MD hám PQJ / S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri
.pdf2. Qosımta qosılıw jolı menen jasalǵan sinonimler.
Bir tilenshi, diywana bir baydan barıp qayır soradı (3,93), -tilenshi, diywana.
3. Dialektlik sózler óz-ara sinonim bolıp qollanılǵan:
…Tilden házirlengen, túrli-túrli naz-neǵmetlerden tarta berdi.
(1,187)
…dúńyadaǵı eń pás bolǵan tamaqlardan tayarlamaǵın ótindi. (1,187)- házirlew, tayarlaw.
4. Basqa tilden ózlesken sózler túpkilikli sózler menen sinonim bolıp qollanǵan:
Endi qonaqlar Azipke kelesi náhári ushın dúńyadaǵı eń pás bolǵan tamaqlardan tayarlamaǵın ótindi (1,187). Náhár (oǵuz tilinde awqat)- tamaq.
Bolǵay maǵan jan suwı-abı hayat (1,125). Jan suwı, abı (parsı tilinde suw) hayat.
Qullası, dóretiwshi shıǵarmalarındaǵı sinonim sózler sózlik quramımızdıń baylıǵınan derek beredi, hám olar avtor tárepinen júdá sheberlik penen jumsalǵanın kóremiz.
Antonimler. S.Májitov dóretpelerindegi antonimler, tiykarınan, atlıq, kelbetlik hám ráwish sózlerden jasalǵan.
a) Atlıqlardan jasalǵan antonimler: Jeriń ayaq pa, saǵa ma?
…jaqsılıq ornına da, jamanlaq ornına da sol bir tildi jumsadıq. (1,187). Bul mısallardaǵı ayaq sózi awıspalı mánide jumsalıp aqırı, sońı mánisin bildirgen hám saǵa sózine antonim bolıp qollanǵan.
31
b) Kelbetlik sózlerden jasalǵan antonimler:
…Xatamtay tuwısında saqıy, sen tuwısında baqıl ediń (1,172).
…Bántte turıp bende bolıp semiz bolǵannan, óz ayaǵıma arqayın júrip, arıq bolǵanım abzal (1,189).
Suwda sonday qaysı shiyrin, qaysı ashshı tolqı bar (1,126).
Alıs bilen juwıqtı jorıtqan biler,
Ashshı bilen dushshını tatqan biler (1,179).
Shıǵarmalarda kelbetliklerden morfologiyalıq usılda da antonimler jasalǵan:
Biydárt adam birewge erer,
Dártli jigit ózi berer (1,102).
v) Ráwish sózlerden jasalǵan antonimler:
Keshten jatıp, erte turmaq (1,47).
Búgin bar boldı, burın joq, Bunda baylarǵa orın joq (1,27). Ádep
ásteledi dárriw jetpege,
Quwıp jetip uslap alıp ketpege (1,114)-áste, dárriw
Bul mısallarda bir frazada, bir gápte qollanılǵan antonim sózler antitezalıq sıpatqa iye bolıp sóylewdiń ótkirligin arttırıw maqsetinde qollanılǵan.
Sonday-aq ayırım antonim sózler juplasıp qollanılıp bir túsinikti ańlatıp
kelgen:
Qıdırıp arman-berman júrgennen soń,
Diyxanlar egin ekken jerge bardı (1,117).
…Kempir-ǵarrıǵa tiymeńiz, qayta sıylańız (1,179).
Bul mısaldaǵı juplasıp kelgen antonim sózler qarama-qarsı mánisin joytıp, ulıwmalastırıwshı máni ańlatıp tur.
Omonimler. S.Májitov dóretpelerinde omonimler kórkemlew quralları sıpatında pikirdi uyqasıqlı etip jetkeriw ushın keń qollanılǵan.
32
Shıǵarmalarda omonimler bir sóz shaqabınan da, hár qıylı sóz shaqabınan da jasalǵan:
Jadırap qıs kiyimin qoyıp,
Qonaq shaqırar qoy soyıp
(1,64).
…Arnalǵan qosıma aparıp túsiredi.
…jáne qos kópirge deyin jılawımda juwırıp shıǵarıp saldı (1,167).
…arpa egeyin dep qosqa shıǵıp ketip edi (1,181). Búgin buzawlar emip, malǵa qosılıp ketipti (1,181). Bunı óriste mal baǵıp júrgen Begdulla kórdi (1,178). Baǵzı isler, mal tabar islep talap (1,114).
