MD hám PQJ / Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ TIL BILIMI kafedrası

Ikmetullaeva M. pitkeriw qánigelik jumısı

Teması: Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózler

Nókis - 2012

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Ikmetullaeva M.

Teması: Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme

sózler

pitkeriw qánigelik jumısına

“ ” ( ) bahası qoyılsın

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

Mazmunı

3

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı: Dúnya tilleriniń leksikalıq qatlamına itibar qaratqanımızda, dúnyada sap hám basqa tillerdiń elementlerisiz taza tildi ushıratpaymız. Sebebi, til jámiyetlik, úziliksiz hárekettegi qubılıs bolǵanlıqtan, oǵan basqa til birlikleriniń kirip keliwi hám sol tildi paydalanıwshılardıń tilinde qollanılıwı bul tábiyiy qubılıs.

Tilimizdiń sózlik xorınıń bayıwında, keń en jayıwında, máni bildiriwshilik imkaniyat hám múmkinshilikleriniń keńeyiwinde ózlestirme sózlerdiń ornı salmaqlı. Bizge málim bolǵanınday, tildiń bayıwı, sózlik quramınıń keńeyiwi eki jaǵdayǵa sóz jasawshı affikslerge (jańa sózlerdi jasaw múmkinshiliginiń keńligine qaray) hám sırttan kirgen ózlestirme sózlerge baylanıslı. Demek, bul tárepinen qaraǵanımızda ózlestirme sózler ana-tilimizdi hár tárepleme bayıta alatuǵın faktorlardan biri. Hár bir sóz sheberiniń tilinde usı atap ótilgen ózlestirme sózlerdiń qay dárejede qollanılǵanlıǵı shıǵarma tiliniń kórkemliginde stillik

áhmiyetliligi haqqında máseleler til biliminde lingvopoeziyalıq jaqtan izertlew belgili áhmiyetke iye.

Izertlewdiń maqseti: Kórkem shıǵarma tilin leksikalıq, stillik jaqtan tallaw, basqa tillerden kirgen sózlerdi anıqlawonıń belgili stillik maqsetlerde paydalanǵanlıǵın anıqlaw máselesi baslı maqseti bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń jańalıǵı: Kórkem shıǵarmalardıń tili, sonıń ishinde X.Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózlerdiń qollanılıwı hám

4

bakalavr pitkeriw qánigelik jumıs kóleminde arnawlı túrde izertlendi. Bul keleshekte shıǵarmalar tiliniń leksikalıq, stillik tárepleri boyınsha sistemalı izertlenetuǵın jumıslardıń belgili bir bólegi bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq til biliminde ózlestirme sózlerdiń izertleniwi. Házirgi qaraqalpaq tiliniń rawajlanıw tariyxı dawamında bir qatar ózgerislerdi atap

ótiwimizge boladı. Til óziniń sózlik quramı hám grammatikalıq qurılısı boyınsha mudamı ózgeriste bolıp, rawajlanıp baradı. Geypara sózler hár qanday sebeplerge baylanıslı eskirip, qollanıwdan shıǵıp qaladı, ayırımları turmısta payda bolǵan jańa uǵımlardı ańlatıw ushın dórep qollanıla baslaydı. Sózlik quramda jańa sózler tolıqtırılıp barılıwı eki túrli jol menen iske asırıladı.

1.Tildegi jańa túsinikti ańlatıw ushın basqa tillerdiń sózleri qollanıla baslaydı. Bunday sózler ózleriniń ańlatatuǵın túsinigi menen birge ózlestiriledi. Buǵan tilimizdegi internacional, russha, arab tillik hám t.b. sózlerdi atap ótiwimizge boladı.

2.Tilde burınnan bar bolǵan sózlerdi hár qıylı usıllar arqalı jańa mánidegi sózler jasaladı.

Qaraqalpaq tiliniń rawajlanıw nızamlılıqları hár tárepleme ilimiy kózqarasta keńnen úyrenilip hám izertlenip kiyatır. Usınday ilimiy izertlewlerde qaraqalpaq tilinde onıń leksikalıq quramında ózge til birlikleriniń de bar ekenligi ilimiy tiykarda durıs dálillendi.

