Qaraqalpaq qaharmanlıq eposlarında milliy ǵárezsizlik ideyalarınıń sáwleleniwi
.pdfmártlik islerge ilhamlandırıwshı qaharmanlar sıpatında táriyplenedi. Sonlıqtan biz «Qırq qız» dástanın «Gúlayım» ertegi menen salıstırıp izertlegen S.Bahadırovanıń «Batır qızlar» haqqında tabılǵan nárseniń barlıǵın áyyemgi amazonkalar menen baylanıstıra beriw ilimde bir táreplemelikke alıp kelse kerek. Sebebi, hayalqızlardıń arasında batır, er júrek, aqıllı, xalıqqa basshı bolǵanday qızlar hár dáwirde xalıqtıń kózine túsip turǵan bolıwı múmkin,»-dep aytqan pikirine («Ámiwdárya» 1991-jıl, N:4, 75-76-betler) qosıla-mız.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Á.Karimov Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń gezeksiz sessiyasında sóylegen sózinde «Qaraqalpaq xalqı áyyemgi hám bay tariyxqa iye. Ol óziniń milliy mádeniyatı, ózine tán kórkem-óner, klassikalıq ádebiyatı, ruwxıy baylıqları, úrip-ádetleri hám dástúrleri menen dúnyaǵa málim,»- dep atap ótken edi («Erkin Qaraqalpaqstan»,1997-jıl, 19-iyul, N:87(16906)).
Haqıyqatında qaraqalpaqlar dini bir, tili uqsas qońsılas xalıqlardan ózleriniń milliy dástúrleri menen ayırılıp turadı. Máselen, geypara xalıqlarda eri joq waqıtta hayal úyine qonaqtı qabıl etpese, ekinshi birewleri miymanǵa hayal-qızların kórsetpeydi,oǵan er adam xızmet etedi. Qaraqalpaqlarda, kerisinshe, qonaq kútiwdiń barlıq awırmanlıǵı tiykarınan hayal-qızlarǵa júklenedi:
Yigittiń shiyrin til hayalı bolsa,
Úyine qıdırıp, mehmanı kelse,
Alǵanı sallanıp barını berse,
Mehman kútse, bashqa isi bolmasa,
(Ájiniyaz. Tańlamalı shıǵarmaları, Nókis, 1988-jıl, 85-bet).
«ALPAMÍS» DÁSTANÍNDA AZAT HÁM ABAT WATAN TÚSINIKLERI MENEN EL BIRLIGI USHÍN GÚRES IDEYALARÍNÍŃ
SÁWLELENIWI
I. «Alpamıs» dáctanın milliy ǵárezsizlik kóz-qarasınan salıstırıp úyreniwdiń áhmiyetli máseleleri
Folklor hám jazba ádebiyattaǵı tipologiyalıq baylanıslar menen tipologik qubılıslardı úyreniw tariyxına ser salsaq, bul másele haqqında eń dáslep komparativizm mektebi wákilleriniń pikir júrite baslaǵanın kóremiz. Bul mektep XIX ásirlerde Evropada payda bolǵan, Germaniyada I.G.Gerder, Vs. Miller, Angliyada J.Denlon, Rossiyada F.I.Buslaev, A.N.Veselovskiy, Vl.Rezanov sıyaqlı folklor hám ádebiyat izertlewshileri tárepinen hár táreplme rawajlandırıldı. Komparativizm mektebiniń ádebiyattı úyreniw usılı - tariyxıy-salıstırmalı metod edi, yaǵnıy komparativshilik jónelistegi ádebiyat izertlewshileriniń maqseti - dúnyadaǵı barlıq xalıqlardıń folklorı menen ádebiyatın tariyxıy salıstırmalı usılda úyrenip shıǵıw boldı.
