MD hám PQJ / S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri

Tap soerde bul mázinniń qıshqırǵanın kórgen edi (3,107). «Mázin» -

«múazzin» arabsha sóz bolıp «azan aytıwshı», meshitte azan aytıp namazǵa shaqırıwshı mánisin bildiredi.

Tis awırmawı ushın máswek bilen jiyi-jiyi jaqsılap tazalap tur (3,118).

«Máswek» - arabsha sóz, tis tazalaytuǵın aǵashtan islengen shetka.

Mazlum eldiń kúni tuwıp, más bolıp (1,22). «Mazlum» - arabsha sóz bolıp, «zulım kórgen», «zulımlanǵan» mánisinde qollanılǵan.

Siz altınsız, el bir sarrap, Tústińiz miyzanǵa qızlar, (1,38)

Sarrap - parsı sózi bolıp, altın, gúmis penen sawda qılıwshı adamǵa aytıladı.

2.2. Rus tilinen kirgen sózler

S.Májitov shıǵarmaları tilinde rus tilinen kirgen sózler de ónimli jumsalǵan. Qaraqalpaq tiline rus tilinen hám rus tili arqalı Evropa tillerinen sózlerdiń kirip keliwi patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatı nátiyjesinde XIX ásirdiń aqırında qaraqalpaqlardıń orıslardıń qol astına ótkennen keyin júzege keldi.

Rus tilinen kirgen sózler S.Májitovtıń, ásirese, dramalıq shıǵarmalarında ónimli jumsalǵanın kóremiz. Sebebi onıń dramalıq shıǵarmaları («Baǵdagúl», «Gúlim-Tayman» h.t.b) qaraqalpaqlardıń patsha Rossiyası qol astına ótkennen keyingi dáwirlerdi sóz etedi. Shıǵarmalarda qollanılǵan rus tilinen kirgen sózlerdi házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılatuǵın sózler hám okkazional

ózlestirme sózler dep eki toparǵa bólip úyrenemiz.

a) Házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılatuǵın rus tilinen kirgen sózler: par (jup), rol, gazeta, plan, kolxoz, rayon, texnik, injener, desantnik,

sovxoz, fakt, magnit, partiya, demokratiya, samolyot, aviaciya, texnika, ekipaj,

21

komanda, doktor, tramvay, stol, vlast, kandidat, uezd, samovar, srok, rasxod, pauza, protokol, forma, polk, bolshevik, nalog, filosofiya, karta, traktor, mat, karandash, procent, lampa. Bul sózlerdiń birazı shıǵarmalarda xalıq tilinde qollanılıwı boyınsha ayırım fonetikalıq ózgesheliklerge ushırap jumsalǵan, máselen, duqtır, ústel, bolıs, oyaz, karit (karta), kárendash, lampa. Bul tuwralı N.A.Baskakov bılay kórsetedi: XIX ásirdiń ekinshi yarımında orıs tilinen awısqan sózler … seslik qurılısı ózgeriske ushıraǵan túrinde qollanıladı15.

XX ásirdiń baslarındaǵı jazılǵan shıǵarmalar tilindegi usınday ayırım leksikalıq birlikler tuwralı jádid dramaları tilin izertlewshi f.i.k. F.Babadjanov «…Haqıyqatında, jádid dramalarında ádebiy norma dárejesindegi birlikler kóplep qollanılıwı menen birge ele ádebiy norma dárejesine jetpegen birliklerden de ónimsiz paydalanǵan.»16- dep keltiredi.

b) Okkazional ózlestirme sózler. Bunday leksikalıq birlikler kóbinese dramalıq shıǵarmalardıń talaplarınan kelip shıǵıp qollanıladı. S.Májitov dramalıq shıǵarmalarında personajlar sózlerin individuallastırıw, xarakterin hám ruwxıy jaǵdayın ele de ashıp beriw maqsetinde ayırım orıs tilindegi sózlerden de paydalanǵan. Mısalı:

Uezd: … jamanlıqtı qoymasa, toje mardikar aydap jiberedi (1,137 ).

