MD hám PQJ / T.Masharipova publicistikasınıń tili hám stili

- 31 -

«Qarań, mına qızdıń stili jaqsı eken, - dóretiwshilik sınaqta jazıp atırǵan shıǵarmamnıń eki-úsh qatarın oqıp bergen orta boylıdan kelgen aq shashlı kisiniń gápin qasındaǵılar da maqullastı».1

«Haqıyqatın aytsam, ilim hár qanday insan ushın da mashaqatlı miynet. Turmıs júgi basımıraq hayallar ushın, bul is jáne de qıyınıraq. Lekin, hár bir insan ózi ıqlas qoyǵan isi menen shugıllansa, onıń múshkilliklerinen qashpaydı, awırlıǵınan nalınbaydı. Isti aqırına jetkeriwdi, nátiyjesin kóriwdi oylaydı».

(«Ózimdi izleymen», 114-bet.)

Bul mısallardaǵı álbette sózleri, sonday-aq, leksikalıq toplamdaǵı haqıyqatında da birlikleri gápimizde qollanılǵanda anıqlıqtı seziniwimizge járdem beredi.

Tilimizde bir neshe kiris aǵzalar bar. Olardı tek ǵana orınlı jerinde paydalana biliw de shıǵarma avtorınan stillik sheberlikti talap etedi. Eger kiris aǵzalar orınsız paydalana berse, onda pikirimiz anıq bolmawı da múmkin. Al, geyde pikir kerisinshe túsinilip ketiwine alıp keledi2. Biz, T.Masharipovanıń barlıq publitsistikalıq dóretpelerinde kiris aǵzalardıń óz orınlarında qollanılǵanlıǵınıń guwası boldıq.

Kiris aǵzalar tek ǵana pikirdiń anıqlıǵın bildirip qalmastan, sonıń menen birge óz náwbetinde avtordıń jeke oy-pikirin bildiriwine de járdem beredi, yaǵnıy avtor óz pikirin bildiriwde menińshe, meniń oyımsha, meniń pikirimshe hám t.b. sıyaqlı sinonimlerdiń qálegen birewinen paydalanadı. Mısalı: «Meniń oyımsha mártlik, haqıyqatlıq sıyaqlı, kórkem óner sıyaqlı jaqsı ya jaman, kóp ya az bolıwı múmkin emes».

«Menińshe, adamnıń keń paytaxt ullı watanın shıntlap súyiwi,

1Sonda. 130-bet.

2Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stiliniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis

«Qaraqalpaqstan», 1973. 171-bet.

- 32 -

onıń kindik qanı tamǵan mákanın, kishkene awılın súyiwden baslanadı».

Kórip ótkenimizdey, tilimizdegi kiris aǵzalı sózlerdiń de atqaratuǵın xızmetleri de óz aldına hám hár qıylı. Ol da óz náwbetinde kúndelikli turmısımızda, sóylewimizde keń qollanılatuǵın zárúr bolǵan tilimizdiń biybaha baylıǵı esaplanadı. Taǵı da publitsisttiń jazıw sheberligin, stillik ózgesheligin belgilep beredi.

1) T.Masharipova publitsistikasında jámiyetlik - siyasiy terminler

Publitsistikalıq stildiń leksikasında jámiyetlik-siyasiy terminler úlken worındı iyeleydi. Terminler belgili bir turmıs tarawına ǵana tiyisli, sol tarawda jiyi qollanıwı menen ózgeshelip turatuǵın sózlerdiń bir bólimi. Olar arnawlı túrde qollanılatuǵın bir mánili leksikalıq elementlerden ibarat.

Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik-siyasiy terminologiyası rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden kirip kelgen terminler arqalı bayıǵan desek qátelespeymiz. Mısalı: gumanizm, deputat, kandidat, ekologiya, problema, estetika, rektor hám t.b.

Endi T.Masharipova publitsistikasında jámiyetlik-siyasiy terminlerdiń qollanılıwına da toqtap ótsek.

