MD hám PQJ / T.Masharipova publicistikasınıń tili hám stili

- 21 -

T.MASHARIPOVA PUBLICISTIKASÍNÍŃ TILI

Qálegen qálem iyesiniń dóretiwshilik xızmeti onıń jeke adamgershilik qásiyetleri, tákirarlanbas turmıs tájiriybesi, dúnyaǵa kózqarası, mádeniy bilim dárejesi, talantınıń kúshi menen tikkeley baylanıslı boladı. Ásirese, dóretiwshiliktiń birinshi belgisi – bul basqalar kóre almaytuǵın, basqalar onshama seze bermeytuǵın ayrıqsha talantqa iye boladı. Mine, usınday belgileri dóretiwshiniń qálegen shıǵarmasında sezilip turadı. Ekinshi jaǵınan bul avtordı ykinshi bir dóretiwshilerden ajıratıp turadı. Turmıs táshwishlerin, ómir ǵalma-

ǵalshılıqların, kewil-keshirmelerin aq qaǵazǵa túsirer eken, dóretiwshi insanǵa sol jaǵdaylarǵa mas obraz tańlaw, yamasa syujet quraw, tákirarlanbas teńewler tabıw, ayrıqsha sóz tańlaw, yamasa waqıyalar ráńbá-reńligin uyǵınlastırıw wazıypaları turadı. Bulardı jaratıwda dóretiwshiliktiń hesh kimge usamaytuǵın stili payda boladı. Bunı ádebiyattanıw hám jurnalistika tarawlarında jeke stil dep ataydı. Jurnalist Tamara Masharipova mine, usınday jeke stiline iye dóretiwshi insanlardıń biri. Onıń «Janlı sóz» (Tashkent, 2011 jıl) kitabında bir qatar publitsistikaları járiyalanǵan. Kitaptıń alǵı sózinde bılay dep jazılǵan:

«Publitsistika – búgingi ǵárezsizlik dáwirinde jáne de kúshlirek jańlamaqta. Publitsistika payda bolǵalı berli onıń jámiyetti háreketke keltiriwshi janlı sóz ekenligi dúnya jámiyetshiligi hám qánigeler tárepinen tán alınıp kiyatırǵanı alıs hám jaqın ótmishimizden málim bolǵanınday, qaraqalpaq jurnalistikasınıń payda bolıwı menen publitsistikanıń tuwılıwına tiykar jaratıldı».

- 22 -

T.Masharipovanıń qaraqalpaq juranalistikasında bazı-bir janrlardıń rawajlandırıwdaǵı xızmeti úlken. Mısalı ushın esse janrında jazılǵan

«Kempir oqıwshım», «Quden», «Barmısań bul jerdiń júzinde?!...», «Ol meni ustazım edi», «Bayawboslıq»1 dóretpelerin alıp qarayıq. Bul obraz jasawda hám qaharmannıń portretin tolıq ashıp beriwde dıqqatqa sazawar shıǵarmalarınıń biri. Ol barlıq insanlardı shın doslıqtıń qádirqımbatın, ornın biriwge shaqırıwshı, kerek bolsa soǵan iytermelewshi shıǵarma.

Tamara Masharipovanıń sheberligi, súwretlewlerden durıs hám orınlı paydalana biliwi qaharmannıń kim ekenligin tolıq biliwde oqıwshıǵa járdem beredi. Mısalı:

«Margarettiń milleti-shotland. Til úyrenemen dep kelgen bul hayaldıń

(hayal degenim de shınlıqqa túwra kelmeydi, óziniń aytıwına qaraǵanda turmıska shıqpaǵan) jası neshedeligin heshkim bilmeytuǵın edik. Sorasaq, ózi de aytpaydı. Jasına qızıqqanımızdıń mánisi, til úyrenemen dep kelgeni menen

úyretkenińdi durıslap ile almasa da, «men bilemen», «men túsinemen» dep

ózine shıq juqtırmaytuǵın ádeti bar».

