MD hám PQJ / M.Nızanov kino-scenariyleriniń kórkemlik ózgesheligi

- 2 -

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

MAK orınbasarı:

_

MAK aǵzaları:

_

- 3 -

Tema: M.Nızanov kino-scenariyleriniń kórkemlik ózgesheligi

Kirisiw

I BAP. M.Nızanov dóretiwshiliginiń qaraqalpaq dramaturgiyasında tutqan ornı

II BAP. M.Nızanov kino-scenariylerindegi jámiyetlik shárayat h’ám konflikt máselesi

III BAP. Qaharman xarakterin jasawda dialog h’ám monologlardıń tutqan ornı

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

- 4 -

Kirisiw

Ǵárezsizlik dáwirindegi hár bir ádebiy tulǵanıń hám onıń shıǵarmalarınıń xalqımızdıń ruwxıy turmısındaǵı tutqan ornın anıqlaw biziń aldımızda turǵan orınlanıwı tiyis áhmiyetli máselelerge kiredi. Óytkeni Prezidentimiz I.A.Karimovtıń aytqanınday:

«Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın… bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı. Ádebiyattıń insandı tanıwshılıq dep, shayır hám jazıwshılardıń bolsa, insan ruwxınıń injenerleri dep táriypleniwi biykarǵa emes, álbette. …Eger biz Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday, ádebiyat jasasa – millet jasaydı»1.

Elimizde ǵárezsizliktiń ornawı menen ádebiyatımız jańa ideyalıqtematikalıq hám janrlıq-stillik baǵdarlarda rawajlana basladı, kórkemlik sapası arttı. Kóp ásirlik rawajlanıw dástúrine iye poeziya menen bir qatarda, milliy proza hám dramaturgiya bul dáwirde óziniń rawajlanıwınıń jańa basqıshına

ótti. Ásirese bul nárse turmıs shınlıǵın keń maschtabta súwretleytuǵın drama janrına tiyisli.

Ilim ádebiyat janalıqlarınıń keshegi jaǵdayın búgin arqalı keleshekke jetkerip otıradı. Búgin ádebiyattıń aldında hár qashanǵıdan da áhmiyetli wazıypalar tur. Házirgi ádebiyat

1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat – jyeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat», 2008, 136, 139-140-bb.

- 5 -

jámiyetimizge múnásip adamlardı áwladtı qáliplestiredi hám tárbiyalawda múmkinshiligi barınsha úles qosıwı tiyis.

Biziń maqset etken demokratiyalıq ózgerisler jámiyetlik sanada ruwxıy turmısta ózgerissiz ámelge asırılıwı múmkin emes.

Bul boyınsha kórkem óner wákillerinniń sonıń ishindejazıwshı dramaturglerdiń dóretiwshiliginiń tutqan ornı hám áhmiyeti óz aldına. Házirgi

ádebiyatımız bul juwapkershilikti sezip jámiyetimizdiń táshiwishligi menen jasap atır. Oǵan búgingi sotsiallıq, siyasiy ekonomikalıq turmısımızdaǵı bolıp atırǵan ózgerisler óz tásirin tiygizip atır. Bul nárse óz gezeginde ádebiyattıń bas predmeti bolǵan adam, onıń kórkem shıǵarmadaǵı sáwlesi bolǵan qaharman obrazınsúwretlewge baǵdar bermekte.

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında qaharman obrazın jaratıw boyınsha

úlken tabıslar qolǵa kirgizildi. Burın ádebiyatımızda bolmaǵan epika, drama janrları payda boldı.

Ásirese dramaturgiyaǵa tiyisli janrlarda sol dáwirdiń e ń áhmiyetleri máselelerin ortaǵa qoyıwshı dıqqatqa ılayıq qubılıslardıń biri boldı. Sebebi, dramaturgiyada, onıń janrlarında dáwir waqıyalarınıń, ásirese totalitar jámiyettiń qarama-qarsılıqqa tolı hádiyselerin júritiwshi boyınsha dástúr qáliplesip bardı.