Joqarıdaǵı mısallarǵa qosımsha ytip strategiya, prezident, planeta, demokratiya, plenum, doklad, partiya, progress, obyektiv, diplomatiya, sotsiallıq, ideya, c ivilizaciya, ideologiya, suverenitet, pozitivlik, regionallıq hám t.b. leksikalıq birlikler, terminler rus tilinen hám basqa tillerden tikkeley awısqan hám házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde turaqlı túrde qollanılıp kiyatırǵan

- 33 -

sózler desek boladı.

Basqa tillerden awısıp, biziń tilimizge kirgen bunday terminler búgingi kúni hámmege teńdey túsinikli. Sonlıqtan da, T.Masharipova jámiyetliksiyasiy terminlerdi óziniń maqala hám ocherkinde sheberlik penen paydalanǵan. Sózimizdiń ayqın dálili retinde, onıń publitsistikalıq dóretpelerin mısalǵa alsaq boladı. Máselen: «Barmısań bul jerdiń júzinde», «Dáwir hayalı», «Mıńnan shıqqán tulpar» sıyaqlı publitsistikalıq maqalalarında ekologiya, konferenciya, progress, obyektiv, diplomatiya, ideya, civilizaciya, ideologiya usaǵan basqa tillerden kirip kelgen jámiyetlik-siyasiy terminlerdi jiyi ushıratamız.

T.Masharipova dóretiwshiligin úyrener ekenbiz, jámiyetlik-siyasiy terminlerdi kóbirek intervyu, reportaj hám korrespondenciyalarında ushıratıwımız múmkin. Olar arqalı publitsist qaraqalpaq tiliniń sózlik qatlamınıń bayıwına da múmkinshilik tuwdıradı. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde burınnan qollanılıp kiyatırgan sózlerge de terminlik máni beredi.

2) Publitsistikada frazeologizm hám naqıl-maqallardan

paydalanıwı

Tilimizdegi leksikalıq birliktiń hár biriniń atqaratuǵın xızmetleri bar. Usılar haqqında sóz ete otırıp professor E.Berdimuratov bılay dep jazadı:

«Tilimizdegi frazeologizm ádebiy shıǵarmalarda onıń mazmunı, janrlıq

ózgesheligi, stillik talapları tiykarında leksikalıq, semantikalıq qurallar sıpatında xızmet ete aladı».

Biziń sózlik quramımızdan orın alǵan frazeologizmler óziniń qollanılıwı boyınsha úlken áhmiyetke iye. Sebebi, bir sóz e kinshi sóz

- 34 -

arqalı jumsartılıp, mánilik jaqtan jaqın hám sıpayı etip beriw ushın qollanıladı. Sonday-aq, ol óz gezeginde tásir etiwshilik xızmetin de atqaradı. Sonıń menen birge frazeologizmlerdi qollanıwda publitsisttiń ózine tán sheberligi de kózge taslanadı. Óytkeni, frazeologizmlerdi qollanıwda pikir obrazlılıǵı payda boladı.

Hár bir jazıwshı, jurnalist hám publitsist óz shıǵarmasında frazeologizmlerdi tańlap qollanıwı kerek boladı. Óytkeni, ayırım jerlerde tuwdı sózin kóz jardı, jas bosandı bolıp qollanılıwı múmkin. Al, bular tek adamǵa

ǵana aytıladı. Biz, T.Masharipova publitsistikasın analiz etkenimizde tilimizdegi frazeologizmlerden orınlı paydalanǵanınıń guwası boldıq. Mısalı: «Afuza kishemiz dúnyadan ótti degende meniń de kóz aldıma awılda ótken ájaǵamnıń ulın úylendirgen toyındaǵı onıń kúndey jadıraǵan nurlı kelbeti elesledi.»

Bunnan basqa da T.Masharipova ápiwayı, qarapayım, qaraqalpaq sózlerin jetik, sheber biletuǵınlıǵın, óziniń publitsistikalıq dóretpeleri arqalı belgilep, dálillep beredi. Sebebi, tilimizde siyrek qollanılatuǵın ayırım sózler publitsist shıǵarmalarında keń qollanıladı. Mısalı: «Kuday saqlasın, sonnan aqsaq-shoynaq bolıp qalmaǵanımdı ayta ber!», «Shúkir, qolıń qurı emes ǵoy, qalǵanlarıń saw bolsın, solardıń tilegin tiley ber, o dúnyalıq dasturxanıń shıǵar-dá, oyaqtaǵı bala da ata-anaǵa tilekshi deydi-ǵoy.»

