MD hám PQJ / Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózler

Mısallardaǵı sawal arab tillik ózlestirmesi qosıqta awızeki sóylew stilinde berilse, al súwretshi sózi -shi atlıq jasawshı affiksin qabıllap belgili kásip mánisin ańlatıp tur. Mısalı:

Kóbeytedi qarız-parızdı, Kimge, qashan, qalay óteler? Úyretedi shuqım kózińe, Murnına jip taǵıp jeteler.

(“Iyesiz jurt” 204-bet)

Bul mısalda qarız ózlestirmesi jup sóz formasında kelip, qaharmannıń unamsız minez-qulqın, xarakterin ashıp beriwde qollanıkǵan.

Abstrakt atlıqlardıń ózlestirme sóz xızmetinde keliwi tómendegi mısallardan da ushıratamız.

Diydar nesip, kórip qalǵanda,

Sálemlesken waqtında kúlip, Júregimniń bir tamırları, Ketken shıǵar deymen qáplip.

(“Dilbargenem, meniń menen qal” 44-bet)

Doslarǵa aytıwǵa tawsıldı sózim,

Ózimniń kebzemde, adastım ózim, Tilim basqa sóyler, kewilim basqa,

Men sabır taqatqa, qaplanǵan tózim.

21

(“Awılǵa qaytıwǵa bayaǵı qız joq” 91-bet) Mısallarda dıqqatqa alınǵan sózler menen qatar diydar arab tillik sózi de

qollanılıp, “adamnıń jamalı”1 degen uǵımdı bildirse, ekinshi kuplette sabır sózi arab tillik sóz. Eger semantikalıq jaqtan analizlegenimizde, sabır, taqat, tózim – bul sózler sinonimlik qatardı dúzip mánileri óz-ara jaqın. Al shayır qosıqta usı úsh mánisi jaqın sózdi bir qatarda, arab tillik ózlestirmeni kórkem boyawlar menen ayrıqshalap kórsetedi.

2. Parsı-tájik tilinen awısqan sózler

Parsı-tájik tilinen kigen sózler de qaraqalpaq tili leksikasında belgili orınǵa iye. Sonday-aq qaraqalpaq shayır hám jazıwshılarınıń shıǵarmalarında da parsı hám tájik tillerinen kirgen sózler ónimli dárejede qollanıladı. Bul haqqında leksikolog ilimpaz E.Berdimuratov tómendegishe pikirlerdi bildiredi. “Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı parsısha-tájikshe sózler qollanılıwı jaǵınan da kólemi jaǵınan da arab tilinen awısqan sózler menen bir bir qatarda turadı. Parsısha-tájikshe shıǵısqa iye sózlerdiń kópliligi de qaraqalpaqlardıń óz sózlerindey bolıp

1 Бекбаўлов. О, мәмбетназаров. Қ, Қаҳарманлық дәстанлардағы өзлестирме сөзлердиң түсиниги, Нөкис,

Билим, 1992, 30-бет.

22

ketken, al geyparaları turmıs ózgerislerine baylanıslı ónimsiz sózlik xorǵa awısıp otır”.1

Biz shayır Xalila Dáwletnazarovtıń shıǵarmalarındaǵı ózlestirme sózlerdi tallap qaraǵanımızda parsı-tájik tilinen awısqan sózlerde de tematikalıq mánisi boyınsha óz ishinde bir neshe formalarda qollanıladı. Parsısha sózlerdiń qollanılıwı boyınsha atawısh sózler formasında keliwi tómendegi mısallarda ushırasadı.

Írısqı nesiybesin shópshep qayda barmadı? Ne tar qıspaqlarda shıqtı ar-sarı,

Basınan taslamay qara qalpaǵın,

Nayzaların saplap, qılısh sharladı.

(“Qaraqalpaq bayazı” 190-bet) Qushtar bolmasań da gezendelikke, Jayaw segbir tarttıń sol bir jılları,

Ármanım joldasım, qalmadım jekke, Aldımda ırǵaldı baǵlar miywalı.

(“Onda báhár edi” 40-bet) Alıp qoyıp júrek giltimdi,

Hámirime baǵındım deyseń.

(“Aq kóylekli perishtem” 43-bet)

1 Бердимуратов. Е, Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. Нөкис, Қарақалпақстан, 1968, 167бет.

23

Mısallardaǵı nayza, miywa, gilt sózleri parsı-tájik tilinen ózlesken sózler bolıp, zatlıq-predmetlik mánide kelgen. Sonday-aq abstrakt uǵımlardı bildiretuǵın atlıqlardan da ózlestirme sózler xızmetinde tómendegi sózler qatnasadı.