Birinshi mısaldaǵı qoy sózi is háreketti ańlatsa, ekinshi mısaldaǵı qoy
sózi atlıq «haywan» mánisinde kelip, úshinshi mısalda qos - jay, ılashıq,
tórtinshi mısalda qos – «jup» mánisinde, besinshide qos –«jer súriw», «qos aydaw», altınshı mısalda qos sózi «is háreket» mánisinde qollanǵan. Jetinshi mısalda mal sózi «haywan» mánisin bildirse, keyingi mal sózi «baylıq» mánisin bildirip kelgen.
S.Májitov shıǵarmalarında kóp mánili sózlerdiń leksikalıq mánisiniń
uzaqlasıwı arqalı jasalǵan omonimler de jumsalǵan. Mısalı:
As kóbeyip, aq shıǵıp kewli ósken el sózi, Qısqan qıstan qutqarǵan erkinlik taza báhár (1,63). Kók elesler búlbil sayrar,
Gúl-gúl dónip gúller jaynar (1,65).
Mısallardaǵı aq, kók sózleri nárseniń túrin bildiretuǵın reń mánisinen
uzaqlasıp «aq» (egin), «kók» (kók shóp) mánisinde jumsalǵan.
S.Májitovtı kúshli sóz sheberi ekenligin onıń qarap omonim sózlerin óz
shıǵarmalarında ustalıq penen paydalanıp sóz oyının payda etken:
…Qarap bolǵanı menen qarap qalmaydı, jarıq dúńya kózine tastay
qarańǵı boladı. Mısaldaǵı «qarap bolıw» mańlayın qurıtıw, awhalın
33
qıyınlastırıw mánisinde jumsalsa, ekinshi «qarap qalmaydı» sózi «qurı qarap qalmaydı» mánisinde keltirilgen. Bunday omonimlerden sóz oyının dúziw XI
ásirdegi «Qutadǵu bilik» shıǵarmasında da ushırasqanın kóremiz. Onda
«qarshi» sózi «saray» hám «qarsı» mánilerinde jumsalǵan. Bu beklar evi odi qarshi turur,
Bu qarshi ishindagi qarshi turur.
Gónergen sózler. Házirgi qaraqalpaq tilinde gónergen sózler tariyxıy sózler (istorizm) hám arxaizmler bolıp ekige bólinedi. Tariyxıy sózler - tariyxıy dáwirler dawamında belgili bir túsiniklerdiń atamaları retinde qollanılıp, soń jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı shıǵıp qalǵan sózler bolsa, arxaizmler - anaw ya mınaw túsiniktiń gónergen atamasın ańlatatuǵın sózler esaplanadı18. Biz de S.Májitov shıǵarmaları tilinde ushırasatuǵın gónergen sózlerdi usınday eki toparǵa bólip úyrenemiz.
a) Tariyxıy sózler. Gónergen sózlerdiń kópshilik bólegin tariyxıy sózler quraydı. Shıǵarmalardaǵı tariyxıy sózlerdiń kópshiligin tematikalıq toparlarına baylanıslı aldınǵı bólimlerde sóz etilip ketti. Sonlıqtan bul jerde ayıramlarına ǵana toqtap ótemiz.
Toǵın iymege kúsh penen birge tásil de kerek (1,188).
Tútin omshadan shıǵadı, sirá irkile kórme (1,150).
…siltige salıp qoyıp, juwıp keptirdi (4,48).
Keltirilgen mısallardaǵı gónergen sózler turmıslıq zatlar bolıp, «toǵın» - arbanıń dóńgelegine iyip islengen yarım dóńgelek aǵash,
«omsha» -úyilgen qoz, «silti» - qarabaraqtıń kúlin suwǵa salıp tındırıp sonıń suwına kir juwıw ushın paydalanǵan.
…ol kelgen waqıtta martıwday jalpayıp otırsań kelispes, qorqıp keter,
tur.
Háli kelmey ot basında mógedek,
18 Бердимуратов Е. Ҳəзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Нөкис: Билим, 1994. –Б. 117-118.
34
Tırp etpesten otırmaǵa qart jaqsı (1,78).
Kepshe oynap leppik ılaydı shırpa-shırp,
Borbas jerden topıraq shıǵar gúrpa-gúrp,
Aqırasın qaytarıp birew alıp tur (1,48).
…ózimiz joq-juqa adam megdeńkirep qaldıq (2,68).
Mamırlap suw jaǵalap ǵańqıldasıp qonar ǵaz (1,63).
Náshe shekpe, kóknar ishpe, tiryek jutpa diywana bolasań (3,119).
