Qaraqalpaq qaharmanlıq eposlarında milliy ǵárezsizlik ideyalarınıń sáwleleniwi
.pdfÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ
INSTITUTÍ
Keńesbay ALLAMBERGENOV
Qaraqalpaq qaharmanlıq eposlarında milliy ǵárezsizlik ideyalarınıń sáwleleniwi
Lekсiya tekstleri
Nókis-2005
KIRISIW
Ǵarezsizlik-bul biziń ata-babalarımızdıń mıń-mıń jıllardan bergi ármanı. Babamız Berdaqtıń «Az emesdur, qaraqalpaq kóp» dep jazǵanınday bul kóp sanlı xalqımız talay alasapıran dáwirlerdi bastan keshirip, qatal táǵdirdiń pánjesinde bir uwıs zerdey bolıp qalsa da, ózimizshe otaw tigip, óz aldımızǵa el bolsaq, degen jaqsı niyetinen hasla gúder úzbegen. Dáwirler ótiwi menen bul jaqsı niyet hár bir jańa áwlad tárepinen jańalanıp turǵan. Óz dáwirinde Maman biy bul Garezsizlikti Úlken otaw rus patshalıǵınıń quramında el bolıp jasawda kórgen. Al, Aydos bolsa Qaraqalpaq xanlıǵın Xiywa quramında kóriwdi maqset etken. Zarlıq tóreni xan kótergen Ernazardıń Ǵarezsizlik haqqındaǵı túsinigi pútkilley basqasha: tolıq mánisindegi ǵárezsizlik bolǵan... Qaraqalpaq halqınıń bul jaqsı niyetlerin Allayar Dosnazarov ǵana shın mánisinde bayraq ete bildi.
Mine, sonnan berli 80 jıldan aslam waqıt biz, qaraqalpaq xalqı, óz aldımızǵa el boldıq, ǵárezsizbiz, teńler ishinde teń boldıq, dep shadlı - qurram jasap keldik. Demokratiya, járiyalılıq súrenin tuw qılıp kótergen keshegi alasatlı dáwir - jaqın ótmishimiz biziń kózimizdi jáne de keńirek ashıp, Ǵarezsizlikti shın hám tolıq mánisinde tusiniwge úyretti. Oylanıp qarasaq, biz ele ǵarezsiz emes ekenbiz. Biziń ańımız, sanamız burınǵı SSSR dep atalmısh úlken mámlekettiń kommunistlik ideologiyasınan pútkilley ǵárezli bolıp qalǵan eken. Suverenlik Paradı tusında da «Ǵarezsizlik» degen ullı hám qásterli sózdi tilimizge alıwdan qorıqtıq. «Hámme alıp bola bersin, awıssa bizler de kórermiz» degendey oy menen aqsaqtıń aqırına baqtıq... Biraq el elshiligin etti. Oraylıq Aziya xalıqları tariyx saxnasına I.Karimov, N.Nazarbaev, A.Akaevtay Ǵarezsizlik ideyasına basın tikken batır perzentlerin
ósirip shıǵardı. Nátiyjede Qaraqalpaqstan Respublikası xalıqları da Ózbekstan Respublikası quramında suverenli el boldı.
Házir Oraylıq Aziya, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikası xalıqları da bar hawazı menen «Biz Ǵarezsizbiz» dep dunyaǵa jar salıp atır, olardıń barlıǵı BMSh tıń teń huqıqlı aǵzası, Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizligin dunyanıń derlik barlıq mámleketleri moyınladı. Bıyılǵı 1-centyabr-Ózbekstan Respublikasınıń Ǵarezsizligi 13-jıllıq bayramı biziń Ǵarezsiz hawazlarımızdı jáne de kóklerge kóterdi.