«… Bayaǵı tal túste shıjǵırıp atızda otırǵannıń ornına úydiń gumarashılıǵı menen bánt bolsań, «qus uyqıń» tutıp qalsa, pitegene kózgir alıwına hesh kim kesent bermeydi». («Janlı sóz», 46-bet).

Publitsist T. Masharipova bul mısallardaǵı aqsaq-shoynaq, o dúnyalıq dasturxanıń, gumarashılıǵı, kózgir alıw degen sózlerdi ózine tán

- 35 -

ózgeshelik stil menen sheber qollanǵan.

Qarqalpaq ádebiy tiliniń sóz ǵáziynesine qosqan úlesin T.Masharipovanıń barlıq dóretpelerinen kóriwimizge boladı. Bular óz gezeginde gápke obrazlılıq berip, onıń tásirsheńligin arttıradı. Sonı da aytıp ótiw kerek, gáplerde qaytalanıwshılıq sezilmeydi. Usınday etip qálegen leksikalıq birlikti qayta-qayta tákirarlamastan, onıń basqa sinonimlerin tawıp kollanıw da, onıń úlken jazıw tájiriybesin, sheberligin kórsetedi.

Álbette, dóretiwshilik birinshi náwbette talanttıń kúshi. Qala berse tınımsız miynettiń nátiyjesi. T.Masharipova óz dóretiwshiliginde frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen de keń túrde paydalanadı. «Frazeologiya» grekshe phrasis –

«ańlatıw usılı», «sóylew todası», al, logos «ilim» degen sózlerden qáliplesken atama1. Qaysı tildi alıp qarasaq ta onıń sózlik quramında tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózlerdey pútin mánini ańlatıwshı bir neshe sózler dizbeginen quralǵan sóz dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Bul sózlik qatlam nominaciya yaki atama sıpatında talqılatuǵının basqa birliklerden funkcionallıq xızmeti, payda bolıwı hám jasalıwı, sonday-aq, sóylew aylanısında qollanıwı jaǵınan

ózine tán ózgesheliklerge hám ayırmashılıqlarǵa iye. Olar semantikalıq jaqtan da, emocionallıq - ekspressivlik ótkirligi jaǵınan da, tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında qollanılıwı menen bir qatarda hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksika - semantikalıq baylıǵı bolıp ta kórinedi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń túrli semantikalıq toparlarına kiretuǵın «túbine duz egiw», «qızıl kegirdek bolıw», «tırnaq astınan kir izlew», «awız bastırıq», «asıǵı alshı», «pıshaq arqası», «túyeniń ústinen iyt qabıw», «shashbaw kóteriw», «túyeniń quyrıǵı jerge tiygende»,

1 Dáwletov A. Til bilimi tiykarları. Nókis., «Bilim»., 2007. 121-bet.

- 36 -

«qoy awzınan shóp almaw», «til tiygiziw», «júreginiń túgi bar», «júrek shaydı bolıw», «dize búgiw», «kózdi ashıp jumǵansha», «asqar taw»,

«únine suw quyıw», «tas túnek» hám t.b. frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tán

ózgeshe máni, funkcionallıq xızmet, ekspressivlik ádettegi sóz mánileri olardıń funkcionallıq stillik jaǵınan ayrılıp turadı. Bul frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń pútin mánileri ańlatıp turǵan mazmundı ekinshi bir sózler menen dál beriw derlik múmkin emes. Ásirese, olar sáykes kontekstlerde ózine tán barlıq real kórinislerine iye bolıp turadı. Onıń ústine bunday frazeologizmler tilde ásirler dawamında qáliplesip, turaqlasqan sózlik quramnıń ayırıqsha bir qatlamı. Ol hár bir tildiń milliy kelbetin belgilewshi leksikalıq kórsetkishlerdiń biri retinde kózge túsedi.

Hár qanday frazeologizmde jay sózlerge yamasa sóz dizbeklerine salıstırǵanda, emocional-ekspressivlik máni obrazlılıǵı kúshli boladı. Bunday sóz dizbekleri kórkemlew quralları, kórkem ádebiyatta publitsistikalıq stilde hám sóylew tilinde keń qollanaladı.