Komparativshilik kóz-qarastaǵı ádebiyat izertlewshileriniń bul niyetin quwatlawǵa bolǵanı menen, haslı mánisinde olar haqıyqat tipologik izertlew prinсiplerinen biraz uzaqlasatuǵın izertlewler alıp bardı. Sebebi komparativshilerdiń kórsetiwinshe, hár qıylı xalıqlardıń folklorı menen ádebiyatındaǵı keń tarqalǵan syujetler menen obrazlardıń kelip shıǵıw tórkini bir1. Máselen, olar dúnya xalıqları ádebiyatındaǵı mifologik syujetlerdiń negizin áyyemgi hind mifologiyasınan kelip shıqqan, dep túsindiredi2, yaǵnıy komparativizm mektebi wákilleri folklor menen ádebiyattaǵı tipik hádiyselerdiń tiykarın málim bir ádebiy dáwir (máselen, áyyemgi hám orta ásirler ádebiyatı) menen málim bir milliy ádebiyattan (máselen, hind ádebiyatınan) izlestiredi.
Hár qıylı xalıqlar folklorı menen ádebiyatındaǵı tipologik qubılıslardı olardıń siyasiy-jámiyetlik turmıs tárizindegi usaslıqlar menen milliy ózgesheliklerin esapqa alǵan halda obektiv ádebiy zańlılıqlar tiykarında salıstırmalı tariyxıy úyreniw usılın sońǵı dáwirlerde N.I.Konrad, V.M. Jirmunskiy, V.Ya.Propp, N.B.Putilov, E.M.Meletinskiy, N.G.Neupokoev, E.Qońıratbaev, R.Berdibaev, T.Mırzaev, X.T.Zarifov, I.T.Saǵıytov, Q.Maqsetov, S.Bahadırova usaǵan ilimpazlar shın mánisinde rawajlandırdı. Bul ilimpazlar folklor menen
ádebiyattaǵı tipologiyanı «jámiyettegi, tábiyattaǵı obektivlik faktorlardıń nátiyjesinde tuwılǵan qubılıslardıń, obrazlardıń háreketleri qatnasları, detallar hám t.b. arasındaǵı qaytalanıwlar3,» dep túsindiredi.
S.Bahadırova folklordıń tipologiyasın tiykarınan tómendegishe tórt túrge bólip úyreniwdi usınadı:
1.Obraz, motiv, syujet, kórkemlik qurallar tipologiyası:
2.Janrlar tipologiyası:
3.Folklorlıq proсesslerdiń tipologiyası:
4.Folklordıń haqıyqatlıqqa qatnasınıń tipologiyası4.
R.Berdibaev usınday folklorlıq qubılıslardıń tipologiyasın úyreniwde folklortanıw ilimi tán alǵan úsh túrin: tariyxıy-genetikalıq, tariyxıy-mádeniy, tariyxıy-tipologiyalıq únleslikler menen sabaqlaslıqlardı esapqa alıw zárúrligin eskertedi5.
Biz «Alpamıs» penen «Edige» dástanındaǵı tipologik baylanıslar menen usaslıqlardı úyreniwde usı kóz-qaraslardı basshılıqqa alatuǵın bolsaq, bul eki dástannıń tipologik izertleniw tariyxı tómendegishe basqıshlardan ibarat ekenligin kóz aldımızǵa keltiremiz:
Bul orında birinshi gezekte «Alpamıs» dástanın tilge alıw orınlı. Sebebi, 50jıllardıń basında bul epostıń ayırım milliy versiyalarına bay-feodallardıń jırın jırlaytuǵın dástan, dep bir táreplemeli, subektiv jalǵan jalalar jabıla baslaǵan edi. Mine, usı jalǵan jalalar batpaǵınan tazartıp alıw ushın epostıń barlıq milliy versiyaların tipologiyalıq izertlew zárúrligi payda boldı.
1956-jılı sentyabrde SSSR Ilimler Akademiyasınıń A.M.Gorkiy atındaǵı Dúnya júzlik ádebiyat institutı menen Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń A.S.Pushkin atındaǵı Til hám ádebiyat institutı Tashkent qalasında birlikte ótkergen regionallıq ilimiy jıynalıs «Alpamıs» dástanın tipologiyalıq izertlewdiń ayqın úlgisi bolıp xızmet etti. Ásirese bul máselede A.N.Borovkov, X.T.Zarifov, V.M.Jirmunskiy, L.I.Klimovich, I.T.Saǵıytov jasaǵan bayanatları6 tipologiyalıq izertlew salasındaǵı úlken ashılıwlar bolıp qaldı.
