MD hám PQJ / Atlıq hám feyillerdi oqıtıwda klaster, sinkveyn, nilufar gúli hám zig-zag usılların qollanıw
.pdf
1.3. ATLÍQTÍ OQÍTÍWDA NILUFAR GÚLI USÍLÍN QOLLANÍW
“Nilufar gúli” usılın qollanıw tómendegishe ámelge asırıladı:
Sheshimin kútip turǵan másele anıqlanadı
Oqıwshılar tapsırma mazmunı hám onı shesheiw shártleri menen tanısıp aladı.
Oqıwshılar kishi toparlarǵa yaki juplıqlarǵa biriktiriledi
Topar yaki juplıq aǵzaları oraylıq tórtmúyishlik (kvadrat, domalaq)ke tiykarǵı mashqalanı (ideya, wazıypa)nı jazıp qoyadı.
Toparlar yaki juplıqlar mashqalanıń sheshimin tabıw ushın pikirlep, oraylıq tórtmúyishlik (kvadrat, domalaq) átirapına segiz birdey qosımsha tórtmúyishlik (kvadrat, domalaq) sızıp shıǵadı (olarda mashqalanıń tiykarǵı sheshimleri bayanlanadı)
Qosımsha sızılmalardaǵı ideyalar gúldiń “japıraqları”na, yaǵnıy óz aldına toplamdı payda etip, olardıń hár biri jańadan bir mashqala kórinisin iye boladı.
Járdemshi sızılmalardaǵı qosımsha mashqala (ideya, wazıypa) átirapındaǵı “japıraqlar”da da tiykarǵı másele hám sheshimler sáwlelenedi
Úyrenilip atırǵan másele yaki sheshimin izlep atırǵan másele bir neshe ret tákirarlanıwı múmkin
21
Hár bir topar yaki juplıqlar óz sheshimin prezentaciya tárizinde bayanlaydı.
«Nilufar gúli» sxeması
mashqalanı sheshiw usılı
Ózinde nilufar guli obrazın jámlestirgen. Onıń tiykarın
9 úlken kvadratlar quraydı, olardıń hár biri óz náwbetinde toǵız kishi kvadrattan ibarat.
Sistemalı, dóretiwshilik, shólkemlestiriwshilik izleniwshilik kónlikpelerin rawajlandıradı.
Sxemanı dúziw qaǵıydaları menen tanısadı. Jeke (juplıqta) sxema dúziledi: tiykarǵı mashqala (másele) oraylıq kvadrattıń orayına jazıladı. Onı sheshiw ideyaları oraylıq kvadrat átirapında jaylasqan qalǵan toǵız kvadratlarǵa jazıladı.
Hár bir bul toǵız ideya oraylıq kvadrat átirapında joylashǵan toǵız kvadrat orayına ótkiziledi, - basqasha aytqanda, nilufar gúlinen onıń japraǵına ótkiziledi. Solay etip, olar hár biri, óz náwbetinde, jáne bir mashqala sıpatında qaraldı.
Juplarǵa birlesedi, óz sxemaların salıstıradı hám qosımshalar kirgizedi. Ulıwma
jámleydi.
Nátiyjeler prezintaciyası
ÁMELIY SABAQTÍŃ MODULI
|
Tema |
|
Atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları |
|
|||
|
|
|
|
|
|
||
|
|
Ámeliy sabaqtı oqıtıw texnologiyası |
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıwshılar sanı: 30 adam |
|
|
|
Waqtı- 2 saat |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıw sabaǵınıń forması |
|
|
|
Ámeliy sabaq |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Ámeliy sabaqtıń rejesi |
|
1. |
Atlıqtıń san kategoriyası. |
|
||
|
|
|
|
2. |
Atlıqtıń tartım kategoriyası. |
|
|
|
|
|
|
|
3. Atlıqtıń seplik kategoriyası. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıw sabaǵınıń maqseti: oqıwshılardıń erkin hám izbe-iz baylanıstırǵan halda
22
bilimlerin bekkemlewge járdem beriw. |
Izleniwsheńlik hám maǵlıwmat toplaw |
||||||||
qábiletlerin rawajlandırıw. |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
||||
Oqıtıwshınıń wazıypası: |
Oqıw xızmetiniń juwmaǵı: |
|
|
