MD hám PQJ / T.Masharipova publicistikasınıń tili hám stili

Publitsistika latınsha – jámiyetlik sózinen alınǵan bolıp, turmısımızdıń hár qıylı salalalarındaǵı áhmiyetli máselelerdi, faktlerdi, qubılıslardı úyreniw

unamlı maqsetler jolındaǵı talpınısların quwatlawdan ibarat. Publitsistika dáwir

úzliksiz sáwlelendirip barıw menen tariyxıy shınlıqqaxızmet etedi. Ádebiyat, kórkem óner, arxitektura hám taǵı basqatarawlarda keleshekte úlken

polotnolardıńdóretiliwi ushın baymateriallardı toplap beredi.

Bunnan zaman shejiresin búgingi kún hámmáńgiliktiń talabı menen jedel sheship barıw sıyaqlı wazıypa júklengen

publitsistlerdiń qay dárejede ilgir zeyinli bolıwı kerekligi kórinip turıptı.

Eski grek filosofı Evripid bılay degen eken: «Adamlardı islengen islerden de góri, bul jumıslar haqqındaǵı aytılǵan sózler kóbirek

- 42 -

háreketke keltiredi». Mine, bul pikir de jurnalist-publitsistlerdiń jámiyet aldındaǵı wazıypasın ańlatıp turıptı.

Angliya shayırı Vilyam Shekspir: «Pikir kúshli bolǵan jerde, isler de kúshli boladı» - dep jazǵan edi. Jámiyetlik sana, jámiyetlik pikir úyreniw obyekti bolǵan ǵalaba xabar qurallarınıń hár qıylı mámleketlerdiń tariyxıy rawajlanıw táǵdirinde, óz wazıypaların durıs atqarıp kelgen hámde atqara almaǵan jaǵdayları da málim. Negizinde, ǵalaba xabar qurallarınıń wazıypası rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında da keń jámiyetshiliktiń mápi ushın xızmet etiwden, xalıqtıń pikir hám sezimleriniń sáwlesi, xalıqlıq minber bolıwdan ibarat. Mine, usı juwapkershilikli wazıypanı atqarıwda publitsistler xalıq tiliniń baylıqlarınan,

ádebiy tilden puxtalıq penen paydalanıwı talap etiledi.

T.Masharipova publitsistikanıń hár qıylı janrlarında qálem terbetti. Máselen, ocherk, esse, intervyu, reportaj, etyud, maqala, korrespondenciya hám t.b. Itibarlı tárepi usı janrlar boyınsha jumıs alıp barǵanda jazıwshı sol janrlardıń talabında, olardıń stillik hám tillik ózgesheliklerin saqlaǵan halda háreket etti. Ol xalıqtıń awızeki dóretpelerinen, folklordan, naqıl-maqallardan, frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen puxtalıq penen paydalana aldı. Máselen: esse janrındaǵı dóretpelerin alıp qarayıq. Usı dáwirge shekem geypara ádebiyatlarda esse-

ádebiyattıń janrlıq-stillik kóp túrliliginiń biri sıpatında moyınlanbay kelgen edi. Bul tarawǵa tiyisli ádebiy-teoriyalıq oy-pikirlerdiń de joqtıń qasında ekenligi ashınarlı jaǵday. Al, Batıs penen Shıǵıstıń geypara xalıqlarınıń ádebiyattanıw iliminde esse tuwralı bahalı pikirler bildirilgen. Atap atqanda, orıs ádebiyatshısı K.I.Chukovskiydiń, qazaq ádebiyatshısı Q.Ergebekovtıń esse janrına arnalǵan salmaqlı miynetlerin, monografiyalıq izertlewlerin

- 43 -

ayrıqsha atap kórsetiwge boladı. Álbette, esse bul – kórkem-publitsistikalıq janrlardıń bir túri. Ol negizinen alǵanda búgingi kúnniń eń túpkilikli, oqıwshılarǵa oǵada áhmiyetli ótimli janrlarınıń biri desek asıra siltegen bolmaymız. Sebebi, búgingi bazar ekonomikası dáwirinde qurǵaq sóz aytıp, oqıwshılardıń kewlinen shıǵıw qıyın. Házirgi waqıtta xalıqqa ómirde ras bolǵan, haqıyqat ómir shınlıǵına negizlengen, shiyrin kórkem til menen jazılǵan, oǵada tásirli esse júdá kerekli. Usı jerde esseni bir waqıt ishinde hám taza kórkem

ádebiyattıń hám kórkem publitsistikanıń naǵız sintezi desek orınlı boladı.