A.K.Borovkov bul máselege «Orta Aziya hám Qazaqstandaǵı túrkiy tilles xalıqlar eposın úyreniw máseleleri»7 degen maqalası menen qayta oralıp, «Alpamıs» dástanın, feodallar mápin jaqlaytuǵın xalıqqa qarsı epos, dep ilimge tiykarlanbay pikir júritken A.Abdinabiev, A.Stepanov usaǵan subektiv baǵıttaǵı ilimpazlarǵa qattı soqqı berdi hám dástannıń tereń xalıqshıllıǵın milliy versiyalardaǵı tariyxıy-genetikalıq, tariyxıy-mádeniy tipologiyalıq baylanıslar mısalı, sonday-aq obrazlar, syujetlik motivler tipologiyası menen tereń dálillep berdi.
«Alpamıs» dástanı haqqında tipologik jobada usınday unamlı ilim izertlew júrgizgen V.M.Jirminskiy boldı. Ol óziniń «Alpamıs» dástanınıń genezisi hám tariyxıylıǵı» degen maqalasında dástannıń túrkiy tilles xalıqlar arasında tarqalǵan barlıq milliy versiyaların «Qorqıt ata kitabı» menen salıstırmalı-tipologik tallawlar islep, sonıń nátiyjesinde barlıq milliy versiyalar genezisi bir noqatta -»Qorqıt ata kitabın»daǵı «Bámsi-Bayraq haqqında jır»ǵa barıp ushlasadı, demek, barlıq milliy versiyalardıń syujetlik negizin usı jır quraydı degen juwmaqqa keledi.
V.M.Jirmunskiy usınday keń kólemli salıstırmalı-tipologik izertlew jumısın «Edige» dástanı boyınsha da alıp bardı. Onıń túrkiy tilles xalıqlardıń qaharmanlıq eposın izertlewge baǵıshlanǵan kólemli miynetiniń «Edige» haqqında dástan» dep atalatuǵın bólimi tikkeley usı máselege baǵıshlanǵanın kóremiz. Ol bul miynetinde epostıń noǵay, bashqurt, tatar, qaraqalpaq, qazaq, ózbek versiyası variantların ózara salıstırıp izertlep, barlıq milliy versiyalar genezisi bir dárekten kelip shıqqanlıǵın, olardıń barlıǵına da bir tariyxıy dáwir waqıyası, yaǵnıy XIV-XV ásirlerdegi Altın Orda xanları menen Mawerennaxr húkimdarlarınıń arasındaǵı talas-tartıslar, Ámir Temir menen Edigeniń birlesken túrk mámleketshiligin dúziwdegi Toxtamısqa qarsı alıp barǵan gúresleri syujetlik negiz bolǵanlıǵın dástiyarlı dálillep beredi.
«Alpamıs», «Edige» dástanınıń atı atalǵan milliy versiyaları arasındaǵı tipologik usaslıqları menen ózgesheliklerdi epostanıwdıń anaw yaki mınaw mashqalalarına baylanıslı izertlew baǵdarı I.Saǵıytov9, Q.Maqsetovlardıń10 miynetlerinen de elewli dárejede orın alǵan. Lekin bul eposlardı tipologik jobada arnawlı túrde izertlew tek sońǵı 90-jıllarda ǵana qolǵa alınıp atır desek qátelespeymiz. Bul baǵıttaǵı islenip atırǵan jumıslardıń iri-baslısı sıpatında S.Bahadırovanıń «Kitabı dedem Qorqıt» jazba esteligi hám «Alpamıs» dástanınıń qaraqalpaq versiyası», Qaraqalpaq xalıq dástanı «Edige»niń qazaq, tatar versiyalarınıń syujetlik qurılısı jaǵınan ózgesheligi» maqalalar11 menen K.Allambergenovtıń «Edige» dástanınıń milliy versiyalarınıń genezisi, janrlıq ózgesheligi, milliy versiyaları tipologiyası máselesin izertlewge baǵıshlanǵan arnawlı monografiyasın12 atap ketsek arzıydı.
Álbette, bul ilimpazlardıń barlıǵı da «Alpamıs», «Edige» dástanlarınıń milliy versiyaların dara-dara tipologik izertlew islerinde málim dárejede jetiskenliklerge eriskenlikleri sózsiz. Qala berdi, bul jumıslardıń hesh birinde de bul eki dástandı tipologik jobada óz-ara salıstırıp izertlew baslı maqset tutpaǵan.