Tamara Masharipova Margarettiń ózine tán bolǵan qásiyetlerin qızıqlı eske túsirip ótedi. Yaǵnıy, «til úyrenemen dep kelgeni menen úyretkenińdi durıslap ile almasa da, «men bilemen», men túsinemen» dep ózine shıq juqtırmaytuǵın ádeti bar»- dep hám haqıyqattı aytadı, hám shınlıqtı súwretleydi, hám insannıń xarakterin ashıp beredi. Jurnalist shıǵarmasında bul jaǵdaylardıń bárin kórkem til menen, sheberlik penen ashıp kórsetedi. Esse qaharmanı bizge qartayǵan, ózin jaqsı kóretuǵın, oqıwǵa talapshań insan sıpatında elesleydi.

1 Masharipova T. Ózimdi izleymen. T. 2011, 6-bet

- 23 -

Esse qaharmanınıń barlıq háreketleri kóz aldıńda kórinip turadı. Qaharman óz ideyaları hám ármanları tiykarında háreket etedi. Sonıń ushın da qaharmannıń xarakteri menen bir qatarda onıń pikiri, dúnyaǵa kóz-qarası ashıp beriledi. Bir ózgeshelik tárepi, essede qaharmannıń ómirge bolǵan qushtarlıǵı,

úyreniwge, bilim alıwǵa degen talpınısları oqıwshılar ushın úlgi alıwǵa turarlıq.

Ásirese, qartayǵan insannıń til úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıǵı – onıń optimistlik psixologiyadaǵı insan ekenliginen, alǵa baǵdarınan qaytpaytuǵınlıgınan derek beredi. Bunı publitsist sheberlik penen jetkeredi:

«Men oǵan «paxta tamam boldı. Endi burıńǵıday sizdi tilshi qánige muǵállim oqıtqanı maqul, bunnan bılay men siziń tlaplarıńızǵa juwap bere almaytuǵın shıǵarman» dep juwabın berip jibersem, «Men sizdi oqıtsın dep rektordan sorap aldım» dep burıńǵı keste boyınsha keledi de turadı. Úyretkeniń miyinde turmasa, kúndelikli tapsırmańdı durıslap orınlap kele almasa, sonnan qıyını joq eken». (7-bet).

«Birden esik ashılıp, Margeret kórindi, kele ayaǵımdı qushaqlap jılap jiberdi. Sap-sarı úrpekbas kempirdi kórip enem:

-Way-bay sorım, mına birew kim-áy?! – dep qorıqqanınan baqırıp

jiberdi.

-Meniń Margertim usı boadı, - dep tınıshlandırdım.

-Dúnyada, dúnyada jaqsı muǵállim az, sonıń birewi – sen, men kóp mámlekette boldım, kóp muǵállimlerdi kórdim, biraq siz jaqsı muǵállim. Siz jazıpsız, meni oqıtpayman depsiz. Nege? Men úyrenemen. Jaqsı oqıyman. Rektordan sizge men ushın aylıq tólewin talap etemen.

-24 -

-Endi paydası joq. Meniń den sawlıǵım jaqsı emes. Mine, awırıp jatırman. Maǵan kóp jumıs islewge doktorlar ruqsat bermeydi. Jáne qanımaz…

-Iyi, ádira qaldıq! «Qartayǵanda saz úyrenip, ólgenińde shertermiseń!

–murnın jıyırdı abısınım».

Endi jurnalisttiń bul pikirlerden shıǵarǵan juwmaǵına názersalayıq:

«Insan úyrengen sayın miyi tolısadı, danalıgı artadı, onsha qartaymaytuǵın qusaydı. Bir keselliktiń emin tabıwǵa geyde bir adamnıń ómiri jetpes eken…»

Esseni oqıp bolǵandaǵı halat jaqsı kóz-qarastı oyatadı, kewlinde men de sol qaharman tutqan joldı tutsam degen niyet payda etedi. Bilimge, úyreniwge degen qushtarlıq artadı.

