MD hám PQJ / Atlıq hám feyillerdi oqıtıwda klaster, sinkveyn, nilufar gúli hám zig-zag usılların qollanıw

RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATINDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Filologiya fakulteti Qaraqalpaq tili kafedrası

5111300 – Ana tili hám ádebiyatı (Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı) baǵdarı 4b kurs studenti

Uzakbergenova Z.

Tema: Atlıq hám feyillerdi oqıtıwda klaster, sinkveyn, nilufar gúli hám zig-zag usılların qollanıw

Kafedranıń 2018-jıl 28-maydagı májilis qararı menen qorǵawǵa ruxsat berildi (12-sanlı protokol)

Nókis - 2018

1

Uzakbergenova Z. «Atlıq hám feyillerdi oqıtıwda klaster, sinkveyn, nilufar gúli hám zig-zag usılların qollanıw» temasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına mámleketlik attestaciya komissiyası qararı menen « » ball qoyıldı

KIRISIW

QARAQALPAQ TILINDEGI ATLÍQ HÁM FEYIL SÓZ SHAQABÍ

HAQQÍNDA TÚSINIK

Atlıq – leksika-semantikalıq belgisi boyınsha zat hám zatlıq máni bildiretuǵın sóz shaqabı. Atlıqlarda zatlıq máni bildiriwine baylanıslı kim? ne? sorawları qoyıladı1. «Kim?» sorawı adam hám adam mánisindegi atlıqlarǵa, «ne?» sorawı adamnan basqa janlı hám jansız zatlardı bildiretuǵın atlıqlarǵa qatnaslı qoyıladı.

1 www.skopus.com. Грамматuка современного русского лuтературного языка, Москва, 1970.

3

Zatlıq máni – keń túsinik. Ol atlıqlardıń leksikalıq mánisi menen tıgız

baylanıslı bolıp, oǵan anıq zatlardıń atları, adam hám adam mánisindegi

atamalar, janlı hám jansız zatlardıń atamalar, sonday-aq oylaw, sezim arqalı

ańlatılatuǵın abstrakt atlıqlardıń atamaları kiredi. Sonday-aq atlıqlar sóz jasalıw

sistemasında da ózine tán ózgesheliklerge iye. Atlıqtıń sóz jasawshı -shı/ -shi, -

shılıq/ -shilik, -lıq/ -lik, -ma/ -me t.b. affiksleri arqalı tek atlıq sózler jasaladı.

Mısalı: balıqshı, diyxanshılıq, pilleshilik, qamıslıq, tegislik, basqarma, birlespe t.b.

Atlıqlar sintaksislik xızmeti jaǵınan bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń,

sonday-aq qaratpa aǵzanıń xızmetin de atqaradı. Olardıń qanday aǵzalardıń xızmetin atqarıp kelgenligi sol xızmettegi sózlerdiń túrleniwi hám orın tártibine baylanıslı boladı. Atlıqlar ataw sepligi túrinde kelgende baslawısh, basqa seplik túrinde hám tirkewish penen kelgende, tolıqlawısh hám pısıqlawısh, orın tártibine

qaray anıqlawısh xızmetin atqaradı.

Atlıq zatlıq mánidegi tiykarǵı sóz shaqabı bolǵanlıqtan, ol kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil sózler menen kelgende anıqlanadı, solar menen birlikte atawısh sóz dizbegin dúzedi. Mısalı: onınshı klas, barlıq oqıwshı, usı kisi, súrilgen jer hám t.b.

Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri. Atlıqlar leksika-grammatikalıq ózgesheliklerine qaray:

1.Menshikli hám ǵalabalıq;

2.Anıq hám abstrakt;

3.Dara hám jámlewshi;

4.Betlik hám betlik emes atlıqlar bolıp bólinedi2

1. Menshikli hám ǵalabalıq atlıqlar. Predmetlerdiń atın bildiretugın atlıqlar jeke hám uluwmalıq máni bildiriw ózgesheliklerine qaray menshikli hám ǵalabalıq atlıqlar bolıp bólinedi.

2 Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994, 110-bet.

4

Menshikli atlıqlar birgelkiili predmet, qubılıs hám hádiyselerdiń atın bildiretuǵın sózlerden jeke ajıratıp atalǵan atamalardıń atın ańlatadı.

G'alabalıq atlıqlar birgelkili predmetlerdiń, qubılıs-hádiyselerdin atların uluwmalastırıp kórsetedi. Olar semantikalıq jaqtan uluwmalıq mánidegi adamǵa, predmetlerge, qubılıs-hádiyselerge, tábiyatqa baylanıslı atamalardıń ǵalabalıq atın bildiredi.