Demek, «Alpamıs» hám «Edige» dástanın tipologik jobada óz-ara salıstırıp izertlew-búgingi folkloristikamızdaǵı bası ashıq, tıń máselelerdiń biri degen sóz.
Bul máseleni keshiktirmey qolǵa alıw, álbette, folkloristikada jańa izertlew jónelisiniń baslanǵanlıǵınan dárek bereri sózsiz.
II. El-xalıq birligi, Watan azatlıǵı-dástannıń tiykarǵı ideyası sıpatında
«Alpamıs» dástanınıń tiykarǵı ideyası Ózbekstan hám Qaraqalpaqstannıń ǵárezsizlikke erisiwi menen payda bolǵan milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń ruwxı menen bir únles keledi. Sebebi bul ideologiya boyınsha biz Quranı-kárimnen berman ómir súrip kiyatırǵan «Watandı súymek-iymannandur» usaǵan ullı súrenlerdi jańa jaǵdaylarǵa baylanıslı jańasha ruwxta jaqsı rawajlandırıp atırmız. Al, prezidentimiz I.A.Karimovtıń «Bizden abat hám azat Watan qalsın» degen danıshpanlıq súrenleri hár kúni Watan ushın kúyip-janıp, shın berilip jasaw ruwxına tárbiyalamaqta.
Jaslardı usı ideyalar ruwxında tárbiyalawda «Alpamıs» dástanınıń atqaratuǵın xızmeti ayrıqsha. Sebebi, dástandaǵı tiykarǵı ideya el-xalıqtıń birligi, onıń birligi, azat hám abat Watan ushın gúres bolıp tabıladı.
Bul ideya dástandaǵı:
Óli bolsań bir shuqır,
Tiri bolsań bir tóbe13,-degen qatarlarda a yqın sezilip turadı.
Bunı biz dástannıń mazmunına ser salıw arqalı da tolıq biliwimizge boladı.
Qaraqalpaqsha «Alpamıs»tıń mazmunında perzentsiz Baybóri hám Baysarı haqqında sóz etilip, olardıń birewiniń Alpamıs, ekinshisiniń Barshın atlı perzentleriniń tuwılıwı, olardıń tuwılmastan burın «aqlay quda bolıwı», Baybóri menen Baysarınıń toyda ılaq ústinde jánjellesip, Baysarınıń Tayshaxannıń eline qızı Barshındı alıp kóship ketiwi, Alpamıstıń er jetip, qalıńlıǵı Barshındı Shubar attıń beline minip izlewi, Tayshaxannıń elinde qızı Barshınǵa xannıń hám Qarajannıń ashıq bolıwı, Alpamıstıń kiyatırǵanın esitip Qarajannıń tawda Alpamıs penen ayqası, Alpamıs penen Qarajannıń doslasıwı, Alpamıstıń Qarajan mingen atın ozdırıp, Barshındı Jiydeli Baysınǵa alıp qaytıwı, Alpamıstıń ekinshi ret Tayshaxannıń qolında azaplanǵan Barshınnıń ata-anasın qutqarıwǵa atlanıwı, bunı bilgen Tayshaxannıń Alpamıstıń jolın ańlıp, mástan kempirdiń járdemi menen onı zindanǵa taslawı, zindanda Alpamıstıń Áshim atlı qoy baqqan Tayshaxannıń shopanı menen tanısıwı, Áshimniń Alpamıstı asırawı, Áshim arqalı Alpamıstıń Tayshaxan patshanıń qızı Arzayım menen tanısıwı. Arzayımnıń kómegi menen
Shubar arqalı Alpamıstıń zindannan shıǵıwı, Tayshaxandı óltirip, Alpamıstıń Áshimdi xan kóteriwi, Barshınnıń áke-sheshesin azat etiwi, Alpamıstıń Jiydeli Baysında joqlıǵınan paydalanıp, Ultannıń Barshındı alıwǵa talaplanıwı, baslanıp atırǵan toydıń ústine Alpamıstıń dushpandı jeńip keliwi, ata-anasın, balası Jádigerdi, hayalı Barshındı Alpamıs Ultannıń shırmawınan bosatıp, elde tınıshlıq ornatıp, muradı-maqsetine jetiwi sóz etiledi.