Milliy qaraqalpaq dramaturgiyasın rawajlandırıwǵa

ádebiyatımızdıń kóplegen wákilleri úles qostı. Máselen, XX ásirdiń birinshi shereginen baslap bul tarawda Q.Awezov, Á.Ótepov, S.Xojaniyazov, N.Dáwqaraev, J.Aymurzaev, keyin ala I.Yusupov, P.Tlegenov, T.Seytjanov, D.Aytmuratov h.t. basqalardıń xızmeti ayrıqsha

- 6 -

boldı, al, T.Allanazarovtiń dramaturgiyanıń izertleniwi boyınsha xizmeti ulken boldi

60-70-jıllar ádebiyat tariyxında Qaraqalpaq dramaturgleri teatr

«asxanasına» Maman aspaz sıpatında tıǵız aralasqan kásiplik jazıwshılıq sheberlikleri artqan, tematikalıq, formalıq, kórkemlik izlenislerge kúshli bet burǵan, dramanıń epikalıq sıpatın kúsheytken dáwir sıpatında kelip kirdi. Bul jıllardaǵı dramaturglerimiz kóbirek tariyxıy h’ám zamanagóy temasında piesalar dóretiwge dıqqat awdardı.

60-70-jıllar qaraqalpaq dramaturgiyasında sol dáwir ushın zamanagóy turmıstıń h’ár qıylı máseleleri sóz etildi. Bul máselelerdi saxnaǵa shıǵarıwda tájiriybeli dramaturgler J.Aymurzaev, S.Xojaniyazov, T.Seytjanov, T.Jumamuratov dóretiwshilik etti. Olardan tısqarı D.Aytmuratovtıń «Pirqaqqan», P.Tlegenovtıń «Jınayatlı kim» piesaları dóertildi. Degen menen bul dóretpeler ideyalıq, kórkemlik dárejesi jaǵınan ayırım nuqsanlarǵa iye bolǵanlıqtan saxnalardıń turaqlı repertuarlarına aylanıp qala almadı.

Belgili jazıwshı, dramaturg hám kinoscenarist M.Nızanovtıń ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq dramaturgiyasın rawajlandırıwdaǵı ornı elewli boldı. Onıń satira hám yumorlıq gúrrińler toplamları, povestleri oqıwshılardıń úlken qızıǵıwshılıǵın oyattı. Nátiyjede onıń shıǵarmaları qaraqalpaq, ózbek hám orıs tillerinde basılıp shıqtı. Usı kóz qarastan onıń ǵárezsizlik dáwirinde jazılǵan «Jat jurttaǵı jeti kún», «Aqıret uyqısı» hám

«Aqshagúl» povestleriniń ózbek tilinde basılıp shıǵıwı milliy prozamızdıń pútkil Ózbekstan kóleminde belgili bolıwına tiykar

- 7 -

saldı. Sonday-aq jazıwshı kinodramaturgiya tarawında da jemisli miynet etpekte. Onıń qálemine tiyisli «Tanka», «Urı», «Kurort», «Qońsılar», «Qaysar» hám «Ómirdiń úsh pasılı» kinofilmleri pútkil Ózbekstan kino

ıqlasbentlerinde úlken qızıǵıwshılıq oyattı.

Búgingi kúnge kelip qaraqalpaq ádebiyatı ushın dástúriy lirika, epika menen birge drama janrı keń rawajlandı. Máselen, M.Nızanovtıń kinoscenariylerinde kúndelikli ómirdiń áhmiyetli mashqalaları kóterildi. Syujettiń háreketke keltiriwshi elementleri biziń zamanlaslarımızdıń xarakterinen soqılıǵısıwları hám ondaǵı ótkir dramalıq konfliktlerdiń sheshiliwi bolıp tabıladı.

Biz bul pitkeriw qániygelik jumısımızda qaraqalpaq dramaturgiyasında, atap aytqanda M.Nızanov kinoscenariylerinıń kórkemlik ózgesheligin izertlewdi maqset ettik. Bunda biz kórkem material retinde tiykarınan avtordıń «Tanka», «Urı», «Kurort»,

«Qońsılar», «Qaysar» hám «Ómirdiń úsh pasılı» kinofilmlerin aldıq. Bunnan basqa qaraqalpaq kinomotografiyası tarixında belgili bolǵan kinofilmlerdiń milliy kórkem ónerimizdiń rawajlanıwindaǵÍ áhmiyetine toqtap

óttik.

