MD hám PQJ / M.Nızanov kino-scenariyleriniń kórkemlik ózgesheligi

- 22 -

I BAP. M.Nızanov kino-ssenariylerinde qaharman xarakterin jasawda

jámiyetlik shárayat h’ám konflikt máselesi

«Kórkem shıǵarmada eń zárúrli keskinlikti beretuǵın nárse ne?Konflikt. Oǵan qızıǵıwshılıqtı oyatatuǵın ne? Konflikt. Ómirde, ádebiyatta, ulıwma hámme tarawda bizdi alǵa háreket ettiretuǵın ne? Konflikt. Konflikt qansha tereń hám qansha áhmiyetli, sonday-aq onı sheshiw hám qansha tereń bolsa, shayır hám sonıńday tereń hám áhmiyetli boladı.

Poeziya aspanı, ásirese, qashan nur shashıp turadı? Jawınnan keyin, konfliktten keyin”1-dep jazǵan edi nemec shayırı Yogannes Bexer.

Bul sózlerden Y.Bexer konflikttiń áhmiyeti haqqında pikir júritedi. Konflikt kórkem shıǵarmanıń eń kerekli elementi sıpatında úlken rol oynaytuǵının kórsetedi. Konflikt – dramalıq shıǵarmanıń eń kerekli elementi. Dramadaǵı waqıyalardıń rawajlandıratuǵın hám sheshetuǵın nárse konflikt.

“Konflikt-(Latınsha conblictus-soqlıǵısiw degen sózden) Shıǵarmanıń ótkirligi, tartımlılıǵın, kórkemlik hám ideyalıq qunın arttırıwǵa járdemleseyuǵın kórkem elementlerdiń biri. Konflikt epikalıq yamasa dramalıq shıǵarmanıń syujetin shiyelestiredi. Ol personajlardıń minezleriniń, mánisleriniń qarama-qarsılıǵı tiykarında payda boladı hám syujet waqıyaların rawajlandıradı. Konflikt jeke minezler, sociallıq toparlar, klasslar arasında payda bolıwı múmkin hám ol avtordıń maqsetine, waqıyalardıń rawajlamnıwına qaray háwij alıwı múmkin. Personajlardıń arasındaǵı qatnasıqlar ábden

- 23 -

shiyelenisip,waqıyalardıń rawajlanıwı birotala shegine (kulminaciyaǵa) jetken soń konflikt óz sheshimin tabadı.”1

Drama konflikti social gúreslerdiń tiykarı sıpatında piesada payda boladı. Sebebi, drama kórkem ádebiyattıń bir túri sıpatında jámiyettiń real kartinasın, ondaǵı waqıyalardıń ulıwmalıǵı súwretlenedi. Sonıń ushın hár konflikt social xarakterge iye, konfliktti keltirip shıgáratuǵın xarakterler gúresi bolsa, málim bir ideyalardıń, dúnyaqaraslardıń qorǵaytuǵın ideyalar gúresinen ibarat. Hár bir piesa gúresiniń tiykarǵı eki ideyanı payda etedi. Olardıń qarama-qarsılıǵı barısında dramanıń waqıyası kelip shıǵadı.

Drama – qarama-qarsı ideyalar gúresin keltirip shıǵaratuǵın qural. Drama qaharmanlardıń idaeyalıq dúnya qarası arqalı olardıń ishki tuyǵıların, ruwxıy keshirmelerin, ja;miyetke múnásebetlerin anıqlaydı. Nemec filosofı Gegel dramaǵa baha berip, onıń wazıypası adamlardıń ishki tuyǵılarındaǵı kelspewshiliklerin qaramaqarsılıqların ashıwdan ibarat2-dep tuwrı pikirdi aytqan. Dramalıq shıǵarmalrdıń konflikti ózine tán ózgeshelikke iye. Hámme janrlarda hám tiykarǵı orında gúres-konflikt máselesi turadı. Sebebi, dramalıq shıǵarma tamashagóylerdiń kóz aldında bolıp ótedi. Shıǵarmadaǵı xarakterler

ómirdegi waqıyalardı saxnada kórsetedi. Hár bir qaharman óziniń háreketleri, mimikası hám saxnada ózin tutıw qábileti menen ayırılıp turadı. Xarakterler dialog formasındaǵı soqlıǵısıwlardan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan bolıwı kerek.