Alpamıstıń barlıq qaraqalpaqsha variantlarına joqarıdaǵı mazmun tán. Ayrıqshalıq geypara onsha tán bolmaǵan epizodlardıń qosılıwı, qısqa ya kóp kórkem ya kórkem emes bayanlawlar menen beriliwi múmkin. Ulıwma alǵanda dástannıń qaraqalpaq versiyasınıń tiykarǵı qáliplesken mazmunı joqarıdaǵıday, biz dástannıń ideyalıq baǵıtın belgilegende tolıq kórkem dep esaplaǵan joqarıdaǵı variantlarǵa súyenip tallaw jasaymız. «Alpamıs»tıń ózbek versiyasınıń Fazıl Yuldash variantı, qazaq versiyasınıń Maykot variantı úlken qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Ásirese, qaraqalpaqsha hám ózbekshe «Alpamıs» ózleriniń syujet liniyaları boyınsha bir-biri menen júdá jaqın. «Alpamıs» haqqında túsinikti Altay eposı «Alıp-Manash»14, bashqurt eposı «Alpamsha hám Barsın hıluw»15, tatar xalıq ertegi «Alpamsha»16 anaǵurlım keńeytedi. Solay etip, «Alpamıs»tıń barlıq versiyalarına ortaq epizodlar bar. Ásirese eki adamnıń birewiniń ulı, birewiniń qızı, olardıń Alpamıs, Barshın dep atalıwı, olardıń qanday bir sebepler menen ayra túsiwi, Alpamıstıń Barshındı, onıń tuwısqanların izlewdegi qıyınshılıqları,jawız xanǵa qarsı gúresip, zindanǵa túsiwi, shopan menen Alpamıstıń dos bolıwı, Alpamıstıń joqlıǵınan payda bolǵan, onıń elindegi wayranshılıq t.b. adam atlarında, waqıyanıń rawajlanıwı, shiyelenisiwi, baylanısıwlarındaǵı hár qıylılıq bul ulıwma birlikti búrkey almaydı.
«Alpamıs» dástanınıń tiykarǵı ideyası barlıq millet versiyalarına ser salǵanda, ásirese solardan tolıǵı qaraqalpaq, ózbek, qazaq versiyalarına súyengende urıwlardıń birigiwi ushın gúresiw bolıp tabıladı. Ásirese bul pikir qaraqalpaq hám ózbek versiyalarında júdá ayqın súwretlenedi.
Qaraqalpaq versiyası boyınsha Baybóri menen Baysarı arasındaǵı tartıs: sonday-aq Baysarınıń Jiydeli Baysınnan kóship ketiwi urıwlıq shashırandılıqtı dálillese, Alpamıstıń azaplanǵan Baysarını qorǵaw maqsetinde Tayshaxanǵa qarsı barıwı, bólinip ketken qaraqalpaq urıwlarına ǵamxorlıq erkin, birigip jasaw táǵdiri ortaǵa qoyılıp, olardıń birlik penen dushpanǵa qarsı turıwı zárúrligi sóz etiledi. Dástanda sóz etiletuǵın bul tiykarǵı ideya qaraqalpaq xalıq ataǵı payda bolmastan burın olar urıw bolıp, bólinip jasaǵan bir waqıtta xalıq bolıp birigiw ármanlarınan tuwǵan bolıwı kerek. «Alpamıs»tıń qaraqalpaq versiyasınıń Esemurat jıraw variantında Baysarınıń adamlarınıń kóship baratırıp nalınıp, «Óli bolsaq bir shuqır,
bir bolsaq bir tóbe» degeni dástannıń ideyalıq baǵıtına epigramma bolar edi.