5

Mısalı, prof. N.A.Baskakov “Каракалпакский язык” jumısında qaraqalpaq tiliniń fonetikası, grammatikası boyınsha maǵluwmatlar beriw menen birge onıń leksikası haqqında da sóz etedi. Bunda qaraqalpaq tili leksikasında arab hám parsı tilleriniń elementleri (birlikleri) ushırasatuǵınlıǵın atap ótedi.1

Jáne de N.A.Baskakov “Qaraqalpaq tiliniń sostavı hám sóz qurılısı” degen jumısında qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına tariyxıy kóz-qarastan sıpatlama beredi. Onda túpkilikli sózler menen birge basqa da tillerden awısqan sózlerdiń bar ekenligi, olardıń awısıwındaǵı tariyxıy jaǵdaylar tuwralı bahalı maǵluwmatlar beredi. Onda házirgi qaraqalpaq ádebiy tili leksikasında basqa til bolǵan qıtay hám iran tilleri elementleriniń orın alǵanlıǵı, olardıń da túrkiy tillerine sóz awısıwdıń dáslepki dáwirlerinde kelip kirgenligi sóz etiledi. Bul jumısta sonday-aq qaraqalpaq tiline rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden awısqan internacionallıq leksikaǵa da arnawlı túrde toqtap, bul sózlerdiń basım kópshiligi keyingi dáwirlerde awısqanlıǵın anıq faktler tiykarında kórsetken.2

Ózlestirme sózler de kórkem ádebiy shıǵarmanıń tilinde avtor tárepinen belgili stillik maqsette, sonıń menen birge kúndelikli awızeki sóylew procesinde belgili dárejede qollanılıwshılıqqa iye.

1Баскаков.Н.А, Каракалпакский язык. Фонетика и морфология, часть II, М., 1952.

2Баскаков.Н.А, Состав лексика каракалпакского языка и структура слова // Исследование по сравнительной грамматике тюркского языков IV, Лексика, М.,1952.

6

Biz joqarıda atap ótkenimizdey, qaysı tildi alıp qaramayıq sol xalıqtıń basqa xalıqlar menen hár túrli qarım-qatnası nátiyjesinde, basıp ótken tariyxıy jolı hám turmısı dawamında basqa tillerden awısqan sózlerdiń orın alatuǵınlıǵı belgili.

Shıǵısı jaǵınan arab, parsı, rus hám basqa da tillerge tiyisli sózlerdiń sózlik quramda kóriniwi, olardıń geyparalarınıń hátteki sózlik xorǵa enip ketiwi mine sol tariyxıy dáwirler dawamında iske asıp jedel qollanılawı nátiyjesinde dóregen qubılıstan ibarat.1

Mısalı, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında arab tilinen awısqan sózler tiykarınan arablardıń Orta Aziya ellerin jawlap alıwı menen baylanıslı. Bul jerlerde Islam dininiń en jayıwı, sol xalıq mádeniyatınıń tásir etiwi arab tilinen sóz awısıw qubılısına sebepshi boldı. Usıǵan baylanıslı arab tillik sózler hám terminler awısıp bardı. Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı arab-parsı tilinen awısqan sózlerdiń kópshiligi dinge, ilimge, jámiyetlik siyasiy jaǵdaylarǵa óndiriske baylanıslı sózler bolıp esaplanadı.

Sonıń menen birge sózler arab tilindegi mánisinde hám onnan pútkilley

ózgerip ketken mánilerde de qollanıladı. Mısalı, “dúnya” degen sóz arab tilinen

álem, jáhán degen mánisinde qabıl etilgen bolsa, biziń tilimizde ol házir sol mánisi menen bir qatarda mal, múlk, baylıq degen mánide de qollanıladı. Demek, arab tilinen awısqan bazı bir sózler qaraqalpaq tilinde semantikalıq jaqtan bir qansha

ózgerislerge ushıraǵan túrinde de

1 Бердимуратов.Е, Әдебий тилдиң функционаллық стиллериниң раўажланыўы менен қарақалпақ тили лексикасының раўажланыўы, Нөкис, 1973, 7-б.

7

qollanıladı. Sonday-aq tilimizde joqarıda atap ótilgen arab-parsı til birlikleri sıyaqlı qaraqalpaq tiliniń leksikasında rus tilinen hám rus tili arqalı basqa da kóbinese, Evropa xalıqları tillerinen awısqan sózler oǵada kóp.

Mısalı, kópshilik shayır hám jazıwshılardıń tilindegi rus tillik ózlestirme sózler uluwmalıq tillik xalıqtıń Rossiya menen siyasıy baylanıslarınan derek beredi.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ideologiya, elektr, filosofiya, mexanika hám t.b. rus tilinen hám rus tili arqalı basqa da tillerden awısqan sózler semantikalıq jaqtan uluwma alǵanda, rus tilindegi mánisin tolıq saqlaǵan halında qollanıladı. Rus tilinen hám rus tili arqalı basqa da tillerden (grek tilindegi komediya, alfavit, teatr, poeziya, kritika; latın tilindegi avtor, respublika, dekan, student hám t.b. nemec tilinen galstuk, kran, frat, balet, lager, shifer; anglishan tilinen vokzal, trambay, byudjet, djemper, futbol; francuz tilinen palto, janr, aktyor, bloknot) hám t.b. tillerden awısqan sózler házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasın bayıtıw menen birge kúndelikli turmısta keń qollanılıwı menen birge olardıń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń sózlik xorınan orın aladı.