Álbette, publitsistlerdiń barlıǵı da esse janrına qol ura bermewi múmkin. Sebebi, esse kórkem til menen jazılsa da, ondaǵı obrazlar naǵız ómirde bolǵan adamlardıń prototipine tiykarlanadı. Ondaǵı barlıq wqıyalar turmısta bolǵan, avtordıń tikkeley basınan keshirilgen, ómirdegi shınlıqtı súwretlewge arnaladı. Buǵan qosımsha, esse jazıwshı avtor azıraq ta bolsa ótirik toqıma qosa almaydı.

Óytkeni, buǵan aldı menen onıń ar-namısı jol qoymaydı, ekinshiden, avtordan basqa da bir neshe oqıwshılar, sol essede súwretlenip otırǵan waqıyalardan xabardar ekenligi jazıwshınıń yadında turadı. Mine, usı orında T.Masharipovanıń

«Barmısań bul jerdiń júzinde» essesi haqqında toqtalıpótsek.

Rus tilindegi entsiklopediyalıq sózlikte essege tómendegishe túsinik berilgen: «Esse (francuzsha, - tájiriybe, umtılıw, ocherk, latınsha ólshem) keń kólemli bolmaǵan prozalıq, qanday da konkret másele yaki sebep penen avtordıń jeke kózqarasların hám oy-pikirlerin bildiriw, bile tura sol máselege jeterli túsinik beriw talap etilmeytuǵın erkin kompoziciyaǵa iye shıǵarma. Qaǵıydaǵa bola, esse qanday da bir nárse haqqında

- 45 -

ómiriniń ele aytılmaǵan bir tárepi haqqında aytıladı. Yaǵnıy tuńǵısh muhabbatı Ziywardıń óziniń qosılmay qalǵan muhabbatına sadıqlıgı, basqa jigit penen turmıs qursa da, oǵan degen mehriniń kúshliligi aytıladı. Ómirlik joldası Serik penen jaqsı jasaydı. Ónıń menen bir neshe ul-qızlardı tárbiyalap ósiredi. Sonda da tuńǵısh muhabbatın umıtpaydı.

Avtor essesinde júdá tartımlı tilde sóyleydi. Biraq, geypara orınlarda til baylıǵın sonday kúsheytedi, hátteki gúrriń janrına tán súwretlew usılların kóriwge boladı. Ziywar apanıń taza muhabbatı, avtor tárepinen sheber ashıp berilgen. Hátteki eki jastıń muhabbat sezimlerin tariyxıy qaharmanlar menen salıstıradı. Taza muhabbatqa ot taslawshı, olardı joqqa shıǵarıwǵa umtılıwshılardı sınǵa aladı. «Men basqa baǵtıń gúli. Sen basqa baǵtıń baǵmanısań» - degen qatarlarındı avtor Ziywar apanıń tilinen beriwge umtılǵan. Rasında da, esseist ózi anıq gúwa bolǵan waqıyalar, ushırasqan adamlar yamasa waqıyalar tuwralı jazǵanı ushın fantaziyadan paydalanǵan jaǵdayda da málim shegaradan arı óte almaydı.

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında «Publitsist minberi» rubrikasında járiyalanǵan «Dáwjúrek balalar – kewil sarayı názik hayallardan tuwıladı…» atamasındaǵı publitsistikasında da burın belgili bolsa da, aytılmay kelgen pikirlerdi ushıratıwǵa boladı:

«Qaraqalpaq hayal-qızları! Shayırlar tilinde dástan bolıp, dala orfeyi Hajıniyazdı «dinnen bezdirgen» názelimler!

Waqtında qırq qızın ertip Gúlayım ótse, bawır eti – perzentiniń gellesi altın tabaqta murtı shıyratılıp kelgende de dárpenbegen, Xiywanıń zulım hám sırǵaya xanına sır bermegen Kumarday Analıqtıń, eri-piyri

- 46 -

qabaǵın úyip, mushın túyip atırǵanda «Bar ashıwdı mennen al!» - dep daladan qızıl shıbıq ákelip beretuǵın Biypatmanıń erler menen teń atqa minip el basqarǵan, xanlar menen dásme-dás aytısqanda juwaptan utqan ǵaybar hayallardan sizlerdiń úrim-putaǵıńızdan taraǵan.»1

Qaraqalpaqstan baspasózinde hayal-qızlar obrazları burınnan jaratıw dástúr bolǵanı menen olardıń turmısındaǵı mashqalaların keńirek sóz etiw elimiz

ǵárezsizliginen soń kúshke mindi. Hayal-qızlardıń huqıqları boyınsha elimizde mámleketlik baǵdarlamalar islep shıǵılıp, olardıń huqıqları qorǵalmaqta. Analarǵa, balalarǵa, hayal-qızlarǵa itibar ǵárezsiz Ózbekstanda dıqqat orayında bolıp kelmekte.

