MD hám PQJ / S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri

IV. S.Májitov shıǵarmaları tilinde sózlerdiń

qollanıw órisi

Házirgi qaraqalpaq tilinde qollanıw órisi boyınsha sózler eki toparǵa: jalpı xalıqlıq leksika hám sheklengen leksika bolıp bólinedi. Álbette, bulay bóliwde sózlerdiń ulıwma xalıq tárepinen qabıl etilgenligi yaǵnıy hár qıylı belgileri boyınsha jalpı xalıqlıq sıpatqa iye bolıwı yamasa sózlerdiń ayırım aymaqta yaki belgili bir sotsiallıq toparlarda, kásip iyeleriniń sózlik qorında ǵana qollanıw ózgeshelikleri esapqa alınadı.

Biz, de shıǵarmalarda qollanılǵan sózlerdi qollanıw órisi boyınsha usılay eki toparǵa bólip úyrenemiz.

Ulıwma xalıqlıq leksika. Jalpı xalıqlıq leksika bul ádebiy tildiń sózlik quramınıń tiykarın, tiykarǵı baylıǵın kórsetedi21. Solay eken, qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine óziniń shıǵarmaları, dáslepki ana tilindegi sabaqlıqları menen úles qosqan S.Májitov hámme xalıqlar ushın túsinikli bolǵan jalpı xalıqlıq leksikadan júdá utımlı hám orınlı paydalandı. Hátteki óz sabaqlıqlarında eń tiykarǵı túsiniklerdiń atamaları yaǵnıy turmısta jiyi qollanılatuǵın sózlerden mısallar alıp toparlarǵa bólip kórsetedi. Buǵan adam músheleriniń atamaların jeke bólip kórsetiwi mısal boladı: bas, mańlay, qas, kóz, qabaq, kirpik, qulaq, murın, awız, til, jutqınshaq, óńesh, kegirdek, qol, iyin, jawırın, bilek, tirsek, qara alaqan, barmaq, ókpe, bawır, júrek, búyrek, quwıq, ishek, kókirek, qabırǵa, san, janbas, ayaq, taban.

Avtor óz shıǵarmalarında jalpı xalıqlıq leksikanıń bir toparın quraytuǵın terminlerden de ónimli paydalanǵan. Bul shayır jasaǵan dáwir jámiyetliksiyasiy hám ekonomikalıq jaqtan ózgerisler dáwiri bolǵanlıqtan ayırım xalıqaralıq sózler sonday-aq sabaqlıqlarda hár qıylı ilimiy terminler de ushırasadı. Mısalı:

21 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Нөкис: Билим, 1994. –Б. 80.

41

Iste - ilim kerek, ilimde - hóner,

Ilimsiz is ónbes, ol demde sóner,

Isker qánigeler, texnik, injener,

Xızmetke jegildi, Taza arnaǵa.

Kóp boldı qatnasqan injener-texnik,

Zverovta boldı úlken desatnik (1,91).

Basılsın gazetaǵa xatıń,

Jurtqa belli bolsın atıń (1,90). Otızınshı jılı, noyabr ayı (1,90). Jáhán jaratılıp, million jıl ótip (1,26). Qay filosof shıǵıp ornattı jolın,

Qaysı dana sozdı ǵáripke qolın (1,26).

May, oktyabr, yanvar (1,26).

…Izine policiya salajaq bolǵan soń moynına suw quyılǵanday boldı

(1,147).

…haqıyqıy protokollap xat jazdırayıq (1,151). Qojan: -Akt jaz (1,158).

Seni polktıń keselxanasında qarataman (1,159).

Mısallarda keltirilgen texnik, injener, noyabr, million, filosof, policiya, akt, polk sózleri xalıq aralıq sózler bolsa, sabaqlıqlarda hárip, sóz, dawıs (ses), imla, til, sozımlı sesler, sózlerdiń ásli (túbiri) sıyaqlı lingvistikalıq terminler, jańıltpash, jumbaq, naqıl-maqal, kúlki (anekdot) sıyaqlı kórkem ádebiyat terminleri de ushırasadı.