Qaraqalpaq tilinde ózlestirme sózler haqqında jergilikli ilimpazlardan

E.Berdimuratov “Házirgi zaman qaraqalpaq tili. Leksika”1 degen kitabında qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı, tariyxıy shıǵısı, qollanılıwı, ekspressivlik-stillik

ózgeshelikleri boyınsha óz ilimiy pikirlerin aytadı.

1 Бекбергенов.Е, Ҳәзирги заман қарақалпақ тили. Лексика, Нөкис, Қарақалпақстан, 1963.

8

E.Berdimuratov Qaraqalpaq tili leksikasınıń funkcionallıq stillerine arnalǵan

“Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı”1 degen miynetinde de ózlestirme sózlerdiń stillik qollanılıw máselesine itibar qaratqan.

Qaraqalpaq tilindegi ózlestirme sózler haqqında

O.Bekbawlov3, J.Shámshetovlardıń4 miynetlerin atap ótiwge boladı. Al ózlestirme sózler qaraqalpaq til biliminde belgili jazıwshı yamasa shayır, sóz sheberi shıǵarması kóleminde arnawlı túrde izertlenbedi.

X.Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózlerdiń qollanılıwı

X.Dáwletnazarovtıń shıǵarmalarınıń tiline itibar qaratqanımızda ózlestirme sózlerden sheber paydalanıwshı sıpatında kózge túsedi. Ol 1952-jılı Kegeyli rayonında tuwılǵan. Onıń “xat” (1980), “Sen maǵan kerekseń” (1986), “Sen jaqsı qızsań” (1989), “Ashıq bolmaǵan kim bar?” (1991), “Xosh qal jaslıǵım” (1993),

“Álwidaǵ muhabbat, álwidaǵ!” (1993) qosıqlar toplamlarınıń avtorı.

Qaraqalpaq tilinde kórkem shıǵarma tiliniń leksikalıq quramı, grammatikalıq

1Бердимуратов.Е, Әдебий тилдеги функциональлық стиллериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы, Нөкис, Қарақалпақтан, 1973.

2Есемуратов.Р, Октябрь ҳәм қарақалпақ лексикасы, Нөкис, Қарақалпақстан, 1966.

3Бекбергенов.О, Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның тарийхый лингвистикалық харакреистикасы, Нөкис, 1979.

4Шәмшетов.Ж, Қарақалпақ тилине шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан, Нөкис, Қарақалпақстан,

1984.

9

Bulardı tikkeley basshılıqqa alıp, biziń pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq til bilimindegi aktual máselelerdiń biri milliy ana-tilimizdiń janjaqlama rawajlanıp, bayıp barıwına salmaqlı úlesin qosıp kiyatırǵan belgili shayır, kórkem sóz sheberi Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarındaǵı leksikalıq ózgeshelikler, basqa tilden kirgen ózlestirme sózler onıń jeke stillik, shayırshılıq sheberligin anıq kórsetip turadı.

Ádette kórkem shıǵarmanıń tili óziniń kórkemligi, obrazlıǵı, tásirliligi menen ajıralıp turadı. Kórkem shıǵarma quramında tildegi derlik barlıq birlikler belgili bir stillik maqsetlerde jumsalıp, shıǵarma tiliniń bay, tásirli bolıwına, oqıwshıǵa estetikalıq jaqtan tásir kórsetiwine xızmet etedi.

Hár qanday kórkem sóz sheberiniń shıǵarmasında onıń shıǵarmalarınıń qunın joqarılatıp turıwshı eń baslı belgilerinen biri – bul onıń tiliniń kórkemligi, hár bir til birligin óz orınlı ornında, sheber qollanılıwında. X.Dáwletnazarov shıǵarmalarında ózlestirme sózler de usınday stillik maqsetlerde qollanılǵan. Shayır shıǵarmalarında basqa tillik ózlestirme sózlerdiń qollanılıwı tábiyiy. Sebebi uluwma xalıqlıq sózlik quramımızda leksikalıq qatlamına itibar qaratqanımızda da kóbinese arab, parsı tillik, ulıwma túrkiy tillerine ortaq, rus tillik hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen ózlestirme sózler, azı-kem muǵdarda bolsa da monǵol tillik til birliklerin ushıratamız.

1. Arab tilinen awısqan sózler

10