MD hám PQJ / S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ

INSTITUTI

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń 4 b-kurs studenti Qaypnazarova I.

«S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri» atamasında

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis-2014-jıl

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi

Tema: «S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri »

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

«S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri» atamasındaǵı

pitkeriw qánigelik jumısına « » bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

S.MÁJITOV SHIǴARMALARÍ TILINIŃ LEKSIKALÍQ

ÓZGESHELIKLERI

MAZMUNÍ

KIRISIW…………….……………………………………………………..

I. S.Májitov shıǵarmalarında qollanılǵan sózlerdiń

tematikalıq toparları …………..……………….……………….....……

II. S.Májitov shıǵarmaları tilinde basqa tillerden

kirgen sózler…………………………………………………………………

2.1.Arab hám parsı tilleriniń sózleri………..…………….……….

2.2.Rus tilinen kirgen sózler ………………………………..………...

2.3.Túrkiy tillerden kirgen sózler…………………………………...

III. S.Májitov shıǵarmalarındaǵı sózlerdiń

leksika-semantikalıq ózgeshelikleri ………..……………….……

IV. S.Májitov shıǵarmaları tilinde sózlerdiń

qollanıw órisi…………………………………………………….…….

JUWMAQ ….…………………………………………………………….….

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR .…….…………………………….

3

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakulteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

2013-2014-oqıw jılı

Student: I.Qaypnazarova

Ilimiy basshı: f.i.k. B.Dilanov

Tema: «S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgeshelikleri»

Avtorlıq annotaciya

Jumıstıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tili klassik shayırlar tárepinen irge tası qalanǵan bolsa, al XX ásirde shın mánisindegi rawajlanǵan, belgili dárejede jetilisken jazba ádebiy tildiń qálipleskenin kóremiz. Bul dáwirdi qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń qáliplesiwiniń ayırıqsha bir dáwiri dep esaplawǵa boladı, sebebi bul dáwirde Qaraqalpaqstandaǵı sotsiallıq ortalıq, Evropa mádeniyatınıń tásiri, baspaxanalardıń ashılıwı, gazeta-jurnallardıń shıǵa baslawı, jańa álipbe tiykarında kitaplar basıp shıǵarıw sıyaqlı jumıslar qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń kem-kemnen rawajlanıwında tiykarǵı xızmet atqardı. Álbette, usınday dáwirde bir neshe prozalıq, poeziyalıq hám dramalıq shıǵarmalar jazıp qaldırǵan S.Májitovtıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwinde hám imla qaǵıydalarınıń jetilisiwinde, xalıqtı sawatlandırıwda xızmeti áhmiyetli orındı tutadı. Solay eken belgili shayır, jazıwshı hám dramaturg, sonıń menen tilshiilimpaz S.Májitov shıǵarmaları tiliniń leksikalıq ózgesheliklerin úyreniw házirgi qaraqalpaq til bilimi ushın aktual máselelerden esaplanadı.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti belgili aǵartıwshı, shayır, jazıwshı hám tilshi ilimpaz S.Májitovtıń qaraqalpaq ádebiy tilin rawajlandırıwǵa qosqan úlesin, kórkem ádebiy shıǵarmalarınıń leksikalıq ózgesheliklerin anıqlawdan ibarat. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi:

4

-temaǵa baylanaslı jazılǵan ilimiy miynetlerge sıpatlama beriw;

-onıń shıǵarmaları tiliniń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin anıqlaw;

-izertlew nátiyjeleri boyınsha ilimiy usınıslar beriw.

Jumıstıń metodologiyası. Jumısta S.Májitovtıń shıǵarmaları tiliniń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri házirgi qaraqalpaq tili menen salıstırılıp úyrenildi. Jumıstıń teoriyalıq bazası xızmetin milliy ideologiya materialları, belgili tyurkologlar - N.A.Baskakov, S.E.Malov, qaraqalpaq tilshi-ilimpazları D.Nasırov,

O.Dospanov, D.Saytov, E.Berdimuratov, H.Hamidov, Sh.Ábdinazimovlardıń miynetleri atqaradı. Jumıstı jazıwda olardıń izertlew usılları, teoriyalıq pikirleri basshılıqqa alındı.