Martıw - jalmawız, mástan, mógedek - mishel, leppik ılay -jabısqaq ılay
(sháppik), borbas jer - orpań, kópship jumsalǵan topıraq, aqıra - qazıwdan shıǵarılǵan topıraq, megdeńkirew - albıraw, mamırlaw - zordan júriw, gibirtiklew, náshe, kóknar, tiryek -náshebentlik zatlar.
b) Arxaizmler. Sózlik quramda waqıttıń ótiwi menen arxaizmlerdiń sinonimleri payda bolıp, olar tilde jiyi jumsala baslaydı. Nátiyjede sózler gónerip arxaizmlerdi payda etedi. S.Májitov shıǵarmalarında qollanılǵan arxaizmler sol zaman ushın kúndelikli jiyi ushırasatuǵın sózler bolıp, házirgi qaraqalpaq tili ushın gónerip arxaizmlik sıpatqa ótken sózler bolıp esaplanadı.
Arxaizmler zaman koloritin, real tariyxıy jaǵdaylardıń anaw ya mınaw kartinasın kórsetiw t.b. ushın qollanıladı19. Shıǵarmalarda tómendegi arxaizmler jumsalǵan:
Azatlıqtan muńlı kóńil bolıp jay,
Gúllán jarlı hám japakesh bir jamay (1,21).
«Jamay» sóziniń ornına házir klass sózi qollanılıp, jámiyetlik qatlamdı ańlatadı.
Jetpeslikten kóterimge pul alıp,
Kúnde tólewinen shıǵa bilmediń (1,46)
Mısaldaǵı kóterim sózi házirgi ústemege, procentke qarız alıw mánisinde jumsalǵan. Házirgi ekonomika rawajlanıp ózlesken terminlerdiń
19 Доспанов О. Қарақалпақ тили қубла диалектиниң лексикасы. -Нөкис: Қарақалпақстан, 1977. –Б. 89.
35
ornına ózimizdiń túpkilikli sózlerge mútájlik sezilip atırǵan bir dáwirde kóterim sózin ekonomikalıq terminlerge kiritiwge boladı dep esaplaymız.
Juwıqlay ala almassań qallashlıq jora,
Bejerip jerime eksem paxtanı (1,49).
«Qallash» - jarlı, kámbaǵal mánisinde qollanılǵan.
Qonaq jer tappay shay purıshta jatıp edi, azanda janbas pulıńdı ber dep jazdırmadı. (4,48).
«Janbas pulı» jataq jay ushın beriletuǵın tólem, házirgi waqıtta kirey pulı (kvartplata) dep júritiledi. S.Májitov shıǵarmalarında jumsalǵan gónergen sózler xalqımızdıń avtor jasaǵan dáwirdegi qollanılǵan miynet quralları, jámiyetlik ekonomikalıq turmısında, diniy isenimlerindegi sózlerinen jeterli maǵlıwmat beriwshi qatlam bolıp tabıladı.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri. Hár qanday kórkem sóz sheberi óziniń shıǵarmalarında ulıwma halıqlıq tilden óziniń dóretiwshilik stiline sáykes til quralların paydalanadı. Tildegi turaqlı sóz dizbekleri qurılısı jaǵınan bir neshe sózlerden ibarat bolıp mánisi jaǵınan juwmaqlanǵan belgili bir mánini ańlatıp keledi. Avtor óz shıǵarmalarında frazeologizmlerden kórkemlilikti, obrazlılıqtı arttırıw, pikirdi jáne de tereńlestirip beriw maqsetinde paydalanǵan.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kórkem shıǵarmada qollanılıw máseleleri aktuallıǵı hám quramalılıǵı menen ajıralıp turatuǵınlıǵın ilimpazlarımız óz miynetlerinde atap ótedi. Máselen: G.Aynazarova
«Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramı menen qurılısı ayırım jaǵdaylarda semantikalıq jaqtan azlı-kópli ózgerislerge ushıraǵan túrleri kórkem shıǵarmalarda, ásirese, poeziyada kóp ushırasadı»20,- dep keltirse, S.Isaev:
«Kórkem shıǵarmada belgili dárejede jazıwshı intellektine qaray geybir erkinlik, formal túrde ulıwma normadan (awısıw) shıǵıw, grammatikalıq
20 Айназарова Г. Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер (Оқыў –методикалық қолланба ). -Нөкис: 2005. –Б. 94.
36
sistemanıń, zańlılıqtıń buzılıwı, anomaliyalıq (ádetten tıs), metabazislik (sóz shaqaplarınıń basqa xızmette jumsalıwı) qubılıslar bolıp otıradı »,-deydi. Usı aytılǵan qubılıslar S.Májitov shıǵarmalarında jumsalǵan frazeologizmlerde de anıq kórinedi.