T.Masharipova publitsistikasında usınday frazeologiyalıq sóz dizbeklerin kóplep ushıratıw múmkin. Mısalı:

«Jıynalǵan alaman afrikalı negrler sekilli qosıq aytıp, oyın oynap, demokratiyanıń toyın toylap atır. Aqırı, bul olardıń qolǵa kirgizgen haqıyqıy jeńisi edi!».

«Sol eliw jeti ayda seniń basıńa ne kúnler túspedi deysiz!».

«Sonsha gáplerden keyin gápimizdiń ayaǵı názik tábiyatlı adamlardıń iápleriniń qorǵalıwına kelip tireledi».

«Kem-kem ushırasıwımız tereńlesip, men oǵan erkimdi berip qoyǵanımnan, onda da boyımda pitip qalǵanınan keyin kózim ashıldı».

- 37 -

«… Kúni menen polattan da qattı bolayın dep bekinip turǵan adam, ananıń bir awız sózinen erip, kewlim jibip ketti de, egilipegilip kóz jasım kóldárya bolıp, biraz waqıt solıǵımdı basa almadım».

Bul mısallardaǵı qolǵa kirgiziw, basına kún túsiw, erk beriw, boyǵa pitiw, polattan da qattı bolıw, sózge eriw sıyaqlı frazeologiyalıq sóz dizbekleri qollanılǵan. Olar da erisiw, sol nársege iyelik etiw, táshwishke túsiw, awır kúnlerdi basınan keshiriw, hámledar bolıw, júdá qatal bolıw, óz pikirińe iye bolmaw degen mániler paydalanılǵan.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kontekstte qollanılǵanda da, kórkemlew quralları sıpatında da úlken áhmiyetke iye. Publitsist T.Masharipovanıń dóretpelerin analiz etip, ilimiy jaqtan úyrengenimizde, basqa publitsistlerdiń tilinde onsha qollanıla bermeytuǵın, ayırım sózlerdi ushıratıwımızǵa boladı. Mısalı:

«…Ishimdegi qarań qalǵır bolmaǵanında, ózim-aq seni tárk eter edim. Janımdı qıyaıy desem, ólige de abıray kerek. Ázireyili tuwırlap kelmese, bunıń da ilajı joq eken…».

«Eki tárep ádewir wájlesti.

- Qoysań-á, wazzahańdı! Ózińnen bolmasa, birew saǵan etegimdi ashtı dep asılama? Boldı! Qızdı alıp ketemiz!».

«Ayday jarqıraǵan insanlardıń kelbetin hesh nárse menen kólegeylep jasarıp bolmaydı. Afuza kishemdi de ayǵa megzettim: Ayǵa qarayman, onı kóremen; daǵın kóremen, ertelew solǵan gúlin gúrsinip yadqa alaman».

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri jurnalist dóretiwshiliginde, publitsistikalıq dóretpelerinde keń qollanılǵan. Frazeologizmlerdiń beretuǵın mánisin ekinshi bir sóz benen dál sol ózgesheliklerdi saqlaǵan halda almastırıw múmkin e mes. Bunı tómendegi mısallardan

- 38 -

kóriwimizge boladı:

«…Tuwılıp ósken altın uyamnıń esigi meniń ushın máńgige jabıq ekeni geyde júregimdi sızlatadı».

«Izimnen kelgen eki jeńgemdi sıylamaq túwe, ayıbımdı betine bastı».

«Ol úyde bolǵanı menen qarap otırmaydı, jumısı basınan asıp atır. Bir eki sum murmay da bolıp qalıwı múmkin».

«- Háy, qatını baǵıp atırsa ne qıladı, úyde jatpay ma ayaǵın aspanǵa kóterip televizor kórip. Biyshara qatın tura bersin, suwıqqa tońıp, oǵan ne, jıllı jerde pıshıqtay mırıldap jata beredi!»

«Degen menen qáyin atam, onıń inisi – qaynaǵam bir jıldıń ishinde dúnya saldı».