Qolanılıw órisi sheklengen leksika. S.Májitov shıǵarmaları tilinde sózlik quramnan orın alǵan, degen menen qollanıw órisi sheklengen, qaraqalpaq

ádebiy tilinde ónimsiz jumsalatuǵın sózler de paydalanılǵan. Qaraqalpaq tilinde bunday sózler qatarına awızeki sóylew tiliniń elementleri, vulgarizmler, dialekt sózler, kásiplik sózler, tabu hám evfemizmlerdi kirgizsek boladı. Bul sózler avtordıń poeziyalıq shıǵarmaları menen birge

42

dramalarında ónimli qollanǵan. Sebebi dramalıq shıǵarma xalıqtıń dál turmısın ashıp beriw ushın saxnaǵa beyimlestirilip jazıladı, sonlıqtan onda ayırım awızeki sóylew elementleri, vulgarizmler saxnalıq kórinislerdiń tábiyiy shıǵıwı ushın qollanıla beredi. Usılayınsha avtor qahramanlardıń xarakterin ashıp beriw ushın bul sózlerdi orınlı paydalanǵanın kóremiz.

Awızeki sóylew tiliniń elementleri. Bul dáwirde awızeki sóylew tiliniń birlikleri qaraqalpaq ádebiy tilinde ónimli qollanıldı. Bunıń baslı sebebi ádebiy til menen awızeki sóylew tiliniń arasında shegaranıń joqlıǵında edi. Aǵartıwshıshayır S.Májitov óz shıǵarmaların barınsha ápiwayı hám xalıq tilinde túsinikli etip jetkeriwge urınǵanın avtordıń dramaları tastıyıqlaydı. Dramalıq shıǵarmalarda bunday sózlerdi qollanıw nátiyjesinde shıǵarma qaharmanlarınıń jeke xarakteri ashıp beriledi hám shıǵarma waqıyaları sóz etilip atırǵan aymaqtıń tillik ózgesheligin kórsetiwden ibarat.

Awızeki sóylew tiliniń elementleri ózbek jadid dramalarında da ónimli qollanılǵanı tuwralı F.Babadjanov óz jumısında bılay deydi:

«Dramalar matnida suzlashuv nutqiga xos elementlari kwplab wrinlarda uchraydi va ular badiyiy nutq elementlari bilan sintezlanib wzbek tilida yangi bir nutq shakli – dramatik nutqning shakillanishiga zamin hozirlagan»22.

Shıǵarmalar tilinde tómendegidey awızeki sóylew tili birlikleri qollanǵan:

Chaypurısh: Naǵılǵan (1,152), Topar ballar oynar oyın, Tez bolajaq kúnniń nurı (1,64), Bayraqqa qosar shıqqasın taptan (1,77), Erkinlikten payda alalmas, El bosa nadan qaralpaq (1,58), Sende de dárt bar qusar, mende kesh qayǵım awır (1,69).

Mısallardaǵı dıqqatqa alınǵan naǵılǵan (ne qılǵan), ballar (balalar), shıqqasın (shıqqan soń), bosa (bolsa), qaralpaq (qaraqalpaq) sózlerinde ayırım

22 Бабаджанов Ф. Қ. Ўзбек жадид драмаларининиг лисоний хусусиятлари (Беҳбудий ва Авлоний драмалари асосида). Филол. фан. номз. …дис. –Самарканд: 2002. –Б. 36.

43

sesler awızeki sóylew tiline tán almasıp, eliziyaǵa ushırap qollanılsa, qusap

(uqsap) sózinde metateza qubılısına ushıraǵanın kóremiz.

Ayırım ózlesken sózler quramındaǵı fonetikalıq ózgerisler de awızeki sóylew tiliniń tásirinen payda bolǵan. Mısalı: Oyaz (uezd), bolıs (volost), pristawitel (pristavitel), qarındash (karandash), gulayıt (gulyat) sıyaqlı sózler sol dáwirde awızeki sóylew stilinde qollanılıwı boyınsha berilgen.

S.Májitov dramalarında rus adamların qaraqalpaqsha sóyletkende olardıń tilinde rus tiliniń akcenti menen beriwi bul da awızeki sóylew tiliniń elementleri esaplanadı:

Uezd: -Ay-ay bolıs, seniki aqıl keń, endi solardı aydasańshı (1,136). - Bizdiki eki policiya bar ǵoy, sonı bizge tapsıradı. Seniki buyıradı

(1,137).

Dialektlik sózler. XX ásirdiń basında ele qaraqalpaq ádebiy tili tolıq qáliplespegenlikten bul dáwirdegi shıǵarmalarda ayırım dialekt sózlerdiń de qollanılǵanın kóremiz. Dialekt sózler belgili bir aymaqta ǵana qollanılıp sol jerde jasıwshı adamlardıń leksikasında ushırasatuǵın sózler esaplanadı.

S.Májitovtıń dramalıq shıǵarmalarında dialektizmlerdiń jumsalıwı arqalı aymaqlıq tillik ózgesheliklerdi kórsetiwge urınılǵan.