2. Anıq hám abstrakt atlıqlar. Atlıqlar anıq hám anıq emes predmetlerdi ańlatıw mánisine qaray anıq hám abstrakt atlıqlar bolıp ta bólinedi.

Anıq atlıqlar obyektiv dúnyadaǵı anıq predmetlerdiń, adam hám janlı predmetlerdiń, sonday-aq kóz benen kórip sanawǵa bolatuǵın qubılıs - hádiyselerdiń atın bildiredi.

Abstrakt atlıqlar hár qıylı anıq emes predmetlik mánidegi atlıqlarlıń atın bildiredi.

3. Dara hám jámlewshi atlıqlar. Atlıqlardıń bul túri jeke hám uluwmalıq jámlesiwshilik máni bildiriwine qaray dara hám jámlewshi atlıqlar bolıp bólinedi.

Birgelkili predmetlerdiń biriniń atamasınıń dara túrde atap kórsetilgen túrine dara atlıq delinedi.

Jámlewshi atlıqlar birgelkili predmetlerdiń atınıń jámleniw jıyıntıqlarınıń uluwmalıq atın bildiredi.

4. Betlik hám betlik emes atlıqlar. Atlıqlar kim? hám ne? sorawlarına juwap beriwine qaray betlik hám betlik emes atlıqlar bolıp ekige bólinedi.

Adam mánisindegi kim? sorawına juwap beretuǵın atlıqlarǵa betlik atlıqlar delinedi. Betlik atlıqlar birlik hám kóplik sanlarda betlenedi.

Atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları

1. Atlıqtıń san kategoriyası. Atlıq sózler óziniń semantikası hám forması jaǵınan birlik, kóplik mánilerdi ańlatadı. San kategoriyasına qatnaslı atlıqlarda eki forması bar: -lar/-ler affiksi - kóplik forması hám oǵan qaramaqarsı qoyılatuǵın nol kórsetkishli, yaǵnıy affikssiz qollanılıwı onıń birlik forması.

5

2. Atlıqtıń tartım kategoriyası. Atlıq sózlerdiń úsh bette tartımlanıp, zattıń belgili bir betke yaki zatqa tiyisli ekenligin bildiretuǵın kategoriya tartım kategoriyası dep ataladı.

3. Atlıqtıń seplik kategoriyası. Seplik kategoriyası atlıqtıń yamsa atlıqlasqan sózdiń, sóz dizbegi yaki gápttiń quramında basqa sózler menen qarım-qatnasın, baylanısın bildiredi. Atlıqtıń seplik affiksleri menen túrlenip keliwi sepleniw delinedi.

Feyiller - háreket hám halat mánilerin bildiretuǵın sóz shaqabı. Feyildiń basqa sóz shaqaplarınan ózine tán ózgesheligi, leksika-semantikalıq jaqtan háreket mánisine, leksika-grammatikaliq jaqtan bolımlı hám bolımsız, awıspalı hám awıspasız feyil, dáreje, meyil, máhál, bet-san kategoriyalarına iye bolıwı menen ayırılıp turadı.

Feyiller, kóbinese atlıqlarǵa qatnaslı qollanıladı, olardıń leksika-semantikalıq belgisi, sintaksislik xızmeti atlıq sózlerge qatnaslı anıqlanadı. Atlıqlar leksikasemantikalıq jaqtan predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń atamaların bildiretuǵın sóz shaqabı bolsa, feyiller sol predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń is-háreket procesin, belgisin bildiredi.

Feyiller leksika-semantikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray, tolıq mánili feyiller hám kómekshi feyiller bolip eki toparga bólinedi. Mánili feyiller tolıq leksikalıq mánige iye bolıp, predmettiń is-háreket hám halat belgilerin bildiredi, gáptiń quramında gáp aǵzası xızmetin atqaradı. Olar ekinshi bir mánili sózlerge dizbeklesip, sóz dizbegin dúzip, onıń basqarıwshı komponenti bolıp keledi.

Kómekshi feyiller bunday belgilerge iye bola almaydı. Olar basqa bir mánili sózler menen qollanılıp, olarǵa kómekshi grammatikalıq máni beredi.

Kómekshi feyiller qollanılıw xızmeti hám mánisine qaray kómekshi funkcional feyillerdiń toparın dúzedi. Kómekshi funkcional feyiller sóz jasaw hám

6

basqa da grammatikalıq ózgesheliklerine qaray: sóz jasawǵa qatnaslı kómekshi feyil, tolıqsız feyil hám modal mánili feyiller bolıp bólinedi3.