Temanı úyreniwde biz ata-babalarımızdıń ruwxıy miyrasınan qaytadan tiyklenip atırǵan filosofiyalıq hám ádebiy kórkemlik shıǵarmalardan paydalanamız. Usıǵan qosımsha estetikalıq pikirler iyeleriniń dúnya júzilik ilimpazlardıń kórkem ádebiyatta dramaturgiya haqqındaǵı filosofiyalıq

ádebiy teoriyalıq pikirlerine súyenemiz.

Qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy-mádeniy turmısında M.Nizanov kinoscenariyleriniń tutqan ornı, milliy kórkem ónerimizdiń rawajlanıw

- 8 -

baǵdarları, janrlıq qásiyetlerin anıqlawdı maqset etip qoydıq. Usıǵan baylanıslı tómendegi wazıypalardı sheshiwdi jobalastırdıq:

monologlardan paydalanıw sheberligin úyreniw.

M.Nizanov dóretiwshiliginiń qaraqalpaq dramaturgiyasınıń kórkemlik

ózgesheligi birinshilerden bolıp úyrenilip otır. Qaraqalpaq dramaturgiyasında bul kórkem sóz sheberiniń dóretiwshiliginiń áhmiyetin ashıp beriw jumıstıń áhmiyetin (tiykarın) belgilep beredi. Sonıń menen birge jumısta ushıraǵan ayırım ilimiy-teoriyalıq kemshilikte XXI ásir qaraqalpaq dramaturgiyasın

bunnan bılayda tereńirek izertlewge óziniń járdemin tiygiziwi múmkin.

Jumısımız «Kirisiw», tiykarǵı bólim, juwmaq hám paydalanılǵan

ádebiyatlardan tısqarı úsh bapqa bólip tiykarǵı bólimdi izertleymiz. I bap

«M.Nizanov dóretiwshiliginiń qaraqalpaq dramaturgiyasında tutqan ornı» dep

máselesi » atamasında bolıp, kinoscenariylerinde konflikt hám jámiyetlik shárayat máselesi sóz etildi. III bap «Qah’arman xarakterin jasawda dialog

h’ám monologlardıń tutqan ornı» dep atalıp,

- 9 -

dramaturgtińkinoscenariylerindegi, dialog hám monologlardan paydalanıw

sheberligine toqtap óttik .

- 10 -

I BAP. M.Nızanov dóretiwshiliginiń qaraqalpaq dramaturgiyasında

tutqan ornı

M.Nızanov-qálemi ótkir qaraqalpaq jazıwshılarınan biri. Ol jazıwshılıq sheberligi arqalı ádebiyat maydanına óz soqpaǵı menen kirip keldi. Sebebi, M.Nızanov dáslep óziniń satiralıq shıǵarmaları menen kózge túsip, keyin ala dóretiwshilik manerasınıń tereńlesiwi menen iri janrlıq shıǵarmalardı da oqıwshılarǵa inam etti. Sonıń menen birge ol jurnalistika tarawında da belgili publitsistikalıq maqalalar menen kózge tústi.

M.Nızanov dóretiwshiliginiń tiykarǵı ózgeshelikleriniń birijámiyette júz berip atırǵan unamsız illetlerdi dál aytpastan, onı

«sıpayı» túrde mısqıllı súwretlewi bolıp tabıladı. Máselen, jazıwshınıń «Hámelden túsken qanday boladı?» atamasındaǵı satiralıq gúrrińler toplamı 2005-jılı «Qaraqalpaqstan» baspasınan shıqtı. Ondaǵı «Báne» atlı satiralıq gúrrińinde, mekeme baslıqtıń emlewxanada jatırǵan qol astında isleytuǵın xızmetkerdiń h’alınan xabar alıw bánesi menen óziniń unamsız niyetin

ámelge asırıwdı oylaǵan geybir baslıq obrazın avtor turmısta ushrasıwı múmkin bolǵan waqıyalar qatarında sınǵa aladı. Shıǵarmanıń teması da júdá

ápiwayı, oqıwshınıń itibarın tez ózine qarata aladı. Sondayaq, jazıwshınıń «Jaqında qızıq boladı» toplamındaǵı «Qaǵıyda» satiralıq gúrrińi de búgingi kúnde jámiyetimizdegi bazı bir baslıqlardıń júdá órkókirek, menmen ekenligin, qoldan kelse is pitkeriw e mes, onı sozıp adamlardıń tabanın tozdırıp, sergizdan