Jumıstıń ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Jumıstıń teoriyalıq áhmiyeti sonda, házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwiniń ayırıqsha dáwiri esaplanǵan XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq tiliniń izertlenbegen máselelerin anıqlaw hám onı jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar menen tolıqtırıwǵa múmkinshilik jaratadı.

Jumıs ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye bolıp, Jumıstı studentler, mektep muǵallimleri ózleriniń praktikalıq jumıslarında qollanıwına boladı.

Jumıstıń qurılısı. Jumıs kirisiw, 4 bólim, juwmaqlaw hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen ibarat.

Pitkeriwshi: I.Qaypnazarova

5

KIRISIW

S.Májitov (1869-1938) belgili aǵartıwshı-shayır, prozaik hám dramaturg bolıw menen birge dáslepki qaraqalpaq tilindegi sabaqlıqlardıń avtorı esaplanadı. Bul tuwralı pedagog-ilimpaz J.Urumbaev óz miynetinde bılay jazadı: «Qaraqalpaq tilinde sabaqlıqlardı dúziw ushın eki adam: Ásen dilmash

Aytımov hám Seyfulǵábiyt Májitov saylap alındı… Ol ekewin 1925-jıldıń basında Tashkent qalasındaǵı Qazaq (qırǵız) xalıq aǵartıw institutı shaqırıp aldı hám onda Á.Aytımovtıń kandidaturası qabıl etilmedi, al sabaqlıqlardı dúziw wazıypası S.Májitovqa júklendi»1. Á.Aytımov milleti qaraqalpaq. Ol qaraqalpaq, orıs tillerin bilgeni menen, suw xojalıǵı tarawında islegen, pedagogikalıq tájiriybe, jazıwshılıq uqıbı joq edi. Al S.Májitov milleti tatar bolǵanı menen qaraqalpaq tilin jaqsı biledi, aǵartıwshı-shayır, jáne sol waqıtta

Qońırat okruglik xalıq bilimlendiriw bóliminiń baslıǵı bolıp islep turǵan waqtı edi. S.Májitov 1925-jılı Tashkent qalasında arab grafikasına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq jazıwında dáslepki «Qaraqalpaq tilinde álipbe»,

«Egedeler sawatı», «Oqıw kitabı» sabaqlıqların jarattı. Bunnan keyingi qaraqalpaq jazıwı latın grafikasına ótken dáwirlerde de «Qaraqalpaq álipbesi» (1929), «Qaraqalpaqsha til sabaǵı» (1930), Qaraqalpaq tiliniń áddudı (grammatikası, Moskva, 1932), «Qaraqalpaqlar mektebindegi górsawatlar mektebine programma» (Moskva, 1931) atlı miynetlerdi jazıwǵa qatnastı.

S.Májitov 1937-jılı «Xalıq dushpanı» sıpatında nahaqtan ayıplandı hám 1938-jılı Tórtkúl tyurmasında qaytıs boldı. Biraq onda hesh qanday ayıp joq edi. Nátiyjede S.Májitov 1958-jılı 29-sentyabrde Qaraqalpaqstan Respublikası prokurorınıń qararı menen óliminen soń qaytadan aqlandı.

Avtordıń kórkem shıǵarmaları eń dáslep 1965-jılı belgili ilimpaz Q.Ayımbetov hám S.Májitovtıń balası Raxim Májitovlar tárepinen

«Tańlamalı shıǵarmaları» toplamı baspadan shıqtı. Bunnan keyin 1970-jılı

1 Урумбаев Ж. История советской школы Каракалпакии. –Нукус: 1966.-С. 248-250.

6

gúrrińleri, 1973-jılı qosıqları orıs tilinde óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı.