… Izdirash taqsır (5, 53).

Ax, sukin sın, endi ne qılasań ? (5,50).

Qırıq kepter bası «matuxa» (1,116).

Gulayıt (gulyat) etip gezgen túnińnen ayar (1,43).

… Pristawitildiń xatın jazıp, jaqsı ǵana aylıq alıp turǵan (4,53).

Policiya chest berer (1,137).

Ádette bunday ózlestirme sózlerdiń shıǵarmalarda ushırasıwı tipik hádiyse emes, bul sol dáwir sotsial turmıs tásiri nátiyjesinde kelip shıqtı.

15Баскаков Н. А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. // ИСГТЯ. Ч. IV. Лексика –М.:

1962. –С.79.

16Бабаджанов Ф. Қ. Ўзбек жадид драмаларининиг лисоний хусусиятлари (Беҳбудий ва Авлоний драмалари асосида). Филол. фан. номз. …дис. –Самарканд: 2002. -Б.28.

22

2.3. Túrkiy tillerden kirgen sózler

S.Májitov shıǵarmalarınıń sózlik quramında ózbek, qazaq hám túrkmen tillerinen kirgen sózler ushırasadı. Sonı da aytıp ótiw kerek, S.Májitov tatar milletinen bolǵanı menen, onıń shıǵarmalarında biz hesh qanday tatarsha sózler qollanılmaǵan. Bul avtordıń Qaraqalpaqstanǵa júdá jas gezinde kelip, tálimtárbiyanı, tiykarınan, usı jerde alǵanlıǵınan bolsa kerek. Jádid ádebiyatı wákilleriniń shıǵarmalarında túrk tiliniń elementleri ushırasadı, bul jaǵday da avtor shıǵarmalarında gezlespeydi, bunıń baslı sebebi S.Májitovtıń basqa jádidshiler sıyaqlı Turkiya yaki basqa sırt ellerde oqıp kelmegeni bolıwı múkin.

Ózbek tiliniń tásirinen kelip kirgen sózler avtor shıǵarmalarında kóplep ushırasadı. Bunıń eń tiykarǵı sebebi ózbek xalqı menen qaraqalpaqlar burınnan aralas otırıp, hár tárepleme qatnasta bolıp otırǵanlıǵı esaplanadı.

Ózbek tilinen kirgen sózler:

Qıstan álemat qalmay jannıń bári jayrasar, (1,62)

Túnergen tún dayım qabaǵın túyip, (1,66)

Qonıp ózińge orın qıl, janındaǵı nazdıń gúlin, (1,69) Bir kesindi aǵash tóńgek bar jatqan, (1,110) Janabıńızǵa doklad taqsır (5,45)

Aqıl aytpaq Sizge kámine Májit (1,30)

Bul keltirilgen mısallardaǵı álemat, dayım, ózińge (wzinga), tóńgek

(twnka), janob, kámine cózleri ózbek tilinen kirgen sózler bolıp tabıladı.

Qazaq hám túrkmen tillerinen kirgen sózler kóp bolmasa da ushırasadı.

Bul qaraqalpaqlardıń qazaq hám túrkmen xalıqları menen qońsılas otırǵanı ushın bolsa kerek.

23

Mısalı:

Janlı-jandardıń bári (1,66 qazaq).

Nemere anasınıń úyine barıp (4,48 qazaq )

-Endi qonaqlar Azipke kelesi náhári ushın dúńyadaǵı eń pás bolǵan tamaqlardan tayarlamaǵın ótinedi (1,187 túrkmen).

Jurtqa belli bolsın atıń (1,90 túrkmen).