Biz, Qaraqalpaqstan Respublikası xalıqları Ózbekstan Respublikası quramında Ǵarezsiz bolıp teń huqıqta jasap atırmız. Ózbekstan Respublikası, onıń prezidenti I.A. Karimovtıń jekke ózi bul máselede biziń Respublikamızǵa úlken tuwısqanlıq járdemler kórsetpekte. «Qaraqalpaqstan Respublikası suverenitet alıwı tiyis,- dedi I.A.Karimov 1990jıldıń 1-dekabrindegi Qaraqalpaqstan Respublikası aktiviniń prezident penen ushırasıw jıynalısında shıǵıp sóylegen sózinde
Ǵarezsizlik dep daǵdarısqa túsip turǵan xalıqtı quwantıp,-Meyli, qálegenińizshe alıń. Biraq Ózbekstan quramında bolsın...»
Prezident tárepinen maqullanǵan Ǵarezsizlik haqqındaǵı bul xalıq tilegi 1990-jıldıń 14-dekabrinde ótkerilgen QQASSR Joqarǵı Sovetiniń 12-shi shaqırıq VI-sessiyasında mámleketlik rásmiy hújjet Deklaraсiya bolıp qabıl etildi. Al, Ózbekstan Respublikasınıń «Ózbekstan Respublikasınıń Ǵarezsizligi haqqında» nızamınıń 17 statyasında bolsa respublikanıń ǵárezsizligi tolıǵı menen moyınlanıldı. Hátte, prezident I.A.Karimov 1991-jılı Nókistegi Mádeniyat sarayında óziniń prezidentlikke saylaw aldı ushırasıw májilisinde shıǵıp sóylegen sózinde «Qaraqalpaqstan da teńler ishinde teń boladı» dep jaqsı niyetimizdi óz Respublikamızda Nızamlastırıwımızdı qálegen edi. Bul faktlerdiń bári Qaraqalpaqstan Respublikası xalıqların tek kuwanıshqa ǵana bóleytuǵın faktler.
Mine, bıyılǵı jılı sentyabrde Ózbekstan Respublikasınıń Ǵarezsizligine sarras 13 jıldıń júzi toladı. Biraq, biziń bul tarawda erisken tabıslarımız, álbette, hámmeni teńdey quwandıra bermeytuǵını tábiyǵıy. Tabıslarımızdı kórerge kózi joq siyasiy qarsılaslardıń Ǵarezsiz Ózbekstanǵa ózge ideologiya hám ideyalardı endiriwge urınıp atırǵanları da xesh kimge sır emes.
Usınday jaǵdayda ideyaǵa qarsı gúresetuǵın ideya-Milliy Ǵarezsizlik ideyasınıń kún tártibine shıǵıwı nızamlı hám zárúriy qubılıs. «Házirgi qıyınshılıq sharayatta xalqımız, aldı menen, ónip-ócip kiyatırǵan jas áwladımız sanasında hám qálbinde ideologiyalıq immunitet payda etiw úlken áhmiyetke iye». ( I.A. Karimov )
Álbette, bul immunitetti payda etiwde xalıq awız-eki kórkem dóretiwshiliginiń ornı ayrıqsha.
«Milliy mafkura hám folklor» atamasındaǵı bul arnawlı kursımız, mine, usı máselege-jaslardı milliy ǵárezsizlik ideyaları ruwxında tárbiyalawda folklor shıǵarmalarınıń atqaratuǵın ideyalıq-estetikalıq xızmetlerin kórsetiwge baǵıshlanadı.
BIRINSHI BÓLIM
QARAQALPAQ FOLKLORÍNÍŃ MILLIY ǴÁREZSIZLIK
KÓZ-QARASÍNAN ÚYRENIWDIŃ ÁHMIYETLI
MÁSELELERI
1. MILLIY ǴÁREZSIZLIK IDEYASÍ-FOLKLOR DÓRETPELERINIŃ TIYKARǴÍ IDEYASÍ EKENLIGI HAQQÍNDA
Ideya, bizińshe, aytajaq oy-pikir, kóz-qaras, alǵa qoyılǵan maqset, ámelge
asırılılıw tiyis isler, gúresler...
Solay eken, ideya-adam oylawınıń jemisi ekenligine daw joq. Biraq, hár qanday-ideya pikir, túsinik, kóz qaras milliy ideya bola almaydı. Sebebi jeke pikir-
ózine tán bir kóz-qaras ol jámiyetlik pikir bola almaydı.
Jámiyetlik pikir bolsa, mine, usınday jeke pikir kóz-qaraslardıń jıyıntıǵı esaplanadı.