S.Májitovtıń eń tolıq, jetilisken shıǵarmalarınıń jıynaǵı ilimpaz f.i.d. Qırıqbay Bayniyazovtıń baspaǵa tayarlawında 1992-jılı Seyfulǵábiyt Májitov

«Shıǵarmaları» atamasında Nókis qalasında basıldı. Bul toplamǵa 1965-jılǵı toplamdaǵı shıǵarmalar bir qansha tolıqtırıwlar menen, sonday-aq sabaqlıqlardaǵı («Qaraqalpaq tilinde álipbe», «Oqıw kitabı», «Egedeler sawatı»

-1925) avtordıń qosıq hám gúrrińleri, «Baǵdagúl» pesası kirgizilgen. Dáslepki waqıtlarda avtordıń bir qansha qosıqları «Qopalı»,

«Ǵarrı diyqan» degen laqaplar menen 1920-1930 jıllardaǵı «Erkin qaraqalpaq», «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetalarında járiyalandı2.

S.Májitovtıń jazǵan úsh sabaqlıǵı («Qaraqalpaq tilinde álipbe», «Egedeler sawatı», «Oqıw kitabı» (1925-j.) onı shın mánisindegi ustaz, ilimpaz, aǵartıwshı, qaraqalpaq tili boyınsha eń birinshi sabaqlıq avtorı sıpatında tanıtadı. Búgingi dáwir kózqarasınan onıń sabaqlıqlarında ayırım kemshilikler bolǵanı menen olar házirgi waqıtta jazılıp atırǵan barlıq sabaqlıqlardıń, grammatikalardıń tiykarın quraydı.

S.Májitov tek ilimpaz emes, al ol úlken ustaz kórkem sóz ustası da bolıp esaplanadı. Bunı onıń mektep sabaqlıqlarındaǵı, tańlamalı shıǵarmalarındaǵı3 qosıqları hám prozalıq shıǵarmaları tolıq tastıyıqlaydı.

Sondayaq «Baǵdagúl» pesası S.Májitovtı eń dáslepki qaraqalpaq dramaturgi sıpatında tanıtadı. Sonıń menen birge ÓzIAQQB qoljazbalar fondında R-240, M-21 shifrı menen S.Májitovtıń «GúlimTayman» pesasınıń arab grafikasındaǵı qoljazbası hám onıń N. Japaqov tárepinen tayarlanǵan variantları saqlanbaqta. Tilekke qarsı bul pesa baspasóz betinde ele járiyalanbadı.

S.Májitovtıń kórkem shıǵarmaları 1965, 1992 jılları óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Sonıń menen S.Májitov shıǵarmalarınıń tillik

2Мəжитов С. Шығармалары. -Нөкис: Қарақалпақстан, 1992. -Б.19.

3 Сонда, 1992. 200 б.

7

ózgesheliklerin anıqlawda onıń sabaqlıqlarında berilgen oqıw materialları da esapqa alındı. Sebebi bul materiallar avtor tárepinen dóretiwshilik penen qayta islenip, oqıwshılarǵa úlgi materiallar sıpatında oqıtıwǵa usınıs etilgen. Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda S.Májitovtı kórkem sóz ustası retinde tilimizdiń sózlik quramınan qalay paydalanǵan, onı qalay rawajlandırǵan degen máselelerdi úyrenbekshimiz.

Qaraqalpaq klassik shayırları shıǵarmalarınıń leksikasın izertlew arqalı biz olardıń XIX ásirde jazba ádebiy tildiń qáliplesiwinde qanday úles qosqanın anıqlasaq, S.Májitov shıǵarmalarınıń leksikasın izertlew arqalı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq tiliniń qanday jaǵdayda bolǵanın, qanday sózler qollanǵanın, olardıń qanday mánileri bar ekenligin, qaraqalpaq tili ádebiy normalarınıń qáliplesiw hám rawajlanıw baǵdarların anıqlaymız.

Hár qanday ádebiy tildiń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların úyreniwde sol xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken

áhmiyetke iye4.

S.Májitov shıǵarmaları tiykarınan jazba túrde jetip keldi. Jiyen jıraw,

Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar hám Ayapbergen shayırlardıń shıǵarmaları biziń dáwirimizge tiykarınan alǵanda awızsha túrde kelip jetti.