Tamara Masharipovanıń dóretiwshiliginiń janrlıq jetilisiwin

«Ózimdi izleymen (T.,2011 j.)» kitabınan kóriw múmkin. Onda etyud, publitsistika, esse, ocherk, maqalalar, korrespondenciya janrlarında jazılǵan shıǵarmaları orın alǵan. Olardıń temaları da ráńbá-reń. Ápiwayı hám ıqsham jáne de tartımlı. Olarda tildiń sózlik qorınan, leksikalıq qatlamnan durıs hám orınlı paydalanǵanlıǵın kóriw múmkin. Al, 2012-jılı «Qaraqalpaqstan» baspasına jarıq kórgen «Ómir gúli» kitabında jurnalisttiń esse hám ocherk jarnındaǵı dóretpeleri orın alǵan. Onda ocherk qaharmanın oqıwshılarǵa tanıstırıwda ózgeshestil hám jandasıw kózge taslanadı:

«Ismayıl dayımdı bilesiz, ol sınıqtı emleytuǵın shıpaker bolǵanı ushın kópshilik tanıydı, tanımaǵan menen sırtınan esitedi. Meniń ózim de onıń qıstawlı túrdegi medicinalıq járdemi zárúr

- 25 -

bolıp qalǵanda ushırasıp qalǵanman. Táǵdir taqazası menen onıń járdeminde bir neshe márte mútáj bolıp, doktordıń aldına barıwımızǵa tuwra kelgen»1.

Shıǵarmanı oqıp otırsań, onda sóylew tili menen kórkem til birigip ketkenligin bayqaysań. Dóretpede obrazlı máni beriw, kórinisti tásirli súwretlew, oqıwshıǵa pikirdi anıq, ıqsham hám túsinkli etip jetkeriw maqsetinde publitsist tilden sheber paydalanǵanlıǵı kórinip turıptı.

«Ismayıl aǵa óziniń ómirlik joldası Afuza apa tuwralı jazǵan esteliklerin bergende, qoljazbanı oqıp júregim lárzege keldi. Tatıw jubaylıq ómir súrgen olardıń arasındaǵı múnásibetler, ásirese, Afuza apamızdıń miytindey xarakteri jatsam da, tursam da hesh oyımnan ketpedi. Bul kitaptı jazıw ushın hár zamat oqtalǵan sayın ózimdi biyley almay kewlim kóp eljiregeniniń nesin jasırayın»

Publitsistikada qarapayım qaraqalpaq xalqınıń sıylasıǵı, úlkengehúrmet, kishige izzet, bir-birewdi kórgende saǵınıshıńdı bildiriw hám hal-awhal sorasıw dástúri óz kórinisin tapqan. Bunı tildegi sózlerdi orınlı hám ıqshım qollanıwı menen jurnalist oqıwshıǵa ápiwayı etip jetkerip turıptı.

«Adamda ózi sonday bir payıtlar boladı, kewil keshirmeleri hasla tawsılmaytuǵınday seziledi. Ásirese, málim bir waqıyalardan keyin negedur

ótken ómirińdi eske alıp, ne boldı, ne qoydı, kim edik, qalay jetistik, qay jerde qátelestim, qay jerde jaǵdaydan qalay shıǵıp ketti degendey sansız oylar oyıńdı on saqqa bóleydi. Ótken ómirińniń gerbishlerinen kún sayın qalap, ózińniń táǵdirińdi jaratasań. Bul jolda birewler mádetker bolsa, bazıbirewler basqasha háreket islewi múmkin.

1 Masharipova T. Ómir gúli. N., «Qaraqalpaqstan» 2012. 5-bet.

- 26 -

Shúkir, bul shańaraq ózleriniń jaqsılıqları sebepli jaqsı at kóterip, mazmunlı dáwranlar súrip kelmekte. Bunıń tiykarı alısqa barıp tireleri taqıyıq-ǵoy. Endi Ismayıl aǵa menen Afuza apanıń tuwılǵan topıraǵı, shıqqan ata-tegi, jasaǵan ortalıǵına sizler menen birge sayaxat jasapkeńnen tanıstırayın»1.