Prof. B.Orınbaev, dialekt sózlerdiń ónimli qollanılıwı nátiyjesinde olar awızeki sóylew tiline hám onnan ádebiy tilge ótedi23, dep keltirse, prof. E.Berdimuratov: Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikası dialektlik birliklerdiń esabınan da keńeygenine gúman joq24,- dep kórsetedi. Bunıń ayqın dáliyli sıpatında biz házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń arqa dialekt tiykarında qálipleskenin ayta alamız. Solay eken, avtor óz shıǵarmalarında dialektlik elementlerden paydalanıw arqalı belgili bir maqsetlerdi aldına

23Ўринбоев Б. Ўзбек сўзлашув нутқи. –Тошкент: 1982.-Б. 15.

24Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология .-Нөкис: Билим, 1994. –Б. 84.

44

qoyǵan dep esaplaymız. Dóretpelerde dialektizmlerdiń tómendegidey túrleri ushırasadı:

a) Fonetika-morfologiyalıq dialektizmler. Eljiretip kóńlin onıń da ańlatıp ashıq hálin (1,69).

…Hawa deseń oyazǵa barayıq (5,6).

Igana qız kóship sarǵa, Ótkizbe kúndi biykarǵa (1,37).

Bul mısaldaǵı dialektizmler, tiykarınan, qaraqalpaq tiliniń qubla dialektine tán bolıp esaplanadı, kóńlin-kewlin, hálin-halın, hawa-awa, iganayagana, jeke ózi (jalǵız) mánisindegi sózler.

b) Leksikalıq dialektizmler.

Barmaǵan jeriń qarap, barǵan jeriń abad (1,67).

Qarap dialektizmi «Ámiwdárya» qosıǵında «wayran» mánisin bildiredi.

…qurıdan qurı sımpıyıp barıwıń ábes- dedi (1,166). Mısaldaǵı «ábes» sózi «ersi» mánisin ańlatıwshı dialektizm.

«Baǵdagúl» pesasında:

Kesellikte uyqı, kúndiz aram joq, Órtenbekten basqa eter sharam joq (1,121). Shadlıq ketip, ornın tutıp qayǵıǵa,

Jas basımnan qıyal ne de, gúlpet ne? (1,121)

Dramada qollanılǵan aram, gúlpet dialektlik leksemaları «dem alıs» hám «qayǵı» degendi bildiriw ushın jumsalǵan. Joqarıdaǵı mısallardan kórgenimizdey qollanılǵan dialektizmlerdiń kóbisi qubla dialektinde, sonday-aq arqa dialektiniń ózbekler jasaytuǵın jerlerinde ushırasatuǵın sózler. Bunday sózlerdi shıǵarmalarda paydalanıw arqalı avtor sol aymaqta jasawshı xalıqlar tilinen ózgeshelik táreplerin kórsetpekshi bolǵan.

Kásiplik sózler. S.Májitovtıń shıǵarmalarında jumsalǵan qollanıw órisi sheklengen sózlerdiń qatarında kásiplik sózler de bar. Kásiplik sózler

45

keń xalıqqa tanımalılıqqa iye emes, kóbinese belgili bir kásip iyeleriniń tilinde

ǵana qollanılatuǵın sózler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq xalqı ázelden, diyxanshılıq, balıqshılıq hám sharwashılıq penen shuǵıllanıwshı xalıq bolǵanlıqtan avtordıń shıǵarmalarında usı kásiplerge tiyisli kóplep sózler ushırasadı.

Sharwashılıq kásibine baylanıslı tómendegi sózler qollanılǵan :

Taza tóller qosılıp shańlaqqa mal tolǵan kún (1,63). Minbek ushın at saylasaq, Eger, dizgin, terlik dárkar (1,80). Jez buydańdı uslap birew, Bassa eriksiz shógerseń (1,127) . Toltırmadıń dorbamdı, Tuwarıp alıp mineseń, Kórsetshi deyseń jorǵańdı (2,67). …Bul saparı qanjıǵań qızarǵan qusaydı (1,146). …Shımbay iyttiń moynına jip taǵıp atasınıń tepkisine berdi. (1,163).

Kóterem bir aqsaq baspaq qusaydı (5,9). Sharwalar gúzemin aldı (4,45).