Frazeologizmler xalıq tiliniń erte dáwirlerden kiyatırǵan sóz baylıǵınıń qospalı bir bólegi esaplanadı.
Shıǵarmalarda frazeologizmler kópshilik jaǵdaylarda ózgerissiz xalıq tilinde qáliplesken túrinde paydalanılǵanın kóriwge boladı:
1.Birotala ala jipti kesip, bir-birewdi qaytıp kórmestey bolıp ketermen
(169).
2.Tis qaqqan adamsań ǵoy (5,13).
3.Mıqlım jup, júzikke qas qondırǵanday (5,32).
4.Eki kózúmúz tórt bolub kútermiz(2,64).
Bul mısallardaǵı «ala jipti kesiw», «tis qaqqan», «júzikke qas qondırǵanday», «eki kózi tórt bolıw» frazeologizmleri shıǵarmalarda heshqanday ózgerissiz qollanılǵan.
Ayırım jaǵdaylarda xalıq tilindegi frazeologizmler jeke stillik maqsette quramına sózler qosılıp ta qollanılıwı múmkin. Bul jaǵday shıǵarmalarda júdá
ónimli. Aytayıq, xalıq tilinde «oń jaǵınan turıw», «tórt tárepi qubla»,
«jutıp jibergendey», «kelebeniń ushın joǵaltıw», «awzı pisiw», «isi ońına aylanıw» sıyaqlı frazeologizmler qollanıladı. Al shıǵarmalarda frazeologizmler arqalı aytayın degen pikirdi kúsheyttiriw, ekspressivligin arttırıw maqsetinde bul frazeologizmlerdiń quramına sózler qosılıp qollanılǵan.
1.Búgin oń jaǵıńnan jatıp turǵan ekenseń (130).
2.Tórt jaǵıń birdey qubla (1,128).
3.Adam jutıp ǵana jibergendey (1,129).
4.Ábden kelebeniń ushın joǵaltıp otır (4,41).
5.Awzıń kútá pisken eken (1,119).
37
6.Isiń bir baspadı ońǵa jol alıp (1,46).
Shıǵarmalar tilinde tilimizde qollanılıp júrgen ayırım frazeologizmlerdiń basqa da variantlarınıń qollanılǵanın ushıratamız. Máselen: 1. «Tamaǵı toq, kóylegi kók» frazeologizminiń «tamaǵı toq, qayǵısı joq» (1,46) variantınıń qollanılǵanın;
2.Tórt tárepi yaki tórt tamanı qubla – tórt jaǵı qubla (1,128).
3.Únine suw quyıw - sestine suw quyıw (1,43).
4.Tandırdı qızǵanda jabıw - temirdi qızǵanda basıw (3,112).
5.Isi ońına aylanıw – isi ońǵa jol alıw (1,46).
6.Beldewsiz úydiń tutıwınday - beldewsiz úydiń shıptasınday (5,8).
7.Dárya tassa tobıǵına kelmew - teńiz tassa tobıǵına kelmew (1,146). Bul keltirilgen 1-4-mısallardaǵı frazeologizmler xalıq tilinde usı eki
variant túrinde de qáliplesken bolsa, birazları (5-7-mısallar) shayırdıń jeke stiline tán variantlar bolıp esaplanadı, máselen, «teńiz tassa tobıǵına kelmew» frazeologizmin avtor seslik uyqastı saqlaw maqsetinde qollanǵanı ayqın kórinip tur.
Ádette, poeziyada kóbinese buwın sanın keltiriw, uyqastı saqlaw maqsetinde gápler, sóz dizbekleri óziniń tiykarǵı orın tártibinen ózgerip inversiyaǵa ushıraw jaǵdayları gezlesedi. Bul jaǵday shayır shıǵarmalarında ayırım frazeologizmlerge tán qubılıs:
Tez túserseń taz kebińe, sharqıńa (1,43) «taz kebine túsiw».
Kolım tiymey júr ólmege (3,96) «óliwge qolı tiymew». Altınlı bay suwday tasıp,
Tarılıp tur bizge óris (5,34) «órisi tarılıw».
Men júrip ótpeymen shelińnen seniń (5,36) «shelinen júrip ótpew» - jaqınlamaw.