Biziń oyımızsha, jámiyettiń kópshilik qatlamlarına maqul túsken, kópshilik quwatlaǵan jámiyetlik kóz-qaraslar, pikir jıyıntıǵı ǵana milliy ideya bolıwı múmkin. Sebebi, ideya-adam oylawınıń jemisi bolǵanınday, milliy ideya-millettiń oy-pikirleriniń jemisi, anıǵraǵı «adam hám jámiyet turmısına mazmun hám mánis baǵısh etetuǵın, onı iygilikli maqsetke qaray jeteleytuǵın pikirler jıyındısı».
«Ideologiya bolsa belgili bir jámiyetlik topar, jámiyetlik qatlam, millet, mámleket, xalıq hám jámiyet mútájlikleri, maqset, tilekleri,mápi, arzıw-úmitleri hám olardı ámelge asırıw prinсiplerin ózine jámleytuǵın ideyalar birikpesi bolıp tabıladı».
«Ǵarezsizlik ideologiyası,-deydi prezidentimiz I.A. Karimov,-kóp milletli Ózbekstan xalqınıń iygilikli ideyaları - azat hám abat Watan, erkin hám abadan turmıs qurıw jolındaǵı kóp ásirlik arzıw ármanları, turmıslıq idealların ózinde sáwlelendiredi».
Joqarı atap ótilgen ideallar - azat hám abat Watan, erkin hám abadan turmıs qurıw ideyaları folklor shıǵarmalarında meylinshe keń sáwlelengen. Folklor dóretpeleri óziniń xalıqlıq, jámáátlik sıpatları boyınsha da milliy ideya, milliy ideologiya túsiniklerine jaqın keledi. Sebebi, xalıq awız-eki dúrdanaları tek bir adam oylawınıń jemisi ǵana bolıp qoymay, pútkil bir xalıqtıń, millettiń kórkem
oyınıń jemisi. Sonıń ushın da ol xalıqlıq, jámáátlik milliy dóretpe. Onda xalıqtıń, millettiń ózligine tán milliy qádiriyatları, xalıqtıń mıń-mıń jıllıq arzıw-ármanları, azat hám abat Watan, erkin hám abadan turmıs qurıw ushın alıp barǵan gúresleri keń sáwleleniw tapqan. Aytayıq, qaraqalpaq folklorındaǵı besik jırlarınan, onıń ırǵaǵınan, onıń mánis mazmunınan bala qaraqalpaq tiline ǵana tán ırǵaq penen ósip tárbiyalansa, balalardıń sóz-oyın qosıqları «Há, túlkishek, túlkishek», «Hákke qayda?» «Áwelemen-dúwelemen»ler yar degennen-aq ol balalardıń qaysı millet wákilleri ekenligin sezdirip turadı. Bul milliylik sıpatlar naqıl-maqqallarda, termetolǵawlarda, aytıslarda, salt-dástúr jırlarında bunnan da ayqınıraq kózge taslanadı. Mısalı, juwap aytıslarındaǵı qız jigitlerdiń otırıspa-geshtekleri, kesa berip, kesa alıp sınasıwları, ondaǵı shárt hám onıń sheshimleri, salt-dástúr jırlarındaǵı milliy etnografiyalıq sıpatlar biziń milliy ózgesheliklerimizden derek berip turadı.
2. QARAQALPAQ FOLKLORÍN MILLIY ǴÁREZSIZLIK IDEYASÍ
KÓZ-QARASÍNAN ÚYRENIWDIŃ ÁHMIYETLI MÁSELELERI
Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke erisiwi menen ondaǵı ekonomikalıq reformalardıń demokratiyalıq jónilislerdiń tez pát penen eń jayıp rawajlanıw respublikamızdaǵı kórkem ruwhıy dunyanıń qayta jańalanıwına keń múmkinshilik tuǵızıp berdi. Eń baslısı kórkem ádebiyat mádeniy miyraslar siyasatlastırıw illetinen qwtılıp olardı bahalawdaǵı klasslıq partiyalıq kóz-qaraslar kún tártibinen alınıp taslandı. Sonıń nátiyjesinde bolsa kerek awız eki kórkem ádebiyat penen jazba ádebiyat tariyxında ornı girewli kóp ǵana tariyxıy tulǵalar menen olardıń ájayıp miyrasları bugingi kúnde ózine ılayıq haqgóy baxasın tawıp xalıq arasında qayta jańǵırmaqta. Bunıń ayqın mısalı sıpatında pútkil adamzat dunyasınıń biybaha baylıǵı bolǵan Imom al Buxoriy, Imom at-Termiziy, Shayx Najmatdin Qubra, Bahawatdin Naqshbandiy, Axmad Ferǵaniy, Axmad Yassawiy miyrasları menen isimleriniń qayta tikleniwiniń atap ótsek boladı.
