MD hám PQJ / I.Yusupov lirikasında folklorlıq dástúrler
.pdf
Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministirligi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Qaraqalpaq filologiyası fakulteti
Fakultet dekanı:
f.i.k, doc, Q. Turdıbaev
« |
|
» |
|
2012-jıl. |
5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası) bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Meńlıqulova J.
«I.Yusupov lirikasında folklorlıq dástúrler» degen temasındaǵı
Pitkeriw qánigelik jumısı
|
«Jaqlawǵa ruqsat berildi» |
||
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı hám |
|
|
|
folklorı kafedrası |
|
|
|
baslıǵı: |
f.i.k.,doc. J.Nızamatdinov |
||
Ilimiy basshı: |
f.i.k. doc. Q.Turdıbaev |
||
|
|
|
iyun 2012-jıl |
Nókis-2012 |
|
|
|
Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:
5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası) bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Meńlıqulova J. «I.Yusupov lirikasında folklorlıq dástúrler» degen temasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına
« |
|
» ball qoyılsın |
MAK baslıǵı:
MAK orınbasarı:
MAK aǵzaları:
Kirisiw
Jumıstıń aktuallıǵı: Elimiz óz ǵárezsizligine eriskennen keyin mámleketimizde túpkilikli reformalar izbe-iz túrde ámelge asırıla basladı. Milliy Ǵárezsizlik ideyasın xalqımızdıń qálbine hám sanasına sińdiriw dáwirdiń eń aktual máseleleriniń birine aylandı. Sonlıqtan, jámiyetimizdiń barlıq tarawlarına, sonıń ishinde, kórkem ónerdiń eń joqarı túri bolǵan kórkem ádebiyatqa da jańasha talaplar qoyılmaqta.
Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Islam Abduǵanievich Karimov kórkem
ádebiyattıń usınday sheksiz imkaniyatlarına joqarı baha berip, oǵan insan qálbine jol salatuǵın kúsh sıpatında qarap bılay degen e di:
«Insandı, onıń ruwxıy dúnyasın ashatuǵın… bir qúdiretli qural bar, ol da bolsa sózdiń qúdireti, kórkem ádebiyat bolıp tabıladı. Ádebiyattıń insandı tanıwshılıq dep, shayır hám jazıwshılardıń bolsa, insan ruwxınıń injenerleri dep táriypleniwi biykarǵa emes, álbette. … Eger biz Ózbekstanımızdı dúnyaǵa tanıtpaqshı, onıń áyyemgi tariyxı hám jarqın keleshegin ulıǵlaw, onı áwladlar yadında máńgilik saqlamaqshı bolsaq, eń dáslep ullı jazıwshılardı, ullı shayırlardı, ullı dóretiwshilerdi tárbiyalawımız kerek. Nege degende, ullı jazıwshı Sholpannıń aytqanınday,
«ádebiyat jasasa – millet jasaydı»1.
Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Biz bul bakalavr qánigelik jumısımızda I.Yusupov lirikasında folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornı hám onıń kórkem obraz jasawdaǵı áhmiyetin izertlewdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq.
Jumıstıń aldına qoyǵan maqsetinen tómendegi wazıypalar kelip shıǵadı: -shayır lirikasındaǵı folklorizmniń ráńbá-ráńligin anıqlaw;
-shayır lirikasında folklorlıq dástúrlerdiń qaharman obrazın ashıwdaǵı tutqan ornın ashıp beriw;
1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Tashkent, «Manaviyat», 2008, 136, 139-140-bb.
-shayır lirikasında folklorlıq dástúrlerdiń kórkem mazmun salasındaǵı
xızmetin izertlew;
-shayır lirikasında folklorlıq dástúrlerdiń kórkem forma salasındaǵı xızmetin
izertlew;
-shayır dóretpelerinde folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriw usılların hám jolların
anıqlaw;
-shayır qosıqlarında milliy kolorittiń sáwlelendiriwde folklorlıq dástúrlerdiń
áhmiyetin ashıp beriw.
Jumıstıń izertlew obyekti: Biz Qaraqalpaqstan hám Ózbekstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, Ózbekstsn qaharmanı I.Yusupovtıń «Tańlamalı shıǵarmalarınıń II tomlıǵı»ndaǵı, sonday-aq, «Búlbil uyası», «Begligińdi buzba sen» toplamlarındaǵı shıǵarmalardı talqılaw arqalı shayırdiń lirikalıq dóretpelerindegi folklorlıq dástúrlerdiń tutqan ornıń, olardıń kórkem
obrazın jasawdaǵı áhmiyetin ashıp beriwge umtıldıq.
Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha V.G.Belinskiy, M.Gorkiy, ózbek alımları I.Sultan, N.Raximjanov, J.Kamal, qaraqalpaq ádebiyatshıları S.Axmetov, Q.Kamalov, K.Xudaybergenov, Q.Sultanov, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov hám taǵı basqa ádebiyatshı alımlardıń miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı
basshılıqqa aldıq.