Bul keltirilgen mısallardaǵı «esigi mángige jabılıw», «betine basıw», «basınan asıw», «murtmay bolmaw», «ayaǵın aspanǵa kóteriw», «dúnya salıw» sıyaqlı frazeologizmlerdiń ańlatıp turǵan mánisin ekinshi bir sózler arqalı dál beriw qıyın. Sebebi, olardıń hár birindegi názik mánini, ekinshi bir sózden tabıw múmkin emes. Bul jerde avtor qaharmannıń halatın, onıń dártin, azaplanıwın, qıynalıwın kórsetiw ushın usı frazeologizmlerdi durıs tańlap alıp qollanǵan.

Mine, biz publitsist tilinde ushırasatuǵın sózlerdi birneshe mısallar menen keltirip, kórip shıqtıq, analiz ettik. Jáne de sonıń guwası boldıq, tek T.Masharipova publitsistikasınıń tilinde jiyi qollanılatuǵın naqılmaqallardı da ushıratıwımız múmkin.

Ómir shınlıǵın, turmıs haqıyqatlıǵın kórkem til menen súwretlewde avtor xalıq awızeki dúrdanalarına súyenedi. Xalıq ápsanaları menen e rtekler, danıshpanlarımızdıń pikirleri, avtordıń jeke pikirleri

- 39 -

faktler hám t.b. arqalı bayanlanadı. Ádebiy tilden sheberlik penen paydalanıwı, onıń xalıq naqıl-maqalların orınlı qollanılıwında da kórinedi. Mısalı:

«Usamasań tuwma, beti-qolıńdı juwma, ulıp tap kuyewimdi soyıp qaplap qoyǵanday edi».

««Ata ǵarǵısı – oq» degen naqıl hesh miyimnen ketpeydi».

«Ginekologtıń bet-álpetinen jek kórip turǵanın ańlap, «jer jarılmadı, men kirmedim»».

«Náziyra apanıń «Túbiń bir, shaqań mıń bolsın» dep beretuǵın kúndelikli pátiyası hám tilegi qabıl bolıp, eki baladan qudanıń bergen aqlıq-shawlıqları jetilisip shıǵa berdi».

««Jaqsınıń jatı bolmaydı» degendey aǵayın tuwısqánları, Dosyaranları, quda-qudaǵayları, qońsı-qobalar menen jaqsı qatnasta boldı».

Álbette, xalıqtıń sóylew tilinde kóp qollanılatuǵın, tujırımlı hám keń oydı bildiretuǵın, adamlar tárepinen dóretilgen, ayırım dilwarlar, sheshenler tárepinen islengen kórkem sóz óneriniń bir túri naqıl-maqallar dep ataladı1. Atadan-balaǵa, zamannan-zamanǵa ótip kelgenlikten naqıl-maqallardı «atalar sózi» dep te atawǵa boladı.

Naqıl menen maqaldıń bir - birinen ayırmashılıǵı naqıl kóp qatardan quraladı, al, maqal eki yaki bir qatardan turatuǵın naqıldıń bir bólimshesi esaplanadı. Naqıllar júdá jıynaqlı, tujırımlı pikirdi bildiredi. Mısalı: «Atańa ne qılsań, aldıńa sol keledi» (naqıl), «Miynet túbi ráhát» (naqıl), «Kóp penen kórgen ullı toy» (naqıl), «Adam qolı gúl» (naqıl), «Jamannan qash, jaqsıǵa jantas» (naqıl), «Óneri joq kisiniń, mazası joq isiniń» (naqıl). Jáne de naqıllar tuwra mánisinde de, awıspalı

1 Ay?mbetov Q. Xalıq danalıǵÍ. Nókis «Qaraqalpaqstan». 1988., 36-bet.

- 40 -

mánisinde qollanıladı1. Naqıldıń jáne bir qásiyeti, kóp xalıqlarda birbirine uqsap ortaq boladı, al, maqal kóbinese sol jasap atırǵan xalıqtıń óziniń ómir turmısına, territoriyasına baylanıslı dóreledi. Jurnalist T.Masharipova óz publitsistikalarında mine, usılarǵa da ayrıqsha kewil bóledi.

1 Dáwletov M., Berdimuratov E., Qutl?muratov B. Qaraqalpaq tili. Nókis, «Bilim»., 2005. 74-bet.