Bul mısallardı «Alpamıs» dástanınıń mıń jıllıǵınıń belgileniwi Sholpan Fitrat Usman Nasir sıyaqlı sóz zergerleriniń dóretpeleriniń ádebiyatlar tariyxınan qaytadan orın ala baslawı faktları menen tolıqtıratuǵın bolsaq álbette ǵárezsizliktiń milliy qádiriyatlarımız benen auız eki jazba ádebiyat miyraslarımızdı kózdiń qarashıǵınday etip saqlawǵa hám tereń úyreniwge jaratqan keń múmkinshilikler ekenligi dawsız.
Milliy qádiriyatlar menen biybaha ádebiy mádeniy miyraslardı usılayınsha milliy ǵárezsizlik ideyası kóz-qarasınan úyreniw qaraqalpaq folklortanıwshıları menen ádebiyat izertlewshileriniń názerinen de shette qalmadı. Ádebiyattanıw
ilimimizde de mádeniy miyraslardı járiyalaw ayrımların qaytadan bahalaw XX ásirdiń 20 jıllarına deyingi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmaların jańasha pikirlew 20-30 jıllardaǵı ádebiyat tariyxın qayta qaraw qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın oqıtıwdı jańadan baǵdarlastırıw usaǵan unamlı qubılıslar júz berdi. Atap aytsaq 2030 jıllardaǵı ádebiyatımız tariyxındaǵı Ayapbergen, Abbaz, Seyfulǵabit, Qazı Máwlik, I.Fazılov dóretiwshiligine baylanıslı filologiya ilimleriniń doktorları !.Paxratdinov penen Q.Bayniyazovtıń bir qatar problemalıq maqalaları jarıq kórdi. Berdaqtıń Xorezm dástanınıń avtorlıǵı máselesindegi tartıslar da óz waqtında ádebiyattı qayta pikirlewdiń ájayıp úlgisi bolıp xızmet etti. Hátte, Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń xabarshı aǵzası I.T. Saǵıytov «Xorezm»-Berdaqtıń elewli shıǵarması» degen maqalasında óziniń burınǵı pikirlerinen bas tartıp ilimde úlken alımlarǵa tán joqarı ilimiyliktiń mádeniyatlılıqtıń úlgisin kórsetti. 90-jıllar basında kórkem ádebiyatta dáwirlestiriw máseleleri boyınsha da bir qatar jaqsı pikirler payda boldı. Filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Kamalovtıń usı baǵdarda Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın dáwirlestiriw máseleleri degen kólemli maqalası jarıq kórdi. Ilimpaz maqalada folklorlıq miyraslardı bahalaw máselesi boyınsha da kóp ǵana batıl pikirlerdi ortaǵa saldı.
XIX-ásirdiń aqırı XX-ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri dóretiwshiligin qayta úyreniw belgili ir sistemaǵa salıw olardıń dóretpelerin jıynap bastırıp shıǵarıw máseleleri boyınsha professor Á. Paxratdinov bir qatar elewli jumıslardı isledi. Onıń kóp jıllıq izertlewleri nátiyjesinde Annaqul Omar, Qulmurat, Ábdiqadir, Sıdıq, Janabay shayır dóretpeleri milliy ǵárezsizlik kóz qarasınan qayta úyrenildi, ózinsheligi ashıp berildi. Qazı Máwlik, Qazaqbay, Sapura, Razbek Qorazbek ulı, Nurlıbay shayır, Ram shayır Arzı ulı, Qıdırniyaz baqsı sıyaqlı shayırlardıń dóretpeleri 20-jıllardaǵı ádebiyat tariyxına shın mánisinde engiziliw taptı.