1Ахметов С., Есенов Ж., Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сөзлиги. –Нөкис, Билим, 1994, 104-бет.

2Абдуллаев М. Ҳозирги ўзбек драматургиясида конфликт ва характер, проблемаси, 22-бет.

- 24 -

Dramaturg óz qaharmaninıń háreketine aralasa almaydı. Shıǵarmanıń mánisi, onıń aldına qoyǵan wazıypası, ideyası tek qaharmanlardıń xarakteriniń oz’ ara sáwbetinde ashıladı. Dramaturg shıǵarma waqıyalarına aralasıwı, onıń konfliktin oz’ine boysındırıwǵa háreket qılıwı shıǵarmanıń kórkemlik jaqtan mánisin de páseyttirip jiberedi. Sonıń ushın da drama hám ondaǵIı konflikt shıǵarmanıń óz tábiyatınan payda bolıwı hám rawajlanıwı maqsetke muwapıq boladı.

Drama konfliktti jámiyettegi siyasiy waqıyalardıń gúresi, qaramaqarsılıqlarınıń kórkeemlik forması bolıp, ol dramalıq shıǵarmanıń ishki waqıyalarınan kelip shıǵadı. Bul konflikt xarakterdiń soqlıǵısıwında kórinp, málim bir ideyanıń járdemshisi sıpatında payda boladı.

Konflikt dramanı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı kúsh. Bul kúsh xarakterlerdiń soqlıǵısıwınan kelip shıǵadı. Kórnekli ózbek sınshı-

ádebiyatshısı Ozod Sharafiddinovtıń konflikt hám onıń tábiyatı haqqındaǵı pikirleri úlken áhmiyetke iye. Aytayıq xarakterlerdiń oz’-ara soqlıǵısıwı hám gúresi ómirdegi qaramaqarsılıqlardı kórsetetuǵın formalardan biri. Biz konflikt degende ómirdegi hám jámiet siyasatınıń tiykarınan payda bolǵan qaramaqarsılıqlardıń kórkem shıǵarmada konkret obrazlar arqalı kórsetiwin túsinemiz. 1

Bul pikirden konflikt drama waqıyaların háreketke keltiriwshi ápiwayı kúsh bolmay, ol belgili bir siyasiy gúres formalı jámiyet siyasatınıń kórkem shıǵarmada kórsetetuǵınlıǵın kórinip tur.

1 Шарофиддинов О. Замон, Қалб, Поэзия. Тошкент-1962, 61-бет.

- 25 -

Dramada eń qıyın hám juwapkerli moment-shıǵarma konfliktiniń sheshiliwi. Konflikttiń qurılısı, xarakterler soqlıǵısıwı, olardıń dálilleniwi konflikttiń sheshimin tayarlaydı. Bul shıǵarmanıń rawajlanıwı menen baylanıslı.

Eger avtor, ulıwma, shıǵarma dawamında ómirdegi shınlıqqa boysınsa, onıń finalında da sol poziciyanı paydalanıwı múmkin. Sebebi, konflikttiń sheshiliwi eń aldı menen ideyalıq jaqtan, soń tekstologiyalıq jaqtan tekseriledi. Avtor shıǵarma dawamında hár bir qaharmanǵa oz’ine jarasa wazıypa júkleydi. Lekin, onıń aqırına taman shıǵarmanıń bas ideyasın sıpatlaytuǵın qaharmanǵa alıp keledi. Mine, usı nárse drama konfliktin durıs sheshiwige alıp keletuǵın jol. Avtor qaharmannıń táǵdirin shıǵarmanıń ideyasınan kelip shıqqan halda sheshedi hám soǵan qarsı konfliktin sheshiwge alıp keledi.

“Ádebiyattıń bas wazıypası turmıstaǵı waqıyalardıń mánisin túsindiriw ekenligin esapqa alıp, onnan bir nárseni-haqıyqatlıqtı talap etemiz. Avtor bizge usınıp atırǵan faktler tuwrı bolıwı kerek. Eger onday bolmasa, kórkem shıǵarma óz áhmiyetin joǵaltadı, hátteki, zıyanlı bolıp qaladı 1” dep jazǵan edi N.A.Dobrolyubov.