Kúnniń aktual mashqalalarına qurılǵanı menen ózgeshelip, onda belgili jurnalist T.Masharipovanıń publitsistikalarında zamannıń mashqalaları menen birge, xalqımız basındaǵı ǵalma-ǵallarǵa tolı máseleler óz sheshimin tabıw ushın publitsist tilinen esse-pikirler berilgen. Publitsistlerdiń obyektke sın kózqarasta qatnas jasaǵanı janrdıń ózgesheligin keltirip shıǵaradı.

1 «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası, 1993 j?l, 10-iyun.

- 47 -

JUWMAQ

«Jurnalist-bul kásiplerdiń aǵlası, oyı xılıqtıń ǵamı, shınlıq joldası» - degen qosıq qatarları esimizge túser eken, usı qatarlar tap ustaz jurnalist Tamara Masharipovaǵa arnap aytılǵanday. Xaqıyqıy jurnalist jeke óziniń pikiri, soǵan

ılayıq bilim dárejesiniń, dúnyalıq pikirlewiniń, kóz-qarasınıń baylıǵı menen jámiyetshiliktiń dıqqat-itibarın qarat alsa ǵana, ol xalıqtıń arasında keń tanıla aladı. Bunday jurnalistler qaraqalpaqstan jurnalistikasında da oǵada kóp. Olardıń hár biriniń jurnalistlik dóretiwshilik xızmetlerin, jazıw sherligin, stilin hám tilin úyrenip, jas jurnalistlerge úlgi sıpatında kóretiw áhmiyetli wazıypalardıń biri sanaladı.

Qaraqalpaqstan baspasózi óziniń payda bolǵan kúninen baslap tap usı búgingi kúnge shekem óziniń ótkir qálemi menen xalıqtıń júreginen orın alǵan japakesh jurnalistlerdi tayarlap kelmekte. Olardıń kópshiligi ózleriniń jaqsı atların óz miynetleri menen jurnalistika tariyxında qadırıp barmaqta. Olardan: Sh.Usnatdinov, O.Ábdiraxmanov, A.Xalmuratov, Ó.Ótewliev, K.Reymov, X.Dáwletnazarov, A.Xábiypov hám taǵı basqalardıń atların dizip ayta bersek kóp bolmaydı.

Biz ózimizdiń pitkeriw qánigelik jumısımızda usınday jurnalistlerdiń biri Tamara Masharipova publitsistikasın izertlew obyekti etip aldıq. Pitkeriw qánigelik jumısınıń aldına qoyǵan maqseti – jurnalisttiń publitsistikalıq shıǵarmalarınıń tilin hám stilin úyreniw bolıp tabıladı.

Eń aldı menen qanday jazıwshı, shayır bolsa da, onıń biz ushın áhmiyeti,

óz zamanınıń jámiyetlik turmısın tanıstırıwında boladı. Al, publitsistler bolsa, búgingi kúnniń aktual máselelerin sóz etip,

- 48 -

operativlik kórsete biliwi, áhmiyetli máselelerdi, el azamatların úgitnásiyatlawda, onı xalıqqa tanıtıwda úlgi bolıwı kerek.

Mine, biz, dóretiwshilik xızmeti jóninde sóz etken publitsist T.Masharipova dóretiwshiligiń hámmesi derlik búgingi kún talap etken máselelerge arnalǵan bolıp, olar tómendegi baǵdarlarda xızmet etedi:

Birinshiden: jámiytlik-siyasiy jaǵdaylar, waqıyalar hám qubılıslar jóninde bayan etedi;

Ekinshiden: publitsisttiń dóretpeleride xalqımız arasında óziniń hadal xızmeti menen alǵısqa miyassar bolıp júrgen ájayıp insanlar ómirinen waqıyalar sóz etiledi;

Úshinshiden: bunday kaharmanlar tek jergilikli baspasózde emes, al, respublikamızǵa da belgili bolıwǵa erisildi;

Tórtinshiden: publitsistikası arqalı jurnalistika janrların rawajlandırıwǵa

eristi;

Besinshiden: ádebiy tilden paydalanıwda ózinshilikke iye bolǵan publitsist, tilimizdiń leksikalıq qatlamınıń keńeyiwine hám rawajlanıwına tiykar jarattı hám t.b.