Ardaqlı áwladlar qol bergen dáwir, Bizge miyras etken kúnleri awır, Jazǵanım sóz emes, yoshlı jır emes, Kewlim xanasına sıymaǵan dáwir.

(“Qaraqalpaq bayazı” 201-bet)

Uwayım-aq qartaytqan sizdi,

Sál nárseden qáweter alıp,

Men qaytarman,

Mına qalada, -

Nam-nıshansız ketpesten qalıp. (“Anama xat” 60-bet)

Qorazlardıń nedur gúnayı,

Izinen sóz qalmas olardıń.

(“Qorazlardıń gúnayı nedur?” 11-bet) Dáslepki mısalda keltirilgen yosh sózi parsı tilinde djosh túrinde qollanılıp,

ol tiykarınan eki mánide qollanıladı. Birinshiden: qaynaw degen

24

mánini bildirse; Ekinshiden: ǵulǵula, ǵawǵa, tolqın degen mánilerdi bildiredi.1

Al ekinshi mısaldaǵı nıshan sóziniń parsı tilinde ańlatatuǵın mánisi ayırıp turatuǵın belgi hám perzentli bolıw degen de uǵımlardı bildiredi. Bul ózlestirmeniń qosıqta tek dáslepki uǵımı seziledi.

Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında parsı-tájik tilinen kirgen diniy mazmundaǵı ózlestirme sózler tómendegi mısallarda ushırasadı.

Attań jamanlıqqa kewli barmaydı,

Tilles dinlesleriń qalay ǵarǵaydı,

Húwlegen samallar qaldı iyelep,

“Iyshan qala” degen ullı dárgaydı.

(“Qaraqalpaq bayazı” 199-bet) Qay qaraqalpaq bilmes “Maylı sheńgeldi”,

At ústinde túnep, sheshpey bellerdi,

Batır Ernazardı pir tutıp ótken, Shayqasqa shay turǵan túrip jeńlerdi.

(“Qaraqalpaq bayazı” 199-bet) Payda boldı eki payǵambar,

Biraq olar kókten túsken joq.

(“Payǵambarlar” 18-bet)

1 Бекбаўлов. О, Mәмбетназаров. Қ, Қаҳарманлық дәстанлардағы өзлестирме сөзлердиң түсиниги, Нөкис,

Билим, 1992, 34-бет.

25

Mısallarda keltirilgen iyshan-diniy úlken dárejeli adamdı bildiredi. Mısalda jer atamasın bildirip kelgen. Ekinshi mısalda pir tutıw dizbegi tilimizde ónimli qollanılatuǵın frazeologizmlerden biri. Payǵambar sózi de diniy uǵımdı bildiretuǵın sózler qatarına kiredı.

Adam mánisin bildiretuǵın parsı-tájik tilinen awısqan sózler shayırdıń tómendegi qosıq qatarlarında da ushırasadı.

Aqquw párlerinen taqsa da ǵarǵa, Eter dúbeley de qaralıgına, Ullılar basında bolsa da ǵawǵa, Dúnya bas iyedi danalıǵına.

(Tórtlikler 41-bet) Júrseń jekke jigit adamnıń, Dushpanı kóp bolar dosınan,

Aǵayın ekewǵanańız, Baslarıńız qashan qosılar.

(“Anama xat” 59-bet) Kútkendeyseń misli júz jılday, Iz salmaydı giyneli yardek.

(“Dúnya” 50-bet)

Ustaz aytsa, qaldıq bir jasap,

Tánepiste qońiraw qaǵıwdı.

(“Bizler” 40-bet)

26

Tágdir taqazası: sók-únem ası, Basım ne bir jáhán shahlardan tası, Qızları jay tartıp, qalqan óńgergen, Patsha Tumaris

– xalqım Anası.

(“Qaraqalpaq bayazı” 191-bet)

Itibarǵa alınǵan mısallardıń ayırımları grammatikalıq formalardı qabıllap kelgen (yardek, danalıǵına), al sońǵı qosıq qatarında taǵdir taqazası sózi de

ózbekshe ózlestirme bolıp, ol qosıqta kórkemlikti, tásirsheńlikti asırıw maqsetinde shayır tárepinen tańlap alınǵan.