Bul mısallardaǵı taza tól, eger, dizgin, terlik, jez buyda, dorba, tuwarıw, jorǵa, qanjıǵa, tepki, kóterem, gúzem sózleri sharwashılıq kásibine tán sózler bolıp: «Taza tól» - maldıń jas tuqımı, balası, eger, dizgin, terlik, dorba, tepki, qanjıǵa, tuwarıw sozleri jılqıshılıqqa baylanıslı sózler, «jez buyda» - ógizdiń, túyeniń murnına ildiretuǵın temir,

«kóterem» - arıq, «gúzem» - qoylardıń gúzdegi qırqılǵan júni mánilerin bildiredi. Jáne diyxanshılıq kásibine baylanıslı tómendegi sózler qollanılǵan:

Abaylap júr, qurt túspesin,

Paxtańdı otaq baspasın (1,48).

Shel shawıp, bel tewip bilegim talmas (1,50).

Bir bel topıraq baylar shıǵır salmanı (1,76).

Mintazlap, puxtalap alıp tarashın,

Etip suwdıń irkilmestey sharasın (1,48).

Tóginnen soń shıǵırıń, otız eki dıǵırıń (2,67).

Mısallardaǵı qurt túsiw, otaq basıw, shel shabıw, tógin sózleri tilde túsinikli sózler bolsa, al shıǵır salma - shıǵır arqalı suw shıǵarılatuǵın

46

salma, tarashın alıw – «tegislew» mánisin ańlatıp kelgen. Balıqshılıq kásibine baylanıslı sózler:

Retinde mútáj bolarsań,

Eskek, tayaw, órlik dárkar (1,80).

Siz darǵasız tuwrı jolǵa salmaǵa (1,30).

Sal tayanıp ıqtırmastan,

Suwdan keshtiń juqtırmastan (1,54).

…Erteńine sholpı súzse, ol kúni úsh balıq túsipti (1,161).

…Sáyeke kólge barıp, shanıshqı bilen sobap … balıqların jormalǵa dizip, aǵasınıń izinen súyrep baratırıp edi (1,180).

Balıqshılıq kásibine tiyisli bul sózler «eskek, tayaw» - qayıqtı esip, tayap júrgiziwshi qurallar, «órlik» - kemeniń jelqomın qıstırıwǵa yaki jip taǵıp súyrewge arnalǵan aǵash, «darǵa» - jaǵıstan qayıq penen ótkeriwshi, joqarıdaǵı mısalda awıspalı mánide qollanılıp «jol kórsetiwshi» mánisinde jumsalǵan.

«Sal» - aǵashtan buwıp islengen suwdan ıǵıp ótiwge arnalǵan zat, «sholpı», «shanıshqı» - balıq uslaw ásbapları, «jormal» - balıq dizetuǵın jip mánilerin ańlatıp kelgen. Bul kásiplik sózler házirgi waqıtta xalıqtıń barlıq qatlamına túsinikli bolmaǵanı menen avtor jasaǵan hám onnan aldınǵı dáwirlerde tiykarınan xalqımız usı kásipler menen shuǵıllanganlıqtan, bul sózlerdiń qollanılıwı bir qansha ónimli edi.

Vulgarizmler. Vulgarizmler sóylew tili leksikasına tiyisli, ádebiy tilge kirmeytuǵın sózlik qatlam esaplanadı. Vulgarizmlerge tiykarınan sóylew tilinde qollanılatuǵın ayırım mádeniyatsız (sógis, ǵarǵıs) sózler kiredi. S.Májitovtıń dramalarında bul katlamǵa tiyisli sózlerdi ushıratamız. Sebebi drama saxna ushın jazılıp, xalıqtıń turmısındaǵı waqıyanı dál sáwlelendiriw ushın avtor óz pesalarında bunday sózlerdi de paydalanǵan. Dramalarda sógiw hám ǵarǵaw mánisindegi turpayı sózlerdi ushıratamız. Olardı tómendegi mısallarda kóremiz:

47

Há, atańa nálettiń ǵarı seniń (1,35), Há, kózi aqpaǵır (5,7), Há, qarızıńnıń astında qalǵır, seni satıp beremiz, seni (1,133), Há, beretuǵın atı

Shámshet bolıstıń ısqatına jarasın (1,134).

Sonday-aq, dramalarda orıs milleti wákilleri tilinen orıssha sózler de qollanılǵan: Ax, sukkin sın, endi ne qılasań? (5,50).

Qaraqalpaq xalqı óziniń sheshenlik, juwabıy sózleri menen awızeki dóretpelerinen belgili. Dramalar tilinde ayırım turpayı túrdegi, juwabıy ushırma sózler de qollanılǵan:

-Atań dese atań dermen, haqım bar dese ne dermen (1,128).