Jazıwshı, (dramaturg) óz aldına qoyǵan maqsetine súyenip, real turmıstaǵı mazmundı oz’inde súwretlewshi tipik waqıyalardı tańlaydı. Faktlerdi kórkemlep ulıwmalastıradı. Avtor óz ideyasınıń maqsetin sol dáwirdegi adamlardıń ishki ruwxıy dúnyasın, jekke xarakterin, ulıwma, dramalıq mazmunǵa bay waqıyalardı súwretleydi.

1 Абдуллаев М. Ҳозирги ўзбек драматургиясида конфликт ва характер, проблемаси, Т-1970, 39-бет.

- 26 -

“Turmıstaǵı adamlar ushın qızıq bolǵan hámme nárselerdi”1 ulıwmalastırıp, tipiklestirip súwretlewshi konflikt real kórkem ádebiyatqa úlgi bola aladı.

Ádebiy konflikt birinshi gezekte haqıyqıy ómirdegi qaramaqarsılıqlarǵa tiykarlanǵanlıǵı sebepli, hár bir shıǵarmadaǵı tariyxıy dáwir mazmunı menen tıǵız baylanısadı. Dramaturg ómirdegi qaramqarsılıqlardı ulıwmalastırıp, kórkem obrazlardıń is-háreketin súwretlep, konfliktti kórkem formaǵa keltirip ideyasın ashadı, yaǵnıy, oǵan gózlegen maqsetin sińdiredi. Kúndelikli turmıstaǵı adamlar arasındaǵı bolıp turıwshı hár qıylı qarama-qarsılıqlar kórkem konflikt ushın material bolmaydı. Tek social áhmiyetke iye bolǵan, málim bir jámiyetlik turmıstaǵı waqıyalardı ashıwǵa xızmet qılatuǵın, onıń ushın ózinde zárúr imkaniyatlardı jámlegen turmıstaǵı shiyelenisken qaramaqarsılıqlı waqıyalar ǵana dramalıq konflikt ushın mazmunlı material bola aladı. Dramaturg oz’ shıǵarmasında turmıstaǵı haqıyqat qarama-qarsılıqlardı, adamlardıń qarım-qatnasındaǵı, ishki ruwxıy keshirmeleriniń soqlıǵısıwındaǵı konfliktti súwretleydi. Bul haqqında ilimpaz K.Sultanovtıń pikirlerine qosılıwǵa boladı. Ol konfliktlerdiń túrlerine qarap mınanday anıqlama bergen edi: “Házirgi dáwirde konfliktlerdi tábiyat hám jámiyet arasındaǵı, jámiyet hám adam arasındaǵı, hár bir adamnıń óziniń ómir jolındaǵı konfliktlerden ibaratdep belgileydi.”2 Bunı ilimiy jaqtan tolıq maqullawgá boladı. Sebebi, ádebiy shıǵarmalardaǵı konfliklerdiń kórinisleri hár qıylı boladı, olar bir-birine uyqası

1Чернышевский Н.Г. Танланган адабий-танқидий мақолалар. Уздовнашр. Т-1956, 408-бет

2Султанов Қ. Жазыўшы драматург. Н. «Қарақалпақстан», 1984, 20-бет.

- 27 -

múmkin emes. Sonlıqtan da, konfliktlerdi qatıp qalǵan kategoriya sıpatında túsiniwge bolmaydı.

Ilimpaz óziniń pikirin dawam ete otırıp, bılay deydi: “Ádebiy konfliktler hámme waqıt úlken jámiyetlik áhmiyeti bar tartıslardıń, qarama-qarsılıqlardıń ádebiy sáwleleniwi bolıp tabıladı. Konflikt háreketlerdiń negizinde jatadı, geyde adamlardıń oyında, sezimlerinde boladı. Usılay eken, jámiyetlik turmıstaǵı hár bir adamnıń ómiri, ádebiy konfliktke ádebiyat ushın bay materiallar beredi.”1 Bul pikirdi jas ilimpaz F.Utemuratov ta óziniń

“Dramaturgiyadaǵı syujet, konflikt hám xarakter máseleleri”2 degen maqalasında ilimiy jaqtan tolıq maqullap ótedi.