Dástannıń usı tiykarǵı ideyasın A.K.Borovkovtıń «Alpamıs» haqqındaǵı:»Poemanıń payda bolıwı hám tarawı» qıpshaq túrk redakсiyası boyınsha «Deshti Qıpshaq» átirapında XII-XV ásirlerge tuwra keliwi múmkin dewi menen hám «Alpamıs»tı Qońırat qáwiminiń eposı dep tastıyıqlawı menen jáne de X.T.Zarifovtıń dástannıń payda bolıw ornı, dáwiri jóninde «Alpamıs» dáslep Qońırat qáwiminiń eposı boldı, ol Sırdáryanıń tómeninde, Aral jaǵalarında ele ózbek, qaraqalpaq, qazaq xalıqları(«narodnost») qáliplespesten burın dóregen. Epostıń qáliplesiwi patriarxal-urıwlıq qatnas jaǵdayında iske asqan bolıwı múmkin» degen pikirler jáne bir mártebe bekkemirek tastıyıqlanǵan.
«Alpamıs» dástanınıń tiykarǵı ideyasınıń ashılıwı «Alpamıstıń Barshındı alıwı, onıń batırlıq, erjúreklilik qásiyetleri, Qarajan menen doslasıwı, Tayshaxanǵa qarsı gúres alıp barıwı, ishki hám sırtqı dushpanlardıń qıyratılıwı menen izbe-izlik penen dálillenip otıradı. Alpamıstıń Tayshaxanǵa qarsı gúresi, onıń bul gúreste jańiske erisiwi, bir jaǵınan zulım patshalarǵa qarsı xalıqtıń gúresiw hám onı jeńiw keypin ańlatsa, ekinshiden, Alpamıstıń Áshim menen doslasıp, onıń ápiwayı shopandı xan kóteriwi dástannıń xalıqlıq ideya menen suwǵarılǵanlıǵın kórsetedi. Dástandaǵı kewil awdararlıq nárse -Alpamıs penen Qarajannıń joslıǵı. Bul dástannıń ideyalıq baǵıtınıń eń jaqsı kórsetkishlerinen esaplanadı. Olardıń doslıǵı tek eki batırdıń doslıǵı bolıp ǵana qoymastan, eń doslıq tilegin bildiredi.
«Alpamıs» dástanındaǵı bul fakt qaraqalpaq xalıq poeziyasında erteden qáliplesken dástúr sıpatında kózge taslanadı.
III.Alpamıs - el-xalıq, Watan birligi ushın gúressheń
«Alpamıs» qaraqalpaq xalqınıń eń súyikli xalıq dóretpelerinen esaplanadı. Onda batır Alpamıstıń, aqıllı hám sulıw Barshınnıń, batır Qarajannıń, aqıllı Áshimniń umıtılmaytuǵın tipik obrazları jaratılǵan. Xalıq tárepinde bolǵan batırdı xan jaqtırmaydı. Batırǵa xannıń ozbırlıǵı jaqpaydı. Batır menen xan ortasında qarama-qarsılıqlar baslanadı. Bul qarama-qarsılıq jeke sıpatqa iye qarama-qarsılıq bolmastan, jaqsılıq hám jamanlıqqa tiykarlanǵan ulıwmalıq qarama-qarsılıq formasına aylanadı. Dástannıń ideyalıq baǵıtındaǵı bul eki tárep, olardıń gúresi ádilliktiń hár qanday ádilsizlik ústinen jeńip shıǵıwı basqa da qaraqalpaq dástanlarındaǵıday «Alpamıs» dástanında da orın alǵan. Bul jaǵday xalıq dóretpesiniń jámiyetlik áhmiyetin anaǵurlım joqarı dárejege kóteredi.
Dástanda patsha hám onıń tárepdarlarınıń obrazı kúshli jek kóriwshilik penen súwretlengen. Patsha ádilsizliktiń, zulımlıqtıń belgisi sıpatında háreket etse,
onıń qorrandozı, mástan kempiri, jaǵımpaz wázirleri zulımlıqtı iske asırıwshı quralları sıpatında jumsaladı. Tap usı pikirdiń mısalında «Alpamıs»taǵı Tayshaxan hám onıń jalpıldaqların mısalǵa keltiriwge boladı. Patshanıń zulımlıq qurıǵı kúshli hám awır biraq xalıq tárepinde, ádillik tárepinde háreket etken batır barlıq qıyınshılıqlardı bastan keshirip, eń aqırında onı jeńip shıǵadı.