Qatnasqanıń ǵaw bolmasın (1,187 túrkmen)

Bul mısallardaǵı nemere cózi qazaq tilinde «dayı» mánisin, náhár sózi túrkmensheden alınıp «awqat», «as» mánisin, belli, ǵaw sózleri de túrkmenshe bolıp, olar «belgili», «jaqsı» degendi ańlatadı.

III. S.Májitov shıǵarmalarındaǵı sózlerdiń

leksika-semantikalıq ózgeshelikleri

Qaraqalpaq kórkem ádebiyatınıń rawajlanıwı menen birge, qaraqalpaq

ádebiy tili de rawajlanıp otırdı. Sebebi, xalıq tili kórkem sóz iyeleri tárepinen bayıtılıp, olardıń shıǵarmalarında qayta islenip, sózlerdiń mánisi hár qıylı semantikalıq ózgesheliklerge iye bolıp bardı.

S.Májitovtıń shıǵarmalarında jumsalǵan sózlerdiń semantikalıq qollanılıw ózgesheliklerin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Ol prozalıq, poeziyalıq hám dramalıq shıǵarmalar jazıp qaldırdı. Solay eken, bunday izertlewler avtordıń dóretiwshiliginiń ózine tán ózgesheligin anıqlawǵa, onıń sózlerdi tańlaw hám qollanıw sheberligin belgilewge járdem beredi. Avtor jasaǵan dáwir

ádebiyatı bul klassikalıq ádebiyattıń dawamı bolıwı menen birge XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatına jańa proza hám dramaturgiyanıń engizilip atırǵan dáwiri edi.

S.Májitov dóretpelerinde sózdi óz ornında qollanıwı arqasında qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń ele de rawajlanıwına úlesin qosqan kórkem sóz sheberi esaplanadı. Solay etip, biz shıǵarmalardıń semantikalıq

24

ózgesheliklerin anıqlaw ushın sózlerdiń kóp mániligi, tuwra hám awıspalı mánileri, sinonim, antonim, omonim sózlerdi, tildiń qaymaǵı esaplanǵan frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw kerek dep esapladıq.

Kóp mánili sózler. Tildegi sózler bir mánili de, kóp mánili de bolıp keliwi múmkin. Kóp mánili sózlerdiń ańlatıp turǵan mánisin kontekstten anıqlaymız. Sóz kontekstte ómir súredi. Qaysı bir sóz bolmasın, mánisi onıń qanshelli kóp bolmasın, ol sóylew tilinde me, tekstte me ol sózdiń shın mánisin kontekstte turıp kórsete aladı. Cózdiń tiykarǵı mánisine salıstırǵanda, onıń awıspalı mánisleri tásirli, obrazlı hám kórkemliligi kúshli bolıp keledi. Kórkem sóz sheberleri ana tilindegi sózlerdi óz ornında sheber paydalanıwı menen birge olardı mánilik jaqtan bayıtıp, tilimizge jańalıq engizip otıradı.

S.Májitov te kóp mánili sózlerdi jeke stiline tán ózgeshelikler menen óz dóretpelerinde paydalanǵan.

Mısalı:

Tirilikten, kún kóristen,

Tegis úmit úzgen eken. (1,62)

Mısaldaǵı tegis sózi qaraqalpaq tilinde «tegislik», «jaypawıt» mánisin bildirse, bul mısalda «ulıwma» mánisinde jumsalǵan. Ásirese, shayır dóretpelerinde «qara» hám «aq» sózleriniń túrli mánilerde jumsalǵanın kóremiz.

1.Atlanmalı qara kórse (1,75), - «adam» mánisinde

2.Qara jarma alıp kelip berdi (3,102), - as qatıǵı joq jarmaǵa qara jarma delinedi.

3.Qara kúsh bas artpay qurıp dimarı (1,141). Sırtınan islengen jamanlıq, zıyan.

4.Qara jumıs penen shuǵıllanǵan adamnıń eki kóylek, diz kiyimi bolmaǵı tiyis … (3,117). Qol kúshi menen islenetuǵın fizikalıq jumısqa aytıladı.