Mine sol sıyaqlı biz izertlep atırǵan M.Nızanovtıń kinoscenariylerinde hár qıylı dáwirlerde júz bergen jámiyetlik turmıstaǵı unamlı hám unamsız jaǵdaylardı sáwlelendiretuǵın syujetti negiz etip alǵan. Dramaturgiyamızdaǵı syujet, konflikt hám kompoziciya máselelerine B .Tursınov óz miynetlerinde toqtaydı. “Turmısta ushırasatuǵın dramalıq waqıyanıń barlıǵı piesa ushın jaramlı bola bermeydi. Adamnıń aqılı-huwshın, júregin qaplap, socilallıqjámiyetlik xarakterdegi mártlik isti islewge májbúrleytuǵın maqset, oy, másele, gúres gána dramalıq, tragediyalıq shıǵarmaǵa jaraydı dep kórsetedi.”3

M.Nızanovtıń “Tank” kino-scenariyinde biziń búgingi kúnimizde ushırasatuǵın ayırım mekeme basshılarınıń jaǵımpaz hám

1Сонда 20-бет.

2Утемуратов Ф. Драматургияда сюжет, конфликт ҳəм характер мəселелери «Əмиўдəря», 2003, №1 сан,

108-бет.

3Турсынов Б. Драматургиямыздағы конфликт ҳəм композиция мəселелери. «Əмиўдəрья», 2000, №1, 90бет.

- 28 -

jaǵımpaz xızmetkerleriniń xarakterdegi unamsız illetlerdi atap aytqanda, jaǵımpazlıq, nápsiqawlıq usaǵan illetler asıq-aydın túrde qıpsalanbay súwretlenedi. Demek, kinofilmdetgi personajlardıń hámmesi de sol búgingi kúnde aramızda ushırasatuǵın qarama-qarsılıqlardı ózinde jámlegen haqıyqıy turmısta qanday bolsa, sol halında realistlik forma súwretlengen. Bunday momentler avtordıń “Qaysar” kinofilminiń syujetlerinde de ushırasadı. Máselen, bas qah’arman Saǵınbaydıń iygilikli islerine burınǵı jámiyetlik dúzim qıspaǵınan qutıla almay atırǵan basshı lawazımdaǵılar, h’átte awıllasları da qarsılıqlar kórsetedi. Nátiyjede shıǵarma syujetinde konflikt shiyelenisip waqıyalardıń bunnan bılay keskin tús aladı. Bul nárse óz gezeginde waqılardıń isenimliligin, ótkirligin támiynlep beredi. Filmniń sońına kelip, konfliktlik waqıyalar Saǵınbaydıń maqsetine erisiwi arqalı tamashagóyle ushın isenimli túrde óz sheshimin tabadı.

Biz joqarıda aytıp ótken «Tank» kinofilmi waqıyalarında da

«Qaysar»daǵı sıyaqlı ayırım kimselerdiń óz mápin oylap, jámiyette qaramaqarsılıqlardı payda etiwi nátiyjesinde sada, h’aq kewil ǵarrı Shamurattıń oqıwın pitkerip atırǵan qızı ushın «tank» izlep qalaǵa keliwi, soń xalıq artisti

Bah’adır Muratovqa jolıǵıwı, onıń jası úlkenniń mútájin pitkeriw ushın h’ár esikke bir kirip áweresarsań bolıwınıń aqıbeti nawqaslanıp emlewxanaǵa túsip qalıwı menen juwmaqlanadı. Tuwrı, film komediya janrında súwretlengenligi ushın da waqıyalardaǵı konflikt tamashagóylerge jeńil yumor arqalı, kúlkili tárizde jetkerip beriledi. Degen menen h’ár qanday yumor-

- 29 -

satiranıń túp negizinde ashshı h’aqıyqatlıq jatatuǵınlıǵın da aytıp ótiw ornlı bolsa kerek.