Publitsistikada jámiyetlik-siyasiy, mádeniy-ideologiyalıq, huqıqıy hám basqa da baylanıslar ádebiy til arqalı ámelge asıradı. Bunda ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń derlik barlıq túrleri qollanıladı. Ol jámiyetlik waqıya hám hádiyselerdi, xabarlardı xalıqqa jetkeriwde tillik birliklerden, til qurallarınan qálegeninshe paydalanıwı, hátteki onı sol turısında emes, al, qayta islep paydalanıwı da múmkin.

Publitsistikalıq materiallarda roman hám povestlerdegi sıyaqlı kórkem obrazlılıq, asıra súwretlew elementleri onshama ushıraspaydı. Publitsistikalıq mazmundaǵı dóretpelerde dál, anıq pikirler ǵana júzege shıǵadı. Solay eken, publitsistikalıq materiallardı oqıp otırıp, biz, kóz aldımızda sol zamannıń haqıyqıy kelbetin keltiremiz. Qálegen qálem iyesiniń dóretiwshilik xızmeti onıń jeke adamgershilik qásiyetleri, qaytalanbaytuǵın turmıs tájiriybesi, dúnyaǵa kóz qarası, mádeniy bilim dárejesi, talantınıń kúshi menen tikkeley baylanıslı boladı. Mine, usı qubılıslardı T.Masharipovanıń dóretiwshiliginde de kórinedi. Turmıslıq jaǵdaylarǵa qatnas jasaw hám bahalaw, syujet qurıw, xarakterlerdi tańlaw, obraz jasawda avtordıń bayanlaw usılı anıq seziledi. Mısalı: «Suw – bul tirishilik. Onıń tam-tarıslıǵı yamasa hádden tıs tasıp ketiwi nátiyjesinde xalıq xojalıǵı tarawları ǵana ymes, insannıń óziniń jasap qalıwı múshkil. Hár qanday sebepler menen bunday apatshılıqlardı Oraylıq Aziya xalıqları da bir neshe mártebe basınan keshirip kelgenligi

1 Masharipova T. Ómir gúli. N., «Qaraqalpaqstan» 2012. Ótken ómirdi eske alǵanda… bóliminen.

- 27 -

alıs hám jaqın tariyxımızdan belgili. Sonlıqtan, xalqımız elege shekem

«ot bálesinen, suw bálesinen, jala bálesinen saqlaǵaysań» - dep hár kúni duwa etip kiyatırǵanı tegin emes»1.

Álbette, til-jámiyettiń ajıralmas bir bólegi. Tilsiz jámiyet rawajlanıwı múmkin bolmaǵanınday – adamlar tilsiz bir-biri menen tolıq pikirlese almaydı. Bul ómirde mádeniyatlı jasawdıń ózi de tolıq til arqalı ámelge asadı. Solay eken, ulıwma til bolmay turıp hesh qashan sóz, gáp bolmaydı. Al, ses, sóz, gáp bolmay turıp, hesh waqıtta shıǵarma dóretilmeydi. Shıǵarma dóretilmey turıp, ádebiyat, jurnalistika bolıwı múmkin emes. Sonlıqtan da, avtordıń stilin quraytuǵın dóretiwshilik qásiyetleriniń ishinde onıń jeke hawazı sheshiwshi orındı iyelewi tiyis. Demek, shıǵarmanıń mazmunlılıǵı, áhmiyetliligi, tiliniń kórkemliligi menen belgilenedi. Solay etip, biz, sóz etip atırǵan publitsist Tamara Masharipova óz publitsistikalarında waqıyalardı bayanlaw, obraz jasaw sheberligi menen basqa barlıq jurnalistlerden ózgeshelenip turadı. Ásirese, onda ápiwayılıq, anıqlıq, qısqalıq, sózlerdi óz ornında kórkemlep, sheber paydalana biliwshilik tán. Mısalı:

««Bul dúnyaǵa kimler kelip, taǵı kimler ketpegen» degen qatardıń ózi-aq insaniyat ómiriniń aylanıp turǵan sheńber átirapında sheklengen ekenligin kórsetedi. Sol berilgen ómir dawamında insan xalıq ushın hadal xızmet etip