Olardıń shıǵarmalarınıń kópshiligi xalıq awızınan jazıp alındı. Sonlıqtan da informatorlardıń aytıp bergen tekstinde qáte-kemshiliklerdiń bolıwı múmkin5.

Solay eken, S.Májitov shıǵarmalarınıń leksikasın úyreniw qaraqalpaq jazba ádebiy tili normalarınıń qáliplesiwin, onıń rawajlanıw baǵdarın dál anıqlawda biybaha derek xızmetin atqaradı. Shayır shıǵarmalarınıń ózgeshelikleri sonda, ol dóretpelerinde óz sózlik qatlamǵa tiyisli sózler,

ózlestirilgen sózlerdi qollanıw menen birge, sol dáwir ushın

4Əбдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили: Филол. фан. докт. …дис. -Нөкис: 2001. –Б. 201.

5Қарақалпақ əдебияты классиклериниң шығармаларының тили / Насыров Д., Доспанов О., Бекбергенов А., Сайтов Д. –Н.: Билим, 1995. -Б. 38.

8

jańa sózlerdi sheber paydalanadı hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń qáliplesiwine, onıń leksikasınıń bayıwına belgili úles qostı.

Jumısımızda tiyisli mısallar tómendegi bes derekten alındı hám alınǵan mısallardan keyin qawsırma ishinde ádebiyatlardıń tiyislisiniń qatar tártibi hám mısal alınǵan bet nomeri kórsetildi.

1.Májitov S. Shıǵarmaları. -Nókis: Qaraqalpaqstan , 1992.

2.Májitov S. Qaraqalpaq tilinde álipbe, -Tashkent: 1925.

3.Májitov S. Oqıw kitabı, Tashkent: 1925.

9

I. S.Májitov shıǵarmalarında qollanılǵan sózlerdiń tematikalıq

toparları

S.Májitov shıǵarmaları tilinde qollanılǵan sózlerdiń basım kópshiligin túrkiy sózler quraydı. Olardı tallap qaraǵanımızda sózlerdiń túrli toparlarǵa qatnaslı ekenin kóremiz. Bul sózlerdi tematikalıq jaqtan tómendegidey toparlarǵa ajıratıp qarawǵa boladı.

1.1. Adam múshelerin hám tuwısqanlıq qarım-qatnastı

ańlatatuǵın sózler

Shayır shıǵarmaları tilinde adam múshelerin ańlatatuǵın sózler tiykarınan házirgi qaraqalpaq tiline sáykes keledi. Derlik adam múshelerin ańlatıwshı atamalar shıǵarmalarda tolıq qollanılǵan. Hárbir tildiń sózlik quramındaǵı adam músheleriniń atamaları sol tildiń eń eski qatlamlarınıń biri bolıp tabıladı. Olar tómendegishe: bas, mańlay, qas, kóz, qabaq, kirpik, qulaq, murın, awız, til, jutqınshaq, óńesh, kegirdek, qol, iyin, jawırın, bilek, tirsek (shıǵanaq), qara alaqan, barmaq, ókpe, bawır, júrek, búyrek, quwıq, qarın, ishek, kókirek, qabırǵa, san, janbas, sıyraq, baqay, ayaq, taban, omırtqa

(1,130), tós (1,98), saqal (1,100), gelle (1,103), tańlay (1,107). Bul sózlerdiń ishindegi sıyraq, baqay, sózleri házirgi qaraqalpaq tilinde ayırım tekstlerde ǵana jumsaladı. Baqay sózi haywanatlarǵa baylanıslı qollanıladı.

Sonday-aq shıǵarmalarda parsı tilinen kirip kelgen múshe atların bildiriwshi «dás»: Dás kelmedi dushpan qattı sazaylap (1,21), «pay»: Pay tiktim (5,4) sózleri qollanılǵan. Dás-qol, pay-ayaq mánisin bildiredi. Olar házirgi qaraqalpaq tilinde dástek, gúl dáste, paytaxt, baypaq sózleriniń qurılısında qollanılıp júr.

S.Májitov shıǵarmalarında jumsalǵan tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın sózlerdi úsh toparǵa bóliwge boladı.

10