Jazıwshı-dramaturglar ushın óz shıǵarmalarında konfliktti júzege shıǵarıwı ushın dóretpede sóz etiletuǵın dáwirdegi jámiyetlik shárayatlar da túrtki boladı. Yaǵnıy, h’ár qanday jámiyetlik ortalıqta qarama-qarsı pikirlerdiń, kóz-qaraslardıń bolıwı tábiyiy qubılıs. Bul process arqalı jazıwshı

óz shıǵarmalarında waqıyalardıń ele de shiyelenisiwin, qah’arman xarakterleriniń jaratılıwında nátiyjeli paydalanadı.

M.Nızanovtıń kino-scenariylerinde de jámiyetlik shárayatlar konflikt jaratıwda orınlı qollanılǵan. Avtordıń komediya janrındaǵı shıǵarmalarınan tısqarı jámiyetlik turmıstı sáwlelendiriwshi kinofilmlerinde de konfliktti júzege shıǵarıw h’ám onnan tiyisli juwmaqtı payda etiw sheberligin de kóremiz. Máselen, «Urı» kinokomediyasındaǵı mına epizodta bas qah’arman Erbaydıń qońsıqobaları arasında «urı» atalıp ketiwiniń de negizi, qorshaǵan ortalıq, adamlar arasındaǵı mayda gáp sózlerdiń izi Erbay ushın keyin ala úlken dóh’metke aylanıp ketkenin kúndelikli turmısımızdaǵı, jámiyetimizdegi ushırasatuǵın illetler berilgen.

Tórejan: Keshe seni shuqlastırıp soray bermeppen, nege kóshipkeldiń?

Erbay: -Jańadan ashılǵan gerbish zavodqa masterlikke shaqırǵan edi. Aylıǵıda jaqsı eken. úsh-tórt jıldan beri jumıssız edim. Sonnan keyin kelgendi maqul kórdim.

- 30 -

Tórejan: - Durısın aytaber, ya bir jaqpas qılıq qılıp, awılıńnan kóshirip

jiberdime?

Erbay: - Yaǵaw, aǵa!

Tórejan: -Onda men saǵan bir mısal aytayın. Shomanayda Yaqıp qarıy degen bir aqsaqal bar eken. Bir kúni urılar onıń sawın sıyırın urlap ketipti. Erteńine qońsı-qobalar kelip «Yaqıp aǵa, h’esh gáp urlanǵan mal bolsın, basıńızdan sadaqa» -degen eken. Sonda Yaqıp qarıy, «Á-áy,maǵan-ám h’esh gáp, ana urlaǵanlardıń sorı qurıda- ǵo»-depti. Bunı esitken urılar qarıydıń káramatınan qorqıp, túni menen sıyırın ákelip, qazıǵına baylap ketipti. Men

ǵoy Yaqıp qarıyday káramatlı adam emespen. Biraq, alǵan zatıńdı ornına

ákep qoymasań, saǵan káramattıń basqa túrin kórsetiwim múmkin.

Erbay: - Túsinbedim.

Tórejan: -Túsinbeseń túsin! Meni basqa jol menen túsindiriwge májbúrleme!

Erbay: - Tórejan, aǵa men kimniń nesin alıppan?

Tórejan: -áy-y! (ketedi)

Erbay: -Tórejan aǵa, anıqlap aytıńsa.1

M.Nızanovtıń kinodramaturgiya tarawındaǵı dóretiwshilik sheberliginiń jáne bir tárepi sonnan ibarat, ol kino-scenariyleriniń syujetinde óziniń qálemine tiyisli yumorlıq gúrrińlerin de sheber sintezley alǵan. Bul nárse shıǵarma waqıyalarındaǵı konfliktti keltirip shıǵarıwda utımlı nátiyjeni támiynleydi. Máselen, «Kurort» komediyasındaǵı Quwattıń aeroportta birewdiń amanatın jetkerip bergen payıtındaǵı kúlki tuwdıratuǵın epizodı avtordıń «Amanat» atlı yumorlıq gúrrińinen

1 Нызанов М. «Уры» кино-сценарий, «Қарақалпақфильм» репертуар фонды. 5-бет.