1. Feyildiń bolımlı hám bolımsız formaları. Feyiller is-háreket processiniń real isleniw ya islenbew múmkinshiligine qaray, bolımlı-bolımsız formalarda keledi. Feyildiń bolımlı formasınıń arnawlı grammatikalıq forması joq. Bul mánini feyildiń bolımsız formasına qarama-qarsı aytılǵan barlıq feyiller ańlata beredi. Bolımsızlıq máni, tiykarınan, belgili grammatikalıq qurallar -ma/-me, (-ba/- be, - pa/-pe) qosımtaları arqalı sintetikalıq hám janapaylıq xızmettegi bolımsızlıq máni beriwshi emes, joq kómekshi sózlerdiń dizbegi arqalı analitikalıq usıl menen bildiriledi.

2. Awıspalı hám awıspasız feyiller. Feyiller tabıs sepligindegi tuwra tolıqlawıshqa qatnaslı leksika-semantikalıq ózgesheliklerine qaray awıspalı hám awıspasız feyil bolıp eki toparǵa bólinedi. Feyillerdiń awıspalı hám awıspasızlıq mánisi is-háreketke qaratılǵan obyekttiń belgili seplik qosımtaları arqalı málim boladı. Geypara feyillerden ańlasılǵan is-háreket obyektke tikkeley awısıp, tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keledi. Bunday tabıs sepligindegi obyektti talap etip kelgen feyiller awıspalı feyil mánisin bildiredi. Mısalı: oqı (kitaptı oqı), jaz (xat jaz), ash (esikti ash), qaz (japtı qaz), tazala (kósheni tazala) hám t.b.

Feyillerden ańlasılǵan is - háreketler tuwra obyektke tikkeley qatnaslı bolmay, geyde tek subyektke yamasa barıs, shıǵıs, orın sepligindegi sózlerge qatnaslı bolıp ta keledi. Bunday tabıs sepligindegi tuwra obyektti talap etpeytuǵın feyiller awıspasız feyiller dep ataladı: kel, ket, tur, otır, kir, shıq, ót, bar, quwandı, ornadı, júrdi hám t.b.

Feyildiń morfologiyalıq kategoriyaları

1. Feyildin dáreje kategoriyası. Feyildiń dáreje kategoriyası subyekt hám obyekt arasındaǵı mánilik qatnaslardı bildiredi, yaǵnıy is-hárekettiń isleniwine, onıń islewshisi-subyekt yamasa obyekt qatnasadı.

3 Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994, 307-bet.

7

Feyildiń dáreje kategoriyasına tán mániler túbir hám dórendi feyiller arqalı bildiriledi. Eki jaǵdayda da feyil dárejelerin bildiriwshi is-háreket subyekt yamasa obyekttiń is-háreketi bolıp keledi. Máselen: kiydi, kiyindi, teristi, terildi hám t.b. feyillerdiń is-háreketi qanday da bolmasın subyekt yamasa obyekt tárepinen islengen. Biraq bul feyillerdin subyekt yamasa obyekt tárepinen islengenligi hámmesinde bir dárejede emes. Dáslepki úsh feyilde háreket iyesi grammatikalıq subyekt, al eń sońǵı feyilde háreket iyesi – grammatikalıq obyekt (paxta mashina menen terildi).

Feyildiń dáreje kategoriyası túbir hám dórendi túbir feyillerdiń yamasa sol feyillerge dáreje jasawshı qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı birneshe semantikalıq ózgeshelikke iye boladı. Feyil dárejeleriniń semantikası hárekettiń subyekt hám obyektke qatnaslı yamasa subyekt yamasa obyekttiń háreketke qatnaslıǵınan payda boladı.

Haqıyqatında, feyil dárejeleri háreket penen subyekt hám obyekt arasındaǵı mánilik qatnasları hám morfologiyalıq belgisine qaray: túp dáreje, ózlik dáreje, sheriklik dáreje, ózgelik dáreje hám belgisiz dáreje sıyaqlı bes túrge bólinedi.

2. Betlik hám betlik emes feyller. Túrkiy tillerindegi feyiller dástúriy bóliniwi boyınsha betlik hám betlik emes feyiller bolıp úlken toparǵa bólinedi. Sonlıqtan feyil formalarınıń struktura-semantikalıq hám funkcsionallıq belgileri esapqa alınıp, qaraqalpaq tilinde de, basqa túrkiy tilleri sıyaqlı, feyillerdiń funkcsional formalarınıń sisteması úsh toparǵa bólinedi:

. Feyildiń betlik formaları;

. Feyildiń betlik emes formaları;

. Feyildiń kómekshi funkcional formaları.

Feyildiń funkcsional formaları bul sıyaqlı úsh toparǵa bólingende, olardıń forma hám máni birligi basshılıqqa alınadı. Usı princip tiykarında feyil formalarınıń sisteması betlik, yaǵnıy meyil, máhál, bet-san formaları menen ózgerip kelgen feyiller, betlik emes, yaǵnıy dáslepki dórendi formasında

8

qollanılǵanda meyil, bet-san mánilerin bildirmewshi feyiller hám kómekshi

funkcsional feyiller bolıp bólinedi.