||||||
Tema |
boyınsha túsıniklerdi |
Oqıwshı biliwi kerek: |
|
|
|||||
tereńlestiriw; |
|
Tema |
boyınsha |
túsıniklerge |
anıqlamalar |
||||
Bilimlerdi bekkemlew; |
beriwi; |
|
|
|
|
|
|||
Tema |
boyınsha |
túsıniklerdiń |
Shınıǵıwlardıń orınlanıwın |
tártipli túrde |
|||||
ayırmashılıqların úyreniw; |
kórsetip beredi; |
|
|
|
|||||
Shınıǵıwlardı |
orınlaw |
Teksttıń mazmunın túsındiriwi. |
|||||||
kónlikpelerin rawajlandırıw. |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
||||
Oqıtıw metodı hám texnikası |
nilufar gúli usılı |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
Oqıtıw quralı |
Plakatlar, taxta palmaster yaki ápiwayı |
|||||||
|
|
|
|
ruchkalar |
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
Oqıtıw forması |
Toparda, kishi toparlarda |
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
Oqıtıw jeri |
Oqıw xanası. |
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
Monitorıng |
Awızeki, jazba |
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
Texnologiyalıq karta |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bólimleri |
|
|
|
|
Iskerlik |
|
|
|
|
Waqtı |
|
|
|
|
|
|
|||
|
Oqıtıwshı |
|
|
Oqıwshı |
|
||||
|
|
|
|
|
|||||
1 bólim |
|
1.1. Ámeliy sabaq temasın, maqseti, |
1.1. Tıńlaydı. |
|
|||||
Kirisiw (2 minut) |
|
juwmaǵı hám |
sabaqtıń |
|
ótiw tártibi |
1.2. Tanısıp shıǵadı. |
|
||
|
|
|
menen tanıstıradı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1.2. Bahalaw tártibi menen tanıstırıp |
|
|
|
|||
|
|
|
ótedi. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
2-bólim. |
|
2.1.Sabaqtı jedellestiriw maqsetinde |
2.1. Sorawlarǵa juwap |
|
|||||
Bilimdi |
|
nilufar gúli usılı ótiledi |
|
beredi. |
|
|
|||
tereńlestiriw |
|
2.2 Nilufar gúli sxemasın dúziw |
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
23 |
|
|
|
|
|
(30 minut) |
qaǵıydaları. (1-qosımsha). |
2.2 Talqılaydı. |
||
|
2.3. Nilufar gúli |
|
||
|
|
|
sızılmas |
|
|
ı (2-qosımsha). |
|
||
3-bólim |
3.1. |
Tema |
boyınsha shınıǵıwlar |
3.1. Orınlaydı. |
Bilimdi |
orınlaw. |
|
3.2. Oqıp, túsındiredi. |
|
bekkemlew |
3.2. Tema boyınsha tekst mazmunın |
3.3 Sorawlarǵa juwap |
||
(10 minut) |
kórip shıǵıw. |
|
beredi. |
|
|
3.3. |
Ótilgen |
materiallar boyınsha |
|
|
soraw-juwap ótkiziw. |
|
||
|
|
|
||
4-bólim |
4.1. Ámeliy sabaqtı juwmaqlawdı |
4.1. Juwmaqlaydı. |
||
Juwmaqlawshi |
shólkemlestiriw. |
4.2. Bahaların esitedi. |
||
(3 minut) |
4.3 Sabaqqa qatnasqan oqıwshılardı |
4.3. Tıńlaydı, jazıp |
||
|
bahalaw. |
|
aladı. |
|
|
4.3. Úy tapsırmasın beriw. |
|
||
|
|
|
|
|
1- qosımsha
«Nilufar» gúli sxemasın dúziw qaǵıydaları
1. Ámeliy kóz-qarastan barlıq ideyalardı ıqshám deb kóz aldıńızǵa
keltiriń (bir-eki menen shegaralanıń) bul da aqıl ushın paydalı shınıǵıw
bolıp esaplanadı.
2. Sizge úlken qaǵaz beti zárúr boladı. Hámme waqıt ózińizdiń izleniwlerińiz nátiyjelerin bir bet qaǵazǵa jazıp barıw payda beredi.
Kersinshe jaǵdayda bolsa, sizge birinen ekinshisine atlap júriwińizge hám bunda zárúrli belgili bir áhmiyetli nárseni umıtıwıńızǵa alıp keledi.