Sonday-aq, shayır shıǵarmaları tilinde házirgi ádebiy tilimizde qollanılmaytuǵın shayırdıń jeke stiline tán yaki tek sol dáwirde ǵana
38
qollanılıp házir qollanılmaytuǵın frazeologizmler de bar. Álbette, frazeologizmler pútkil xalıqlıq tilge tán, bir neshe jıllar dawamında qáliplesken bolıwı kerek, degen menen, bul keltirmekshi bolǵan sóz dizbekleri frazeologizmlerge qoyılatuǵın leksikalıq hám grammatikalıq talaplarǵa juwap beretuǵın bolǵanlıqtan bul frazeologizmlerdi de kórsetip ótiwdi maqul dep taptıq:
1. Beldewsiz úydiń shıptasınday – «orınsız »
Beldewsiz úydiń shıptasınday qolpılday berdiń ǵoy (5,8). 2. Ápjılannıń mayın ishken - «sum»
Ápjılannıń mayın ishken Xiywalı ele saǵan aralasar (1,168). 3. Úyrek jutaǵan jılı - «ashlıq, suwsızlıq»
Úyrek jutaǵan jılı eki batpan tarı alǵansań, birewi bir sıyır, birewi segiz baspaq (5,8).
4. Qazınıń qızın muptınıń balasına bergendey - «orınlı is»
Qazınıń qızın muptınıń balasına bergendey bolǵan eken (5,32). 5. Shelinen júrip ótpew - «jaqınlamaw»
Men júrip ótpeymen shelińnen seniń (5,36).
6. Suw búrkip, kesek súrtip - «maqtap, sulıwlap»
Suw búrkip, kesek súrtip aldırayıq (5,10).
7. Qanın sorıp, kóz mayın jep, sorpasına qanıw - «qıynaw, azaplaw»
Qanın sorıp, kóz mayın jep, sorpasına qanǵan kúni (1,40).
Bul keltirilgen mısallardaǵı eń sońǵı frazeologizm «qanın sorıw» túrinde házir de qollanıladı, degen menen shayır bul mısalda frazeologizmdi bir neshe teńles komponentlerden ibarat túrge keltirip frazeologizmniń mánisin ele de kúsheytirip beriwge háreket etken.
Tilimizde sózlerdiń kóp mánililikke iye bolǵanı sıyaqlı shıǵarmalarda ayırım frazeologizmler óziniń tiykarǵı mánisinen awısıp basqa mánini ańlatıp ta qollanılǵanı ushırasadı. Xalqımızda shebine shıǵıw
39
frazeologizmi «zıyanın tiygiziw», «ashıwına tiyiw» mánisinde qollanıladı, al
S.Májitov bul frazeologizmdi :
Shebińe shıqsam tuǵyansız jiberemen (1,130), «izińe tússem» mánisinde qollanǵan. Sonday-aq túp degen túkirik jerge túspeytuǵın
«suwıq» mánisin bildiretuǵın turaqlı sóz dizbegin óz shıǵarmalarında tiykarǵı «suwıq» mánisinen basqa «abıraylı», «húrmetli» mánisinde de qollanadı. Mısalı:
- Túp degen túkirik jerge túspeytuǵın suwıqta (4,101) «suwıq» mánisi, -Túp degen túkirigimiz jerge túspey, saǵımız sınbay kelgende óz
tuwǵanım senlerden saǵım sınatuǵın bolsa, birotala ala jipti kesip, bir-birewdi qaytıp kórmestey bolıp ketermen (1,169). Bul mısalda «abıraylı», «húrmetli» mánisinde jumsalǵan.
Avtor óz shıǵarmalarında teńles eki komponentli frazeologizmlerden de utımlı paydalanǵan: …Aydos biy degenler baslıq bolıp turǵanında qanatlınıń qaǵıwın, tumsıqlınıń shoqıwın kórmey turǵan eken (1,166).
Atanıń salǵan jolı, eneniń pishken tonı degendey biz bay qádesin sorap keldik (5,13). Mısallardaǵı, qanatlıǵa qaqtırmaw, tumsıqlıǵa shoqtırmaw - qorǵaw, saqlaw, atanıń salǵan jolı, eneniń pishken tonı - dástúr mánisinde qollanılǵan teńles eki komponentli frazeologizmler esaplanadı.
Juwmaqlastırıp aytqanda, óziniń obrazlılıǵı menen tereń mánililigi menen kózge túsetuǵın frazeologizmler hárbir millet tiliniń baylıǵın hám tásirliligin kórsetetuǵın kórinisi bolıp tabıladı. Demek, Seyfulǵábit Májitov qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń qaymaǵı esaplanatuǵın turaqlı sóz dizbeklerin oǵada sheberlik penen óziniń dóretiwshilik maqsetlerine muwapıq orınlı hám dál qollanıwı arqalı ádebiy tilimizdiń kórkemlik dárejesiniń artıp, milliy tilimizdiń mánilik jaqtan bayıwına belgili dárejede tásir jasaǵanın kóremiz.
40