«Alpamıs» dástanındaǵı bahalı ideyalardıń tiykarlarınan birewi - tuwǵan eldi súyiw, onıń ar-namısı ushın gúresiw - tereń patriotizm sezimleri bolıp esaplanadı. Dástanda onı dóretiwshiler arqalı patriotizm ideyasınıń kúshli berilgenligi sonshelli, aradan bir neshshe onlaǵan júz jıllar ótiwine qaramastan Alpamıs hám onıń tárepdarlarınıń tuwǵan eldiń ar-namısı ushın alıp barǵan gúresleri házirgi tıńlawshılar menen oqıwshılarǵa da úlken tásir qaldıradı.
Alpamıs obrazı dástannıń mazmunında tiykarǵı orındı iyeleydi. Dinniń aldına qoyǵan tilek-maqsetlerin tómendegi qatarlar dálillep turadı. Awır sózler kóshilik xalıq batırlarınıń uranı bolıp qáliplesken:
«Astımdaǵı shubardı
Qara asım dep mingenmen,
Ústimdegi aq kóylek,
Kepinim dep kiygenmen,
Aq girewge sawıtım,
Ísqatım dep júrgenmen.
Qaraǵay saplı nayzamdı,
Sayǵaǵım dep bilgenmen,
Ispihan semser qılıshtı,
Uranım dep júrgenmen,
Bawırı tırtıq sarıjaydı,
Quranım dep júrgenmen».
Ádettegishe xalıq dástanlarınıń qaharmanları hár tárepleme rawajlanǵan, mısalı, Alpamıs gúreste jıǵatuǵın edi, aytıssa jeńetuǵın edi, quwsa jetetuǵın edi, qashsha qutılatuǵın edi, urıssa óltirip tınatuǵın edi, ǵázeplenip ashıwlana qoysa, eki kózi masalday bolıp, ot kibi janatuǵın edi. Alpamıstıń er júrekli márt batır ekenligi jalǵız ózi qalmaqlardıń eline Barshındı ákeliw ushın barǵanlıǵı menen, Qarajan
menen ushırasıwları menen, at shabıs, gúrestegi erlik isleri menen belgili boladı. Alpamıs batır jigit, onıń Gúlbarshınnıń ata-anasın Tayshaxannıń zulımlıǵınan azat etiwi, xalıq kóz qarasınan sırtqı dushpanlarǵa qarsı gúres sıpatında súwretlengen. Alpamıstı Áshim dos tutıp, Tayshaxandı qas bilip, eń aqırında qıyınshılıqtan azat bolıp, Áshimdi xan dárejesine kóteriw ushın gúresi, Tayshaxannıń joq etiliwi, Baysarı hám onıń táreptarlarınıń azat etiliwi tereń xalıqlıq poziсiyadan sóz etiledi. Sonlıqtan dástannıń jırlanıwında Alpamıs bastan ayaq tıńlawshılardıń eń jaqsı tileklerine miyasar boladı. Dástannıń xalıqlıǵı onıń bas qaharmanı Alpamıstıń háreketleriniń xalıqtıń arzıw-ármanlarına tuwra keletuǵınlıǵı, xalıqqa unamlı bolıwı menen qatar, mısal bolatuǵınlıǵı menen de xarakterlenedi. Dástanda Alpamıs tek ǵana Baybóri baydıń balası Alpamıs ǵana emes, al xalıq perzenti Alpamıs bolıp súwretlenedi, bul Alpamıs obrazınıń eń xarakterli belgisi.
Alpamıstıń obrazı menen bir qatarda Gúlbarshın obrazı dástannıń mazmunında tiykarǵı orındı iyeleydi. Gúlbarshın obrazı ótken bir zamanlardaǵı qaraqalpaq hayal-qızlarınıń eń jaqsı sıpatların óz boyına sińiriwi menen xalıqtıń «sonday qız bolsa eken» degen arzıw-tileklerine baylanıslı dóretilgen. Dástandaǵı obyurazlardıń kúshliligi sonda, onı bolmaǵan dewge awzıń barmaydı, xalıq poeziyasınıń qúdireti eriksiz onı bolǵan degen, bolıwı múmkin degen itsenimge májbúrleydi.
Кенесбай Алламбергенов. Национальная идеология и каракалпакский фольклор. (Учебное пособие для студентов филологических факультетов НГПИ).–Нукус: Мини типография НГПИ.-2005.- 48 с.