24
2- qosımsha
Nilufar gúli sızılması
bala |
shımshıq |
qız |
bir jigit |
bir ǵarrı |
kitabım |
zerger |
Ájiniyaz |
soqır |
qala |
ǵalabalıq |
qar |
minaw dóń |
Anıq hám |
anaw |
qız |
Betlik |
bala |
|
|
|
|
anıq emes |
mektep |
|
|
|
|
|
|
anaw |
|
|
|
|
|
alma |
balıqshı |
el |
úydegi |
bir meshit |
sol tal |
ata |
qaraqalpaq |
aqlıq |
Nókis |
quyash Máke |
ǵalabalıq |
anıq |
betlik |
sıyır |
tasbaqa iyt |
Ay |
menshikli |
Aral |
menshikli |
ATLIQ |
betlik |
terek |
Betlik |
alma |
|
|
|
|
|
|
|
emes |
|
emes |
|
Jollı |
|
Aydos |
Alla- |
jámlewshi |
abstrakt |
dara |
pul |
mektep |
stol |
|
|
|
yar |
|
|
|
|
|
|
mebel |
|
azıq- |
eller |
toqshılıq |
shıdamlılıq |
kek |
kóshe |
kitap |
Áliy |
|
|
awqat |
|
|
|
|
|
|
|
adamzat |
Jámlew- |
mal- |
quwanısh |
Abstrakt |
qapalıq |
qıyalıń |
Dara |
júziń |
|
|
|
shi |
mulk |
|
|
|
|
|
|
qurt- |
|
jawın- |
dúnya |
ar |
gózzallıq |
namıs |
anam |
mugallim |
atam |
qumırsqa |
shashın |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Atlıq sóz shaqabın nilufar gúli |
usılı boyınsha topar bilim dárejesin |
|
||||||
sáwlelendiretuǵın kórgizbeli prezintaciyanı ámelge asırsa boladı.
25
1.4. ATLÍQTÍ OQÍTÍWDA ZIG-ZAG USÍLÍN QOLLANÍW
Bul usıl oqıwshılar menen topar bolıp jumıs islewge, temanıń mazmunın úyreniwde waqıttı únemlewge hám puqta ózlestiriwge jaqınnan járdem beredi. Zigzag usılınıń ayrıqshalıǵı tómendegi belgileri menen ózgeshelenedi:
1.Oqıwshılarda topar bolıp jumıs islew kónlikpesin rawajlandıradı;
2.Temanı ózlestiriwge jumsalatuǵın waqıttı únemlenedi.
Zig-zag usılı basqalardı oqıtıw usılı menen birdey, sebebi ekewinde de
oqıwshılar taza temanı berilgen tekst arqalı bir-birine túsindiriw islerin alıp baradı.
Zig-zag usılın paydalanıwdıń jáne bir qaǵıydası tómendegishe:
1 – basqısh. Kishi toparlar dúziledi.
2 – basqısh. Hár bir topar qatnasıwshılarına birden-beske yaki jetige shekem
jazılǵan qaǵazlar tarqatıladı.
3– basqısh. Hár bir topar qatnasıwshılar óz aldına stol átirapına birlesedi. Máselen, (1,1,1,1), (2,2,2,2), (3,3,3,3) hám usı toparlardıń hár birine óz aldına tapsırmalar beriledi. Máselen, birinshi toparǵa «Menshikli hám ǵalabalıq atlıqlar», ekinshi toparǵa “Anıq hám abstrakt atlıqlar”, úshinshi toparǵa “Dara hám jámlewshi atlıqlar”, tórtinshi toparǵa “Betlik hám betlik emes atlıqlar”
hám t.b.
4 – basqısh. Topar qatnasıwshıları belgilengen waqıt ishinde berilgen tekstlerdi puqta úyrenip shıǵadı hám hár bir qatnasıwshı “muǵallim” dárejesinde
basqalarǵa túsinliredi. |
|
5 – basqısh. Hár bir qatnasıwshı dáslepki ornına qaytadı hám óziniń |
tereń |
úyrenip kelgen materialların toparındaǵı sheriklerine izbe-iz túsindiredi. |
Solay |
etip atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri oqıwshılar tárepinen erkin ózlestiriledi. Sońınan ótilgen hám úyrenilgen taza tema boyınsha prezentaciya ótkeriwge boladı.
Sabaqta taza temanıń qaysı túri boyınsha prezentaciya ótiw kerekligin oqıtıwshı belgilep beredi. Hár bir topardıń orınlaǵın prezentaciyasına qarap basqa topar oqıwshıları bahalaw múmkinshiligine iye boladı. Oqıtıwshı barlıq toparlardı
26
tıńlap bolǵan soń taza temanı ulıwmalastırıw hám bekkemlew maqsetinde oqıwshılar menen soraw-juwap ótkeredi. Sorawlardı tómendegishe dúzgen maqsetke muwapıq keledi:
1.Atlıq degenimiz ne? Qanday sorawlarǵa juwap beredi?
2.Atlıqtıń qanday grammatikalıq kategoriyaları bar?
3.Atlıqtıń san kategoriyası degenimiz ne?