25

5.Bay qara jurtta otırıp qaldı (3,107), - degende «jaw shawǵannan qalǵan jer» degen mánisinde .

6.Is qaradan awıp, aq jaqqa dóndi (1,22), - degen mısalda «jaman kúnlerdiń ornına jaqsı kúnler keldi».

7.Qara túnler ótip, shuǵlastı bar jan,

Aǵarıp tań attı, ol erkinlik tańı (1,22).

8.Qara kúnler bolar appaq (1,51), – «qayǵılı kúnler ótip, quwanıshlı kúnler keldi» mánisinde jumsalǵan.

9.Jeńilip qara júrekler ortadan qashqan búgin (1,25), - «jaman oylı adam» mánisinde

10.Qara qaraqalpaq aq bolar,

Elge bir qonǵan baq bolar (2,79), bul mısalda «awam, ápiwayı, sawatsız

adamlar sawatlı bolar» mánisinde qollanılǵan.

11.Bir qarası eki bolar (1,105), degende «qara mal, úlken mal» degeni

mánisinde.

12.Izǵar alıp zaya bolar,

Qara jawın, nóser kelse (1,105), «Kúshli jawın, nóser jawın».

13.Shıǵır aydap, tógin jayıp,

Iste hámme aqsaq, mayıp,

Aq shıǵıp, azıq molayıp,

Sharwalar más gezer bolsa (1,105). Bul mısal «Tórt máwsim» qosıǵınan alınǵan bolıp, qosıq 5-klasstıń «Ádebiy oqıw» sabaqlıǵında da berilgen, hám onda «aq shıǵıp» sózin-qatıq, súttiń molayıwı dep túsinik bergen17. Bizińshe, bul jerde «aq shıǵıp», yaǵnıy «aq eginler, gúzlik biydaydıń pisiwi» tuwralı aytılǵan, sebebi qosıq shuwmaqlarında máwsimniń keliwi tuwralı sóz etilip atır.

17 Karimov A., Pirniyazov J. Ádebiy oqiw. 5-kl. –Nókis: Bilim, 2003. -B. 61.

26

Mısallardan kórgenimizdey «aq» hám «qara» sózlerin dóretiwshi óz shıǵarmalarında mánilik jaqtan bayıtıp sheberlik penen paydalanǵan.

Qaraqalpaq tilinde sózler ózleriniń tuwra mánisi menen birge bir neshe awıspalı mánilerde de qollanıladı. S.Májitov óz shıǵarmalarında awıspalı mánidegi sózlerden de ónimli paydalanǵan.

Metafora. Shıǵarmalarda ulıwma xalıqlıq metaforalar menen birge ulıwma xalıq tilinde tanımalılıqqa iye emes metaforalar da ónimli jumsalǵan.

Bul metaforalar shayırdıń stiline tán ózgesheliklerge iye, sonlıqtan biz tek ulıwma xalıq tilinde belgisiz bolǵan metaforalardı ǵana alıp, shayırdıń jeke stillik ózgesheliklerin kórsetiwdi maqul kórdik. Mısalı:

Tozǵan zaman jıǵılıptı,

Ádillik penen tolıptı (1,62), Adamlar antalassa, kún kúler bizge qarap (1,62), Qızıl, jasıl kiyingen gúl, giya waqtı jetip (1,63), Jurttıń bári túlki bolǵan,

Sen bóri bolsań, kúniń bar (1,101), Ishiń ǵıj-ǵıj qaynap turǵan, Sırtı tulıp teriler ket (1,41), Qızım súttenem aq (5,7). Sen baǵdaǵı gúl, quraltay (1,73), «Qıysıq jolıń tarıldı»- dep, «Qıysayar waǵıń boldı»- dep (1,28).