3.Feyildiń meyil kategoriyası. Feyildiń meyil kategoriyası is-háreketiniń obyektivlik haqıyqatlıqqa bolǵan mánilik qatnasların bildiredi. Is-hárekettiń haqıyqatlıqqa qatnası sóylesiwiniń subyektivlik qatnaslarına baylanıslı boladı. Qaraqalpaq tiliniń meyil kategoriyası máni hám formalıq belgilerine qaray buyrıq, tilek, shárt, maqset hám anıqlıq meyil sıyaqlı bes túrge bólinedi. Hárbir meyil túrleri bir-birinen ayrılıp túratuǵın morfologiyalıq hám semantikalıq belgige iye boladı. Máselen, anıqlıq meyil máhál kategoriyası menen tıǵız baylanıslı boladı. Onıń mánisi hám forması feyildiń házirgi, ótken hám keler máhál formaları arqalı bildiriledi. Buyrıq, tilek, shárt, maqset meyillerdiń máhállerge qatnası anıqlıq meyildey ónimli emes. Olar túbir formalarında turıp tek keler máhál mánisin ǵana bildiredi.

4.Feyildiń máhál kategoriyası. Feyil arqalı bildiriletuǵın is-háreket yamasa halattıń isleniwi belgili bir waqıtqa qatnaslı boladı. Feyildiń máhál kategoriyası sóylew momentine qatnası, mánisine hám morfologiyalıq formasına qaray ótken máhál, házirgi máhál hám keler máhál bolıp úshke bólinedi. Olardıń hárqaysısınıń ózine tán birneshe waqıtlıq mánileri hám morfologiyalıq formaları bar.

5.Feyildiń bet-san kategoriyası. Feyiller bet-san kategoriyalarınıń formaları menen ózgerip, is-hárekettiń belgili bir betke-subyektke qatnaslı ekenligin bildiredi. Betlik formalardı qabıl etken sózler gápte bayanlawısh xızmetin atqaradı. Feyildiń betlik kategoriyası meyil, máhál hám san kategoriyaları menen tıǵız baylanıslı. Qaraqalpaq tilinde betlik kategoriyasınıń úsh bette, birlik, kóplik sanlarda qollanılatuǵın birneshe betlik formaları bar. Bul betlik formaları feyillerdiń ózgesheliklerine qaray tolıq hám qısqarǵan variantlarda qollanıladı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypası: Házirgi qaraqalpaq ádebiy tildegi atlıq hám feyiller adam yamasa basqa da janlı hám jansız predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń atamaların, qıymıl – qozǵalısın, háreket-halatın, biologiyalıq

9

processlerge baylanıslı háreketlerdi, adamlardıń psixologiyalıq processlerin, emociyaların - ulıwma aytqanda tilde júdá kóp qollanılatuǵın sózlerdiń toparın quraytuǵın sóz shaqapları. Jumıstıń kirisiw bóliminde atlıq hám feyil sóz shaqaplarınıń leksika-grammatikalıq kategoriyalarına, til ilimindegi tutqan ornına, áhmiyetine qısqasha sholıw jasaldı.

Jumıs joqarıda atalǵan sóz shaqaplarınıń mektep yaki akademiyalıq licey, kolledjlerde, yamasa joqarı oqıw orınlarında oqıtıw paytında aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardıń úlgilerinen paydalanıp ótiwge baǵdarlaydı. Tiykarınan klaster, sinkveyi, nilufar gúli, zig-zag usıllarınan paydalanıp oqıtıwdı hár tárepleme úyreniw biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń mazmunı bolıp tabıladı. Metodlar arqalı jumıstıń ilimiy-ámeliy áhmiyeti aytıladı, sebebi atlıq hám feyildiń ornı mektep sabaqlıqlarında ayrıqsha keń kólemde iyeleydi.

I BAP. ATLÍQTÍ OQÍTÍWDA KLASTER,

SINKVEYN, NILUFAR GÚLI HÁM ZIG-ZAG USÍLLARÍN QOLLANÍW

Qaraqalpaq tilinde atlıq sóz shaqabın oqıtıw boyınsha mekteplerde tájiriybesınaw jumısları alıp barıldı. Onıń nátiyjesinde 5-klastan 7-klasqa shekem mektep oqıwshılarına atlıqlardı aldıńǵı pedtexnologiya tiykarında sabaq ótiw hám nátiyjesin talqılaw ushın qánigeler jumıs isledi. Biz bul jaǵdaylardı mektepte

10