassifikatorlar arasındaǵı semantikalıq qatnas. Bunda bir klassifikator juwapkershiligin belgileydi, ekinshisi onıń orınlanıwına kepillik beredi. Ol boyalmaǵan strelkalı punktir sızıq kórinisinde ańlatıladı.

UML diagrammaları: Klasslar diagramması, Obyektler diagramması, Pretsedentler diagramması, Halatlar diagrammaları

UML tili diagrammalarında qollanılatuǵın grafikalıq elementler kópligin óz ishine aladı. Til bolǵanı ushın UML usı elementlerdi birlestiriwshi qaǵıydalarǵa iye.

Diagrammalar sistemanıń túrli kórinislerin sáwlelendiriw ushın qollanıladı. Túrli kórinislerdiń usı kópligi model dep ataladı. UML sisteması modelin imarattıń kórkem bezetilgen modeli menen salıstırıwǵa boladı. Sonı atap ótiw orınlı, UML modeli sistemanıń ne qılıw kerekligin klassifikaciyalaydı. Sol waqıttıń ózinde bul qanday engiziliwi málim etilmeydi.

Klasslar diagramması

Bizdi qorshap turǵan barlıq buyımlardıń kategoriyaları boyınsha ajıralıp turıwın seziw qıyın emes (avtomobiller, mebel, kir juwıw mashinası). Biz bul kategoriyalarǵa klaslar retinde múrajat etemiz. Klass – bul uqsas atributlar hám ulıwmalıq qásiyetlerge iye bolǵan buyımlar kategoriyası yaki toparı.

Klasslar diagramması islep shıǵıw processiniń baslanǵısh noqatı.

Kir juwıw mashinası

+ islep shıǵarıwshı + modul + tip + seriya nomeri

+ kirdi júklew + untaqtı (sodanı) júklew + kirdi shıǵarıw

Meniń mashinam: kir juwıw mashinası