Bul mısallardaǵı metaforalar jeke stillik metaforalar bolıp tabıladı, «tozǵan zaman» - burınǵı zaman, «kún kúler» - kúnniń nurın shashıwı, «qızıl, jasıl kiyingen gúl» - gúllep turǵan gúl, «jurt túlki», «sen bóri» - jurt sum,

sen onnan da ótken zalım, sonday-aq «sırtı tulıp teriler», «sútten aq», «sen baǵdaǵı gúl», «qıysıq jolıń tarıldı» sıyaqlı sózler de awıspalı mánide qollanılıp turıptı.

Metonimiya. Zat yaki qubılıslardıń óz-ara baylanıslarına qaray awıspalı mánide ataw, yaǵnıy zattıń belgisi menen ataw arqalı jańa mánini payda etiw usılı dóretpelerde keń qollanılǵan. Mısalı:

Mańlay terden óngen bári diyqannıń (1,109).

Poshsha torǵay seniń uyań er jetti (3,104).

27

Mısallarda miynet sóziniń ornına mańlay teri, palapanlarıń sóziniń ornına uyań dep qayta ataw arqalı metonimiyalardı payda etken. Qaraqalpaq tilinde kóbinese gápte kelbetlik hám kelbetlik feyiller atlıqlasıp metonimiyalardı payda etetuǵınlıǵı belgili. Shayır shıǵarmalarında da bul usıl kóp qollanılǵan.

Báhár bolar, ótti qısı,

Arılar qashshaqtıń sorı (1,65) - jarlı adam mánisinde.

Sulıwlar gezer sılańlap (1,65) - qızlar mánisinde.

Aqıl oylar saat ne menen ótti

Ómiriniń bólegin nege sarp etti (1,77) - aqıllı adam mánisinde. Bul jerde sizge orın joq,

Is basınan iriler ket (1,41) - «hámeldarlar» mánisinde.

Hámme tiler erkinlikti,

Jan pitkenge húrlik dárkar (1,79).

Aqsaqqa da maqul keldi, soqırdıń arqasına mindi (1,174).

Sinekdoxa. Pútinniń ornına bólshegi, bólsheginiń ornına pútini, birliktiń ornına kópligi, kópliktiń ornına birliginiń qollanılıwı sinekdoxalıq usıl delinedi. Shıǵarmalarda adam hám haywanlar músheleriniń birewiniń ataması ulıwmalıq máni ańlatıw ushın qollanılıp sinekdoxalardı payda etken. Mısalı:

Isten bosap jas buwın mawqın basar, dárt shıǵarar (1,63).

Quwat pitip janlarǵa, balqıp tur ishte jiger (1,63).

Tatlı sóz muńlı dawısqa dártli baslar baylanar (1,69).

Qulaq tutıp shın kórmegen, Teńliktiń túsin kórmegen (1,31).

…Mına biz bir qatınımız, eki balamız, eki qızımız, bar-joǵı altı janbız,- deydi (1,185) .

…Sol mákiriw qol sozılmastan burın kóshsek dep edim (5,5).

28

Bul keltirilgen mısallardaǵı «jas buwın, janlar, dártli baslar, mákiriw qol» sózleri arqalı ulıwma adam tuwralı sóz etilse, «qulaq tutıp» degen sóz arqalı «mal tutıp, uslap» degen túsinik berilgeni kórinedi. Bulay músheler arqalı ulıwmalıq máni ańlatılıw házirgi qaraqalpaq tilinde de ónimli awısıw usıllarınan esaplanadı.

Sinonimler. Sinonimler tildiń, sóylewdiń sonday-aq kórkem shıǵarma tiliniń sulıwlıǵın, tásirliligin, baylıǵın támiyinleytuǵın qural bolıp esaplanadı.

Olar jámiyette qatnas talaplarına say payda boladı hám tildiń sózlik quramın, semantikalıq baylıqların rawajlandıradı.