-Qız táńrisi mal degen (1,129).

-Jası alpısqa kelgende kewli ánjir kúsegen (1,130).

-Jarlınıń kewli qurt kúseydi, úyinde as qatıǵı joq degendey (1,131).

-Mınaw qalay-qalay, góne tamday jańǵırap há dese, há dep, má dese, má dey bereseń ǵoy (1,132).

-Qoydıń arqası qıshısa, shopannıń tayaǵına súykenedi degen-aw

(1,142).

-Jinnen ayrılǵan porqanday sap boldıń ba (1,144).

-Háy, sen bir jıńǵıl jutqan adamday qayqayıp qata qaldıń ǵoy (1,146).

-Ústine qatın alsań qatınnıń sheke tamırı tırısıp tarta beredi (1,146).

-Qashqan jawǵa qatın erdegendey, talıp atırǵan adamnıń ústinde bola

berdi alaqojanıń oyını (1,149).

S.Májitovtıń shıǵarmalarında bunday xalıq tilindegi juwabıy sózlerdi, teńewlerdi qollanıwı avtordıń qaraqalpaq xalqınıń dástúrlerin júdá jaqsı bilgeninen derek beredi. Bul keltirilgen mısallar avtordıń haqıyqıy kórkem sóz zergeri ekenin dálilleydi.

Tabu hám evfemizmler. Qaraqalpaq tilinde ayırım sózlerdi hár qıylı isenimlerge baylanıslı aytıwdı qadaǵan etken. Bul jámiyettiń erte

48

zamanlardaǵı rawajlanıw dáwirinde, hár túrli sebeplerge kóre kelip shıqqan.

Bunday qadaǵan etiwden kelip shıqqan sózler tabu sózler delinedi. Dóretpelerde kelinshek kúyewiniń tuwısqanlarınıń sonday-aq jaqın

adamlarınıń atın aytpay hár qıylı atlar menen ataw jaǵdayları az sanda bolsa da ushırasadı. Bunday tabu sózlerge tómendegi mısallardı keltiremiz:

-Há, sheshe, bıltır sen de mırzaǵanı oqıwǵa jiberip ediń (1,182).

-Biykeshtiń saǵan ayt degen arzı bar (1,127).

-Sol waqıtta Mákaryanıń kúyewi ayttı:- Qayın atama bar. Mısallardaǵı «sheshe» sózi kúyewiniń jeńgeleri, «mırzaǵa»

kúyewiniń inileri, «biykesh» kúyewiniń qarındaslarına aytılsa, «qayın ata» kúyewiniń ákesine aytıladı. Biraq joqarıdaǵı mısalda «qayın ata» sózi jigit tárepinen hayalınıń ákesine aytılıp tur.

Tilde qanday da bir zattı ya háreketti tuwrıdan-tuwrı aytpay, onı jumsartıp basqa bir sózler menen ataw evfemizm delinedi.

Evfemizmler bir sózdi ekinshi sóz arqalı mánilik jaqtan jumsartıp, sıpayı túrde beriwden kelip shıqqan sózler bolıwına baylanıslı olar kórkem shıǵarmalar leksikasınıń semantikalıq tásirliligin dóretiwde óz ornına iye25. S.Májitov evfemizmler arqalı kórkem obrazlıqtı jarata alǵan. Mısalı:

Óner-bilim bilgen jurtlar,

Tastan saraylar saldırdı,

Aylıq joldan kóz jumǵansha,

Tún-tuwra xabar aldırdı (1,99).

Ardaqlı analar, ármanda ketti.

Qayǵıdan sarǵayıp, ómiri ótti (1,38).

Bolıs: - Men bir saralap keleyin (1,158). Sámeke: - Bizdi kempirimiz benen Shámshet bolıs jamanlap úyge saldırdı (1,153). - Abat barıp Iniyat bolısqa taslap, aǵa tutınǵan (5,6).

25 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Нөкис: 1994. –Б. 60.

49

Mısallarda keltirilgen «kóz jumıw», «ómiri ótiw» evfemizmleri óliw sóziniń jumsartıp aytılıwı bolsa, «saralaw» - hájetke shıǵıw, «úyge saldıraw» - tyurmaǵa qamaw, «taslaw» sózi «para beriw» sózleriniń sıpayılastırıp qayta atalıwı bolıp esaplanadı. Kórip ótkenimizdey avtor evfemizmlerdi tańlap paydalanıw arqalı shıǵarmalardıń leksikasın bayıtıp, shıǵarma tiliniń obrazlılıǵın kúsheyte alǵan.

50