Usınday mashqalalar folklor janrların qayta úyreniw máselelerinde de kózge taslandı. Atap aytsaq, folklordıń eń eski janrları bolǵan mifler ápsanalar bádik gúlapsan yaramazan pátiya alǵıs ǵarǵıslar úyrenile basladı.
Folklordıń baslı janrlarınıń biri dástanlardı da ótken ótmishimizdegi siyasatlastırıw batpaqlarınan tolıq tazartıw isleri batıl qolǵa alındı. Bul máselede qaraqalpaq tariyxıy káhármanlıq dástanı «Edige»niń arnawlı turde izertleniwi pikirimizge tolıq gúwa bola aladı. Haqıyqatında da dástannıń barlıq milliy versiyaları 90-jıllardıń baslarına deyin dástannıń tatar versiyasına 40-jıllarda ruslarǵa qarsı jaratılǵan shıǵarma bay feodallardıń mápin jırlaytuǵın dóretpe degen jalǵan jala jabıwlardıń saldarınan jetkilikli dárejede úyrenilmey kelgen edi. Negizinde bul dástan izertlewge turarlıq haqıyqat xalıqlıq shıǵarma bolıp onda
eldiń elshiligi ushın gúres elge el qorǵawshı batırlarǵa degen súyispenshilik ideyalarınan basqa adamzat mápine qayshı keletuǵın jat pikirler jırlanbas edi. Dástan jas áwladta ádep ikramlılıq ruwhıy gózzalıq páziyletlerin hár tárepleme jetilistiretuǵın olardı ǵárezsizlik milliy patriotlıq ideyalarǵa say etip tárbiyalaytuǵın shın mánisindegi xalıq miyrası boladı. Sebebi bul dástanda túrkiy xalıqlardıń basqınshılıqqa qarsı bas kóteriw, óz aldına el bolıwı ushın gúres ideyaları basqa dástanlarǵa qaraǵanda da kúshlirek hám anıǵıraq etip jırlandı.
«Edige» dástanındaǵı bul sıpatlardı Sh.Sh.Wáliyxanov, V.M.Melioranskiy, A.S.Orlov, A.N.Samaylovich, V.M.Jirmunskiy, S.Seyfullin, S.Mukanov, Á.Qońıratbaev, R.Berdibaev, E.Magauin, I.Nadirov, A.Sikaliev, N.Zarifov, N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, Q.Maqsetov, K.Mambetov, S.Baxadırova, !.Alımov, T.Niyetullaev, Q.Bayniyazov sıyaqlı alımlardıń ayırqsha dıqqat awdarıwları da kórsetip turadı.
Bul alımlardıń dástan haqqında aytılǵan pikirleri hár qıylı dáwirlerge hár qıylı jaǵdaylarǵa baylanıslı kelip shıqqan. Onıń ústine bul pikirler qısqa aytılǵanlıǵı menen bir qatarda dástannıń basıp shıǵarılıwına baylanıslı jazılǵan alǵı sózler sońǵı sózler túsindirmeler reсenziyalar yamasa dástannıń anaw yaki mınaw máselesine baǵıshlanǵan kishigirim kólemli maqalalar. Dástan haqqında kólemli dástiyarlı ilim izertlew jumısın birinshiler qatarında alıp barǵan alım V.M. Jirmunskiy bolıp tabıladı.