ózinen jaqsı at hám biybaha miyras qaldırıp ketiwi kerek e ken. Sonlıqtanda xalıqtan

«Jaqsınıń jaqsısın ayt, iymanı tassın» degen mánili sózler qalǵan. Biziń Afuza apamız da sonday ómirge qushtar, basqalarǵa jaqsılıq etiwden jalıqpaytuǵın, óz aldına ullı maqsetler qoyǵan insanlardıń biri edi. Adam mıń jasamaydı, úrimputaǵı menen mıń jasaydı degen gáp bar.

1 Masharipova T. Janlı sóz. T., 2011. Suw mashqalası. 52-bet.

- 28 -

Qudaǵa shúkir, ul-qızları, aqlıqları, kelinleri, tuwǵan-tuwısqanları, dosları hám shákirtleri bar. Solardıń júreginde onıń jarqın kelbeti ómir gúli bolıp jasay beredi».

Mine, bul qatarlarda ayrıqsha mazmun jatır. Biz, qaharmandı kóz aldımızǵa tolıq keltire alamız hám onıń miyrmandıǵın, adamgershilik pazıyletler iyesi ekenligin, sheber súwretlewinen bilip alıwımızǵa boladı.

Tamara Masharipova «Sınıqshı» ocherkinde óz xalqına biyminnet xızmet etip kiyatırǵan, aq xalatlı shıpaker insan haqqında sóz etiledi. Bunda ómir boyı xalqına quwanısh úlesiwshi adamnıń obrazı óz sáwlesin tapqan. Ocherktiń bas kaharmanı travmatolog-ortoped Ismayil Tóremuratov. Ocherk bir neshe bólimlerden ibarat bolıp, hár biri óziniń temasına iye. Birinshi bólim «Bir bólek muz» dep ataladı. Publitsist hár bir bólimge tema qoyıwda tildegi tartımlı sózlerden utımlı paydalana alǵan. Mısalı: «Ushqısh doktordıń pátiyası», «Ayaqları ózinde qaldı»,

«Aǵam da – sen, ákem de – sen, Ismayıl aǵa», «Doktordıń jeke turmısı». Avtordıń sheberligi sonda, ol ocherktiń teması arqalı-aq oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın oyata aladı. Sonı da atap ótiw kerek, avtordıń stili de eń dáslep tema tańlawında kórinedi. Publitsist óziniń bul ocherkinde qaharman obrazın sheberlik penen jasay alǵan. Sonday-aq, avtor stili qaharmannıń islegen miynetin jay, túsinikli, ápiwayı, anıq bayanlap beriwden ibarat. Mısalı:

«…Ótken jılı bir mıń bes júzdey adamnıń úsh júzine hár qıylı operaciya islegen. Bıyılǵı jıldıń bes ayı ishinde bes júzdey adam Ismayıl aǵadan qıstawlı medicinalıq járdemdi óz waqtında alǵan bolsa, solardıń qay birin esinde saqlasın? Lekin, jaraqatlanıp kelgen hár bir adam qádirdan doktorın ómir boyı e sinen shıǵarmasa kerek. Solardıń

- 29 -

biri men edim. Kızımnıń iyegin kesip ketken bir bólek muz, ayaǵımdı qálpine keltirgen insandı ushıratıwıma sebepshi boldı».

Bul gápler arqalı biz, Ismayıl Tóremuratov degen doktordıń kelbetin kóz aldımızǵa anıq keltire alamız. Publitsist qaharmanınıń obrazın ashıp beriwde, onı tanıytuǵınlardıń da pikirin, kóz-qarasların keltirip ótedi. Onıń bul stili, birinshiden, haqıyqatlıqtı dálillewge xızmet qılsa, ekinshiden, qaharman obrazın dóretiwdegi onıń sheberligin kórsetedi. Bul ocherk eń dáslep 2003-jılı baspasózde jarıq kórgen. T.Masharipovanıń publitsistikalıq shıǵarmalarında jámiyetlik-siyasiy áhmiyetke iye, óziniń sheshimin kútip turǵan kúnniń áhmiyetli máseleleri jóninde de sóz boladı. Usınday publitsistikalarıń qatarına «Suw mashqalası», «Hayallar, balalar hám ijara», «Dáwjúrek balalar kewil sarayı názik hayallardan tuwıladı» publitsistikaları kiredi.