4.Tartım kategoriyası degenimiz ne?
5.Seplik kategoriyası qanday xızmet atqaradı
Oqıtıwshı sabaqtıń sońında jeńgen topardı xoshámetleydi. ÁMELIY SABAQTÍŃ MODULI
|
Tema |
|
Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri |
|
|||
|
|
|
|
|
|
||
|
|
Ámeliy sabaqtı oqıtıw texnologiyası |
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıwshılar sanı: 30 adam |
|
|
|
Waqtı- 2 saat |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıw sabaǵınıń forması |
|
|
|
Ámeliy sabaq |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Ámeliy sabaqtıń rejesi |
|
1. |
Menshikli hám ǵalabalıq atlıqlar. |
|
||
|
|
|
|
2. |
Anıq hám abstrakt atlıqlar. |
|
|
|
|
|
|
3. |
Dara hám jámlewshi atlıqlar. |
|
|
|
|
|
|
4. Betlik hám betlik emes atlıqlar. |
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
Oqıw sabaǵınıń maqseti: Oqıwshılardıń erkin hám izbe-iz baylanıstırǵan halda
bilimlerin bekkemlewge járdem beriw. |
Izleniwsheńlik hám maǵlıwmat toplaw |
|||||
qábiletlerin rawajlandırıw. |
|
|
|
|
||
|
|
|
||||
Oqıtıwshınıń wazıypası: |
Oqıw xızmetiniń juwmaǵı: |
|
||||
Tema |
boyınsha |
túsıniklerdi |
Oqıwshı biliwi kerek: |
|
||
tereńlestiriw; |
|
Tema boyınsha |
túsıniklerge |
anıqlamalar |
||
Bilimlerdi bekkemlew; |
beriwi; |
|
|
|
||
Tema |
boyınsha |
túsıniklerdiń |
Shınıǵıwlardıń |
orınlanıwın |
tártipli túrde |
|
ayırmashılıqların úyreniw; |
kórsetip beredi; |
|
|
|||
Shınıǵıwlardı |
orınlaw |
Teksttıń mazmunın túsındiriwi. |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
27 |
|
|
|
kónlikpelerin rawajlandırıw. |
|
|
|
Oqıtıw metodı hám texnikası |
Zig-zag usılı |
|
|
Oqıtıw quralı |
Hár bir toparǵa temanıń belgili bir mazmunın |
|
ashıp beretuǵın tekstler, taxta, por. |
|
|
Oqıtıw forması |
Kishi toparlarda |
|
|
Oqıtıw jeri |
Oqıw xanası. |
|
|
Monitorıng |
Awızeki, jazba |
|
|
Texnologiyalıq karta
Bólimleri |
Iskerlik |
|
|
Waqtı |
|
|
|
Oqıtıwshı |
|
Oqıwshı |
|
|
|
|
|
1 bólim |
1.1. Ámeliy sabaq temasın, maqseti, |
1.1. Tıńlaydı. |
|
Kirisiw (2 minut) |
juwmaǵı hám sabaqtıń ótiw tártibi |
1.2. Tanısıp shıǵadı. |
|
|
menen tanıstıradı. |
|
|
|
1.2. Bahalaw tártibi menen tanıstırıp |
|
|
|
ótedi. |
|
|
|
|
|
|
2-bólim. |
2.1.Sabaqtı jedellestiriw maqsetinde |
2.1. Sorawlarǵa juwap |
|
Bilimdi |
zig-zag usılı ótiledi |
beredi. |
|
tereńlestiriw |
2.2 Taza temanıń belgili bir |
|
|
30 minut) |
mazmunın ashıp beretuǵın tekstler |
2.2 Talqılaydı. |
|
|
|
||
|
(1-qosımsha). |
2.3. |
Prezentaciyanı |
|
|
||
|
2.3. Temaǵı tiyisli prezentaciya |
túsindiriw. |
|
|
|
||
|
tayarlaw. |
|
|
|
|
|
|
3-bólim |
3.1. Ótilgen materiallar boyınsha |
3.1. Sorawlarǵa juwap |
|
Bilimdi |
soraw-juwap ótkiziw. |
beredi. |
|
bekkemlew |
|
|
|
(10 minut) |
|
|
|
|
|
|
|
4-bólim |
4.1. Ámeliy sabaqtı juwmaqlawdı |
4.1. Juwmaqlaydı. |
|
|
|
|
|
|
28 |
|
|
Juwmaqlawshi |
shólkemlestiriw. |
|
|
4.2. Bahaların esitedi. |
|
(3 minut) |
4.3 Sabaqqa qatnasqan oqıwshılardı |
4.3. Tıńlaydı, jazıp |
|||
|
bahalaw. |
|
|
aladı. |
|
|
4.3. |
Temaǵa |
baylanıslı |
úy |
|
|
tapsırmasın beriw. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1-qosımsha |
Taza temanıń belgili bir mazmunın ashıp beretuǵın tekstler
1-topar. Menshikli hám ǵalabalıq atlıqlar
Menshikli atlıqlar birgelkiili predmet, qubılıs hám hádiyselerdiń atın bildiretuǵın sózlerden jeke ajıratıp atalǵan atamalardıń atın ańlatadı. Mısalı: Allayar Dosnazarov, Ayımxan Shámuratova,
Bayshubar, Bóribasar, Qarataw, Tórtkúl, Ǵárezsizlik bayramı, «Erkin Qaraqalpaqstan» (gazeta) hám t.b.