Ilimiy jámiyetshiliktiń xabarı bar túrkiy tilles xalıqlar folkloristikasında dástan haqqında monografiyalıq hám doktorlıq dissertaсiyası sıpatındaǵı keń kólemli arnawlı ilim izertlew jumısı usı qatarlardıń avtorı tárepinen naq 90-jıllardıń ortalarında jaratıldı. 80-jıllardıń aqırlarınan baslap Edige dástanınıń barlıq mashqalaların kompleksli izertlewdi maqset etken biz 90-jıllardıń ortalarına deyin dástannıń ayırım variantların baspadan járiyalawǵa qatnasıw menen bir qatarda dástan boyınsha 20-ǵa jaqın kólemli maqalalar járiyaladıq. 1995 jılı biz tárepinen Bilim baspası arqalı 14 baspa tabaq kólemindegi arnawlı monografiya bastırılıp shıǵarıldı. 1997-jılı usı jumıslardıń juwmaǵı sıpatında Tashkenttegi Nawayı atındaǵı ádebiyat institutınıń qániygelestirilgen Ilimiy Keńesinde Orta Aziya Kazaxstan Kavkaz Tawlı Altaydaǵı túrkiy tilles xalıqları arasında birinshi bolıp «Qaraqalpaq xalıq dástanı «Edige» (Genezisi. Milliy versiyalar tipologiyası. Poetikası.) degen temada doktorlıq dissertaсiya jaqladıq.
Sońǵı jıllarda da eposlardı milliy ǵárezsizlik kóz-qarasınan izertlew isleri K. Palımbetovtıń J. Nizamatdinovtıń ilim izertlew jumıslarında dawam etpekte.
EKINSHI BÓLIM
TÚRKIY TILLES XALÍQLARǴA ORTAQ MÁDENIY MIYRASLARDA MILLIY ǴÁREZSIZLIK IDEYALARÍNÍŃ
SÁWLELENIWI
1. Túrkiy tilles halıqlarǵa ortaq mádeniy miyraslarda ǵárezsiz Watan tuyǵısı
Jaslardı Watandı shın berilip súyiw sol arqalı usı Watanda jasawshı xalıqlardıń bir-biri menen aǵayın dos tuwısqan xalıqlar ekenligin sezinip jasaw sezimin tárbiyalawda biz túbi bir túrkiy tilles xalıqlardıń ata babaları dóretgen erte dáwirlerdegi atap aytqanda sol túrkiy tilles xalıqlardıń dáslepki mámleketshiligi payda bola baslaǵan VI ásirlerden ta olardıń quramındaǵı ayırım etnik birikpelerdiń óz aldına xalıq bolıp bólinip shıǵa baslaǵan XI-XIV ásir aralıǵına deyin dóregen Orxon-Enisey jazba estelikleri «Oǵuznama» «Qorqıt ata kitabı» sıyaqlı túrkiy tilles xalıqlardıń bárshesine ortaq mádeniy miyraslardıń atqaratuǵın xızmeti ayrıqsha.
Joqarǵı oqıw orınlarınıń túrkiy filologiyası studentlerine arnalǵan oqıw jobası boyınsha biz bul miyraslardı 1 kurstıń ekinshi yarımında 60 auditoriyalıq saat kóleminde hár bir milliy ádebiyattıń kursi sıpatında yaǵnıy ana ádebiyatımızdıń payda bolıw hám qáliplesiwin bir dáregi sıpatında úyretemiz.
Durıs Oraylıq Aziya Qazaqstan Kavkaz hám Tawlı Altayda jasawshı túrkiy tilles xalıqlardan tartıp Ospanlı túrklerge shekem bul miyraslardı úyrenbey ana ádebiyattıń payda bolıw hám qáliplesiw tariyxın tolıq bildim dey almaymız. Sebebi bul miyraslar olardıń yamasa sol túrkiy tilles xalıqlarǵa tiyisli ruw qáwimlerdiń erte dáwirlerdegi bir etnik birikpelerde bir tutas mámleketlik dúzimlerde jasaǵan dáwirlerinde bul xalıqlardıń bárshelerine ortaq ata miyras múlkleri sıpatında payda bolǵan.
Biraq bul máseleniń teoriyalıq tárepi ǵana. Máseleniń praktikalıq tárepiniń mańızı bunnan da áhmiyetlirek. Sebebi bul mádeniy miyraslar túrkiy tilles xalıqlarǵa tiyisli hár bir millet ádebiyattıń payda bolıw qáliplesiwiniń tiykarǵı dárekleriniń biri bolıp qalmastan sol túrkiy tilles xalıqlardıń jas áwladların ayrıqsha sol xalıqlar ózleriniń milliy ǵárezsizligin alıp atırǵan házirgi bir dáwirde student jaslardı ǵárezsiz azat Watandı shın berilip súyiw onıń ǵárezsizligin qorǵaw solay etip bul xalıqlardıń doslıq tuwısqanlıǵın jáne de bekkemlew ruwxında tárbiyalawdıń da eń bir áhmiyetli taptırmas deregi bolıp tabıladı.