Biz, bul pitkeriw qánigelik jumısımızda T.Masharipova publitsistikasınıń tek kórkemligi, jáne tilge bay bolıp qalmastan, sonıń menen birge, onıń publitsistikalıq dóretpeleriniń ayrıqsha mazmunǵa iye ekenligin bayqadıq.

T.Masharipova publitsistikasında birinshiden, búgingi kúnniń talabındaǵı máseleler, mashqalalar sóz etilse, ekinshiden, sheshimin kútip turǵan hám waqıt

ótse de gónermeytuǵın máseleler tańlap alınǵan. Úshinshiden, avtordıń tema tańlaw sheberligi óz aldına ayrıqsha bolsa, tórtinshiden, e l arasındaǵı ápiwayı, miynetkesh insanlardı tańlap alıp,

- 49 -

olardıń obrazları sheber sızılǵan.

Sonday-aq, publitsisttiń tildegi leksikalıq birliklerden orınlı sheber paydalana biliw stilin de hesh kim biykarlay almaydı. Haqıyqatında da, T.Masharipovanıń tema tańlawı, obrazdı sheber jetkerip suwretlewi, onıń hesh kimge uqsamaǵan hám biytákirar talantın kórsetedi. Qaraqalpaq jurnalistikası tariyxında biytákrar sóz zergerleriniń biri sıpatında publitsist Tamara Masharipovanıń ornı girewli desek hasla qátelespeymiz.

Juwmaqlap aytqanda, Tamara Masharipovanıń jurnalistlik xızmeti hám dóretiwshiligi menen tanısıw barısında onıń dóretpeleri boyınsha jáne de ilimiy jumıs alıp barılsa maqul boladı degen oyǵa keldik. Sebebi, jurnalist qanday shıǵarma dóretsede zaman táshwishi, tábiyat zańların birinshi orınǵa qoyadı, jazıp atırǵan dóretpelerine sırttan baqlawshı bolıp qarap qalmaydı. Al, sol waqıyada ózi de qaharman bolıp aralasıp ketedi.

Biz az da bolsa belgili jurnalist Tamara Masharipovanıń jurnalistlik xızmetin, onıń publitsistikasınıń tilin úyreniw arqalı qánigelik pitkeriw jumısımızdıń aldına qoyǵan maqsetke erise aldıq dep oylaymız. Al, jurnalisttiń dóretiwshilik miynetin keń ilimiy talqılaw, oǵan ilimiy baha beriw búgingi qaraqalpaqstan jurnalistika iliminiń aldında turǵan baslı wazıypalardıń biri bolıp qaladı.

- 50 -

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1.Karimov I.A. Óz keleshegimizdi óz qolımız benen qurıpatırmız».

Nókis-1999 jıl.

2.Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va faravon haёt-pirovard maqsadimiz. Toshkent-2000 yil.

3.Dáwletov A. Til bilimi tiykarları. Nókis., «Bilim»., 2007. 121-bet.

4.Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajalanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis,

«Qaraqalpaqstan», 1973.

5.Dáwletov M., Berdimuratov E., Qutl?muratov B. Qaraqalpaq tili. Nókis, «Bilim»., 2005.

6.Masharipova T. Ózimdi izleymen. Tashkent-2011.

7.Masharipova T. Janlı sóz. Tashkent-2011.

8.Masharipova T. Omir guli. Nokis-2012.

9.Devid Rendall. Universalnıy jurnalist.

masuliyatlari» T. «Fan», 2000 y. 1-kitob.

11.Muminov F. Jurnalistika ijtimoyi institut sifatida. T.-2000 y.

12.Voroshilov V.V. Jurnalistika. Sankt-Peterburg 1999 g.

13.Ochil Toǵaev. Ibratli sabohlar. T. 1987 y.

14.Xudayqulov. M. Matbuat va jamiyat. Tashkent 1976

15.Avramov.A.S. Professionalnaya etika jurnalistika. Paradoksı, razvitiya, poisk, perspektiv. Moskva 1991.