Tilde sinonimlerdi orınlı tańlay alıw pikirimizdi anıq jetkeriwge, kerekli jerinde onıń hár túrli variantlarınan paydalanıw pikirdi rawajlandırawǵa hám zárúr mánini payda etiwge xızmet etedi. Nátiyjede jazıwshınıń jeke stilin jaratıwǵa járdem beredi.

S.Májitov shıǵarmalarında sinonimler jiyi qollanǵan. Bular aytılajaq pikirge kórkemlilik, obrazlılıq berip, shıǵarmalar tiliniń bay ekenligin kórsetedi. Sonday-aq dóretpelerdegi sinonimler bir sózdi tákirarlamaw, kórkem teksttiń sulıwlıǵına erisiw hám usılay kórkem sóz sheberiniń jeke stilin kórsetip beriw ushın qollanılǵan. Mısalı:

Qıstan álemat qalmay jannıń bári jayrasar (1,62), Taza kún, taza jıl da bar, Jaqsılıq nıshan bunda bar (1,66), Samal turıp alaǵanshıq jaǵınan, Áser qalmas jazdıń, gúzdiń waǵınan (1,66), Ómir qımbatlı zat joqdur bahası (1,76),

Hayatta jeńiler, zálel degen ne? Tuw alıp abay kórgizgen. Bul xalıqtıń qay bayramı (1,27), Sen kótergen shanlı bayraq, máńgi turǵay dúńyada (1,27),

Táǵdiyr oǵan jay bermedi kórmege, Ózi de ilinip tústi qamaqqa (1,111), Qaza solay bolsa ne shara qılsın, Sarǵayıp otırdı qarap janjaqqa (1,111).

Bul mısallarda avtor shıǵarma tiliniń jarlı túsiwiniń aldın alıp hár qıylı sinonimlerden paydalanǵan. Belgi sóziniń ornına álemat, nıshan, áser sózlerin kishigirim mánilik ózgesheligine qaray sáykes orınlarǵa durıs

29

qoyıp qollanǵan, sonday-aq ómir-hayat, tuw-bayraq, táǵdir-qaza sózleri de orınlı paydalanılıp sózlerdiń tákirarlanıwına jol qoyılmaǵan.

Komponentleri sinonimler bolǵan jup sózler de shıǵarmalar tilinde qollanılǵan:

Is uqsasa sonday kúnge jetpeyme?,

Ash-arıqtan uwayım-qayǵı ketpeyme? (1,48).

Jarlı islep, baylar alıp,

Hal-dármanı pitip ketken (1,52).

Jábir-zulım asa ketip,

Esten tanıp harıp ediń (1,53).

Bundaǵı ash-arıq, uwayım-qayǵı, hal-dárman, jábir-zulım jup sózleri ózara sinonimler bolıp, olar ulıwmalastırıwshı, kúsheytiwshi mánige iye bolǵan.

Sinonimler shıǵarmalarda hár jerde kelip sinonim bolıwı menen birge bir qatarda kelip te birgelkili aǵzalardı payda etedi:

Keshten jatıp erte turmaq,

Bilmeyseń sharshamaq, harmaq (1,47) .

Mintazlap, puxtalap alıp tarashın,

Etip suwdıń irkilmestey sharasın (1,48). Zamana dúzlesip, sazlastı oǵan (1,22). Ezildiń, jenshildiń isiń edi haq,

Jurtlar aralastı bizge ne boldı (1,23).

Joqarıdaǵı mısallarda qollanılǵan sinonim sózler gradaciyalıq sıpatqa iye bolıp, shıǵarma tiliniń kórkemliligin arttırǵan. Sonday-aq, S.Májitov shıǵarmalarındaǵı jumsalǵan sinonimlerdiń payda bolıw jollarına toqtap ótsek.

1. Jeke turǵanda ulıwma mánileri bir-birine jaqın turaqlı sinonimler. Jolta bolsa, máwsim óter is ońbas,

Demek, jaz paslında diyqanlar tınbas (1,49)- máwsim, pasıl

30