Student jaslardı usı muqaddes sezimlerge tárbiyalawda eń birinshi gezekte bul mádeniy miyraslardıń bárshe túrkiy tilles xalıqlarǵa ortaqlıq teń huqıqlı
miyraslılıq qásiyetleriniń ózi úlken tárbiyalıq áhmiyetke yie. Oqıtıwshı bul miyraslardı student jaslarǵa úyretkende mine usı ortaqlıq ata miyrasqa teń huqıqlı miyrasxorlıq prinсiplerin óziniń oqıtıw usılınıń tiykarǵı sútini qılıp alıw kerek. Sonda ǵana ol óziniń bul mádeniy miyraslar arqalı student jaslardı joqarıda atap
ótilgendey muqaddes sezimlerge tárbiyalawday iygilikli ullı maqsetlerine tolıq erisedi. Bunıń ushın oqıtıwshınıń talabalarǵa bul ortaq mádeniy miyraslardıń ideyalıq kórkemlik ózgesheliklerin uǵındırıp túsindirip qoyıwınıń ózi jetkiliksiz. Bul mádeniy miyraslar sol miyraslarda keltirip shıǵarǵan dóretken xalıq millet mámleket hám Watan tariyxı menen tıǵız baylanıslı xalda túsindiriliwi kerek. Oqıtıwshıǵa bul rette yaǵnıy óz pikirlerin dálillewde sol ortaq mádeniy miyraslardıń ózi-Orxon Enisey jazba estelikleri, «Oǵuznama» hám «Qorqıt ata kitabı» hám t.b. jaqınnan járdem beredi.
Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında Watan túsinigin: Arjaǵı Túrkistan berjaǵı Qoqand,
Házretimniń mákan basqan jayları dep jırlanǵanınday bul bitikler menen epik dóretpeler biz túrkiy xalıqlar ushın Watan degen muqaddes sezimniń shegaraları onnan da keń ekenligin kórsetedi.
Bul mádeniy miyraslarda sáwlelengen Túrkiy Watannıń birligi kóz jetpes keń paytaxt el ekenligi haqqındaǵı pikirlerdi tariyxıy faktler de biykarlamaydı.
Dástan hám tariyxtıń kórsetiwinshe Ana Watan túsinigi túrkiy xalıqlar ushın ertede Altay Ural tawları eteklerinde Moǵulstan sahralarında Balqan Aral hám Íssıq kól taw bawrayları menen jaǵalıqlarında Jayxun dáryasınıń bergi júzi menen arǵı júzinde Túrkistanda sonday aq sońǵı dáwirlerde Hindistanda Baburiy-lar Iranda Safabiyler Mawerennaxr Xorezm Deshti Qıpshaq hám Altın Orda da hár qıylı túrkiy mámleketler menen xanlıqlar dúzgen Jaqın Shıǵıs penen Anatoliyada Rumda Seljukler menen Osmanlı túrkler imperiyasın qáliplestirgen túrkiy xalıqlardıń Altay tawlarınan Atlas tawlarına deyin Viyana dárwazalarınan Ganj qoynı keńisliklerine deyin Edilden Sahrayi Qabirge deyin sozılǵan dunyanıń tórtten bir bólegin quraytuǵın keń paytaxt aymaqlar mákanlar.
2. «Orxon - Enisey bitikleri» menen «Oǵuznama» dástanında birlesken túrk mámleketshiligin qurıw ushın gúres ideyasınıń jırlanıwı.