Ǵalabalıq atlıqlar birgelkili predmetlerdiń, qubılıs-hádiyselerdin atların uluwmalastırıp kórsetedi. Olar semantikalıq jaqtan uluwmalıq mánidegi adamǵa, predmetlerge, qubılıs-hádiyselerge, tábiyatqa baylanıslı atamalardıń ǵalabalıq atın bildiredi. Mısalı: oqıwshı, muǵallim, ilimpaz, tawıq, qoy, sıyır, teńiz, taw,
samal, úy, qala, jıynalıs, quwanısh, azatlıq, aǵash, tal, t.b.
2-topar. Anıq hám abstrakt atlıqlar
Atlıqlar anıq hám anıq emes predmetlerdi ańlatıw mánisine qaray anıq hám abstrakt atlıqlar bolıp ta bólinedi.
Anıq atlıqlar obyektiv dúnyadaǵı anıq predmetlerdiń, adam hám janlı predmetlerdiń sonday-aq kóz benen kórip sanawǵa bolatuǵın fakt hám qubılıshádiysheshlerdiń atın bildiredi: qálem, kitap, qaǵaz, suw, topıraq, taw, tas,
qamıs, miywe, alma, mashina, dawıl, qar, muz, jarıs, oyın, urıs, gúres t.b.
29
Abstrakt atlıqlar hár qıylı anıq emes predmetlik mánidegi atlıqlarlıń atın
bildiredi: ǵárezsizlik, azatlıq, aqıl, oy-pikir, doslıq, baxıt, sıylasıq, gózzallıq, ar, namıs, haqıyǵqatlıq, miynet, alǵıs, t.b.
3-topar. Dara hám jámlewshi atlıqlar.
Birgelkili predmetlerdiń biriniń atamasınıń dara túrde atap kórsetilgen túrine dara atlıq delinedi. Paxta, stol, adam, bala, kóshe, terek, t.b.
Menshikli atlıqlar barlıq jaǵdaylarda dara atlıq bolıp keledi: Tóreshtiń anası
Ulbosın da aspaz bolıp xızmetke kirdi (N.D.).
Jámlewshi atlıqlar birgelkili predmetlerdiń atınıń jámleniw jıyıntıqlarınıń uluwmalıq atın bildiredi: xalıq, xalayıq, el, mal, adamzat, mashina, ósimlik,
pada, qurt-qumırısqa, kiyim-kenshek, t.b.
Atlıqlardıń jámlik mánisi -shılıq/-shilik affiksi arqalı jasalǵan atlıqlar arqalı da bildirilip keledi: diyxanshılıq, balıqshılıq, júzimgershilik, azshılıq, kópshilik.
4-topar. Betlik hám betlik emes atlıqlar
Atlıqlar kim hám ne sorawlarına juwap beriwine qaray betlik hám betlik emes atlıqlar bolıp ekige bólinedi.
Adam mánisindegi kim sorawına juwap beretuǵın atlıqlarǵa betlik atlıqlar delinedi. Betlik atlıqlar birlik hám kóplik sanlarda betlenedi.
Adamnan basqa janlı hám jansız predmetlerdi bildirip, ne sorawına juwap beretuǵın atlıqlar betlik emes atlıqlar dep ataladı: qoy, sıyır, jay, toǵay, kóshe, kól, dárya, suw, maymıl, pıshıq, t.b. Bul sıyaqlı atlıqlar óziniń tuwra mánisinde qollanılǵanda betlenbeydi.
Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda sóz etken tema arqalı oqıwshılarǵa atlıqtı oqıtıwda klaster, sinkveyn nilufar gúli hám zig-zag usılların qollanıwdı usındıq hám unamlı nátiyje beredi degen pikirdemiz.
30