Belgili ilimpaz H.Hamidov qaraqalpaq tilinde parsı-tájik sózleriniń awısıwın tómendegishe kórsetedi: “Bul jerlerdi arablar jawlap alǵannan keyingi dáwirlerde arab, parsı, tájik hám túrkiy tillerinde dóretilgen diniy, ilimiy hám kórkem-ádebiy mazmundaǵı jazba miyraslar usı regiondaǵı hám onnan tısqarıdaǵı kóp ǵana xalıqlardıń mádeniy tariyxında aytarlıqtay iz qaldırdı. Qaraqalpaq xalqı da bunnan sırtta emes.”1

Ayırım qosıqlarında parsı-tájik tilleriniń qabatlasıp keliwi de qollanıladı. Mısalı:

Ya, qumbızday qızıp, birese muzlap,

Oǵan kim ashınbas, júregi sızlap,

Poezdlar, kemeler atlasa bir gáp,

1 Ҳүсниддин Хамидий, Шығыс тиллериндеги жазба дереклер, Нөкис, Билим, 1991, 13-бет.

27

Búgin piyadalar atlar dúnyadan.

(“Dárya haqqında sońı ada bolmas táshwishli qosıq” 6-bet) Shıǵarma tilinde hár qıylı úy tutınıw buyımları atamaları da parsı-

tájik tilinen kirgen ózlestirme sózler bolıp, pikirdi anıq beriwde jumsalǵan. Eldiń shańaraǵı shatıldı jáne, Tartqı bawı selim, másláhát shatır.

(“Qaraqalpaq bayazı” 197-bet) Qansha jaman – tasqazan menen, Kem-kem qıyar ómir háremin, Shadlıq qadaq, táshwishim batpan, Mayısıwda kewil tárezim.

(“Iyesiz jurt” 220-bet) Bilimniń mıńlaǵan shıraǵı, Janıp tur jaslardıń jolında, Nur shashtı sentyabr quyashı, Júregiń soǵıwda-soǵıwda.

(“Xat” 16-bet)

Mısallardaǵı shatır, tárezi sózleri óz tillik sózlerimiz sıyaqlı tanımalı bolıp ketken. Shıraq sózi haqqında dialektolog ilimpaz A.Aliev tájik tili hám namangan sóylesimin salıstırıp tallaǵan ilimiy maqalasında: “Namangan sóylesiminde – shamchiro; tájik tilinde – shabchiroq, al onıń

28

sózleriniń zat, nárse atamasın bildiriwin tómendegi mısallardan da kóremiz. Ilgeride ketkende bunnan, Qolımdı

bir siltegenmen tek, Sheńgeliniń mıs qońırawların, Oylappan ba, saǵınaman dep.

(“Saǵan qaytıp kelemen” 17-bet) Bir-birinen dilwar jigit-jeleńler,

Ózin sınǵa salar, átkónshek ushar, Kesa alısıwlar, uǵrın baǵıwlar, Kewili zerdeli yarlar qashıwlar.

(“Nawrız seyili”)

Jıl!...

Jıljıwda sońǵı saatlar,

Dárwazańdı endi jabamız, Taǵı jolǵa shıǵadı atlar, Jáne ala quyın shabamız.

(“Jıl menen xoshlasıw” 22-bet)

1 Алиев.А.Ю, Ўзлаштирилган сўзлар // Тилшунослик масалалари (Илмий асарлар тўплами) II қисм, Тошкент, 1976, 61-бет.

29

Mısallardaǵı kesa sózi parsı-tájik tilinde kása formasında, shay kese mánisinde, al dárwaza sózi esik hám de ashıq mánilerinde qollanılsa da, tilimizde tek ǵana dáslepki mánisi esik degen mánide jumsaladı.

Adam mánisin parsı-tájik tilinen kirgen ózlestirme sózlerge tómendegiler mısal bola aladı.

Báhár kelse hátte túr ener tasqa, Jerdiń siynesi de bosay baslaydı, Jawqıldasıp – Jalańbaslanıp quyashqa,

Diyxanlar yoshlanıp qádem taslaydı.

(“Xat” 46-bet)

Yaq men shayır emespen ele, Qosıǵımdı heshkim yad almas.

(“Anama xat” 64-bet)

Dáslepki mısaldaǵı diyxan sózi parsı-tájik tilinen kirip, házirgi waqıtta qollanılıw mánisi ádewir keńeygen sıpatqa iye bolsa, shayır sózi parsı-tájik tilinde

“qosıq toqıwshı adam” degendi bildiredi.

Ayırım sapalıq kelbetliklerdiń de parsı-tájik tilinen kirgenligin, Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında poeziya tiliniń ele de ekspressivlik emociyaǵalıq

ózgeshelikler, ayrıqshalıqlarǵa iye bolıwın tómendegi mısallardan ańlawǵa boladı. Muxabbatta ózi ne káriyat bar?

30