Mádeniy, epik miyraslar bizge bul aymaqlardıń tek Turkiy Watan ekenliginen ǵana dárek berip qoymastan, bul Watandı qırıwǵa bizin xalıq sıpatında qáliplesiwimizde belgili xızmet atqarǵan apasiak, óǵuz, qıpshaq, pesheneg sıyaqlı ruwqáwimlerdiń, sol qáwimlerdeń shıqqan qaǵan, xanlardıń da tepershilik etkenliginen dárek berip turadı. Máselen, Orxon jazıwlarındaǵı Kók túrkler bizin
ata-babalarımız bolıp, olar birinshilerdeń bolıp jáhán túrk xákimiyatshılıǵında, mámleketshiligine tiykar saldı. Birinshe Kók túrk qaǵanı Tumanǵa (Buminge) 545-jılı Shın (Qıtay) elshisi kelgende, pútkil túrkler elshiniń kelgeni-túrkiy mámleketshiligin kamalatqa jetkenliginiń belgisi, dep bir birin qutlıqlaǵan.
Orxon jazıwlarındaǵı bul faktler student jaslarǵa Watan seziminiń tariyxıy tamırları júde ertede ekenliginen ǵana dálalat berip qoymay, bul mámleketshilikti, Watandı kurıwǵa ózleriniń de ata-babaları qatnasqanlıǵına, olardıń Istemi qaǵan, Bilke qaǵan sıyaqlı márt, bahadır qaǵanlar bolǵanlıǵına, yaǵnıy shıǵısınıń ullılıǵına, óziniń hesh kim ózinen artıq emes ekenligine maqtanısh hám súysiniw sezimlerin tuwdıradı. Mısalı, «Tonıkók» bitigindegi Tonıkóktiń «Qapaǵan qaǵan 27 jasında taxtqa shıqtı, kúndiz otırmadı, túnde uyqılamadı». Men hám qızıl qanımdı terdey, qara terimdi suwday aǵızıp onıń xızmetindeboldım. Bizler bulay islemegende, birlesken túrk jurtı iyesiz qalar edi. Olar menen birlikte bolǵanım ushın túrk milleti birlikke eristi degen gápleri hár bir jastı, Watanın súyiwge, onıń birligi, ǵárezsizligi ushın babalar jolına sadıq gúreslerge sharlaytuǵın sózsiz.
«Oǵuznama» dástanı túrkiy babalarımızdıń birlesken túrk mámleketshiligin, azat hám abat Watan duziw ushın gúres tariyxınıń tamırları dáslepki Kók túrkler mámleketinen de burınıraqqa biziń eramızǵa deyingi III ásirdiń aqırındaǵı túrkler patshası bolǵan Oǵuzxanga barıp taqalatuǵınınan dárek berip turadı. Oqıtıwshı bul dástanlı student jaslarǵa úyretkende, Oǵuz xan dúzgen Oǵuz mámleketiniń biziń eramızdıń III ásirdiń aqırlarında dúzilgen dáslepki túrk mámleketi ekenligine, bul epikalıq ápsananawıy mámlekettiń ullı tariyxıy tulǵa
-Tan ywsı Mete dúzgen túrkler mámleketi menen tariyxıy jaqtan uqsas keletuǵınlıǵına, al Mete bolsa túrk xalıq eposlarındaǵı Oǵuz xanınıń, túrk jazba dáreklerindegi Alıp Er Teńgeniń, Iran-Parsı jazba dáreklerindegi, anıǵıraǵı Ferdausiydiń «Shaxnama» sındaǵı ullı Turan patshası Afrosiebtıń ózi ekenligine, yaǵnıy baba kalanımız Oǵuzxannıń sonday ullı tariyxıy ápsanawıy tulǵa ekenligine ayırıqsha itibar beriw kerek. Sebebi, bul tariyxıy tulǵanıń Ullı Turan bir túrkiy mámleketin dúziw ushın alıp barǵan gúresleri student jaslarǵa Watan degen tuyǵınıń qudretli kúsh ekenligin jánede ayqınlastıradı.
Bul jerde oqıtıwshı Meteniń-Oǵuzxanıń-Alıp Er Teńgeniń-Afrosiebtıń Ullı Turan mámleketshiligin dúziw jolındaǵı mártlershe ólimi haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵada ayrıqsha itibar beriwi kerek.
Alıp Er Teńge óldi me,
Yalǵanshı dúnya qaldı ma,