Hár bir shıǵarmanı dóretiwde tildiń sózlik quramınan sheber hám orınlı paydalana biliw úlken áhmiyetke iye. Qollanılǵan sózlerdiń mánileriniń sáykesligi hám bir-birine úylesimli keliwi gáptiń mazmunın keltirip shıǵaradı. Bul haqqında filologiya ilimleriniń doktorı, professor E.Bedimuratov bılay dep jazadı: «Publitsistikalıq stildiń kópshilik xalıq massasına qaratılıwı, joqarı ideyalılıǵı, xalıqqa úgit-násiyatlılıq xarakteri menen tásir etiwshiligi, onıń pútkil qurılısınıń, sonıń ishinde leksikalıq elementleriniń de anıq hám túsinikli bolıwın talap etedi»1. Demek, bunda publitsistikalıq shıǵarmalardaǵı leksikalıq birlik, sózlerdiń, gáplerdiń oqıwshıǵa túsinikli hám anıq bolıwı kerekligin aytadı.

T.Masharipova publitsistikası tiliniń kórkemligi, onda qollanılǵan

1 Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajalanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı.Nókis,

«Qaraqalpaqstan» 1973. 67-bet.

- 30 -

leksikalıq birliktiń xızmeti, avtor tiliniń shireligi kórinip turadı. Qala berse, publitsist jetik til sheberi bolǵanlıqtan, onda hár qıylı teńewler de, troplar da, stilistikalıq figuralar da, naqıl-maqallar menen frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sheberlik penen qollanılǵanlıǵın kóriwimiz múmkin. Mısalı: kiris aǵzalardıń ózinshelik xızmetlerine kewil awdarayıq. Sebebi, kiris aǵzalar hár bir shıǵarmada aytılǵan qálegen bir pikirdi ótken yaki endi islenetuǵın is penen baylanıstırıwshılıq xızmetin atqarǵanlıqtan publitsisttiń dóretpelerinde, tilinde orınlı qollanıladı. Mısalı:

«Anıǵıraǵı, ústinde kógis plash, qolında portfeli bar kisi erte azanda universitetke baǵdar aladı. Jolda ushırasqanlar ishinde jaslar jıǵı tartınıp ǵana sálemlesip bir shetke shıǵıp jol beredi. Sálemdi álik alǵan jasıúlken mánzilin dawam etedi. Universitettiń qaynaǵan turmısında pisken ol kúndi batırıp, úyine qaytada. Biraq, onıń oyında matematika ilimi menen baylanıslı universitet turmısı, qala berse watan táǵdiri, millet táshwishi saqlanıp turadı. Al, onıń úyinde ómirlik joldasınıń qolları menen tayarlanǵan tatlı taǵamlı dasturxan kútedi».

Mine, usınday dóretpede ushırasatuǵın kiris aǵzalı gápler, aldıńǵı gáp penen keyingi gáptiń mánislerin bir-biri menen jaqınlastırıp, baylanıstırıwshılıq xızmetin atqaradı.

Tilimizdegi bir qatar kiris aǵzalar aytılǵan gáptiń, is-hárekettiń haqıyqatlıǵın bildirip, adamda isenimlilik tuwdıradı. Mısalı: «Álbette, ustazlıq dáwirde hár qıylı studentlerdi ushıratasań. Esińnen shıqpaytuǵın waqıyalarda boladı. Ǵárezsizliktiń sharapatı menen universitetimizge qaraqalpaq tilin

úyreniwdi qáleytuǵın shet ellik qánigeler kele basladı».1

Yamasa:

1 Masharipova T. Ózimdi izleymen. T., 2011. 6-bet.