Jumıstıń izertleniw dárejesi: Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde I.Yusupov
dóretiwshiligi belgili dárejede izertlendi. Bir qansha ádebiyatshılardıń
monografiyaları, arnawlı izertlewleri, ilimiy maqalalar járiyalandı. Qaraqalpaq poeziyasın tutas halında hám ayrıqsha I.Yusupov poeziyasın izertlew baǵdarındaǵı
S.Axmetovtıń «Qaraqalpaq sovet poeziyası» (1988), G.Esemuratovtıń «Ibrayım Yusupovtıń poeziyası» (1976), T.Mámbetniyazovtıń «Poeziya haqqında oylar»
(1985), «Qaraqalpaq sovet lirikası» |
(1989), |
Q.Orazımbetovtıń «Házirgi |
qaraqalpaq lirikasında |
|
|
kórkemlik izleniwshilik» (1992), «Házirgi qarakalpaq lirikasında kórkem
formalardıń e volyuciyası hám tipologiyası» (2004), Á.Nasrullaevtıń
«Tradiciya hám zamanagóylik» (1985), K.Xudaybergenovtıń «Lirika hám ómir»
(1972), J.Esenovtıń «Poeziya juldızı» (2003), Z.Bekbergenovanıń
«Házirgi qaraqalpaq poeziyasında folklorlıq dástúrler» (2011) atamasındaǵı monografiyaları menen birge, J.Maqsetovanıń «I.Yusupovtıń poetikalıq sheberligi»
(1992), A.Hamidovanıń «I.Yusupov tvorchestvosı hám Evropa ádebiyatı» (1999),
M.Mámbetovanıń «I.Yusupov poeziyasında qosıq qurılısı» (1999),
D.Paxratdinovtıń «I.Yusupov poeziyasında Shıǵıs klassikleri dástúrleri» (2001) kandidatlıq dissertaciyalarında shayır poeziyasınıń ózinshelikleri úyrenilgen. Biz pitkeriw-qánigelik jumısımızdı jazıw procesinde keltirilgen ilimiy miynetlerdegi ilimiy juwmaqlardı tikkeley basshılıqqa aldıq. Sonday-aq, súwretlew quralları menen usıllarınıń teoriyalıq tiykarları boyınsha ádebiyat teoretikleri Gegel, G.Abramovich, L.Timofeev, V.Tomashevskiy, V.Xalizov, T.Boboev, I.Sultan,
H.Umurov, E.Xudayberdiev, Z.Qabdolov, S.Axmetov, Q.Maqsetov, B.Genjemuratovlardıń ilimiy-teoriyalıq miynetlerinen paydalandıq.
Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám
paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen turadı. I bap «Mazmunlıq hám formalıq
uqsaslıqlar folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriwdiń ayqın bir jolı» dep atalıp, ol óz náwbetinde úsh bólimnen: «Mazmunlıq uqsaslıqlar folklorlıq dástúrlerdi
ózlestiriwdiń ayqın bir jolı», «Folklorlıq dástúrler hám shayır lirikasındaǵı simvoliko-metaforalıq hám tımsalıy obrazlardıń jasalıw ózgesheligi» hám
«Formalıq uqsaslıqlar folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriwdiń ayqın bir jolı» bólimlerinen turadı. II bap «Legenda, ráwiyatlar, naqıl-maqallar-folklorlıq
dástúrlerdi isletiwdiń ayrıqsha usıllarınıń biri» dep atalıp, ol da óz náwbetinde eki bólimnen: 1-bólim
«Legende hám ráwayatlar folklorlıq dástúrlerdi isletiwdiń ayrıqsha bir jolı» dep atalsa, 2-bólim «Shayır lirikasında naqıl-maqallardı qollanıwdińózgesheligi» dep ataladı. «Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs
barısında kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz cifrlar menen bólinip,
ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.
I bap Mazmunlıq hám formalıq uqsaslıqlar folklorlıq dástúrlerdi
ózlestiriwdiń ayqın bir jolı
I.1 Mazmunlıq uqsaslıqlar folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriwdiń ayqın bir jolı sıpatında
Shayır I.Yusupovtıń dóretpelerinde folklorlıq dástúrlerdi ózlestiriw usılları hám jolları, onıń bir neshe ayqın kórinisleri mıń san túrli bolıp keledi. Ulıwma, bir tutas aytqanda, shayırdıń folklordı qollanbay, onnan naq túrde paydalanbay, folklorımızdıń ruwxınan tásirlenbey dóretilgen lirikalıq dóretpeleri júdá kem ushırasadı desek te qátelespeymiz. Bunı óziniń kóp lirikalıq shıǵarmalarında awız
ádebiyatınıń dóretpeleriniń atların jiyi-jiyi atap otırıwları, folklorlıq qaharmanlardı da tez-tez tilge alıp, onıń úlgi qásiyetlerine óziniń lirik qaharmanların yamasa taǵı basqalardı da salıstırıw retinde kósetip barıwı, folklorlıq terminlerdi de tez-tez isletiwi h.t basqalar sóz sheberiniń milliy folklorımızdıń ruwxı menen tábiyǵıy túrde ana súti menen qarısıp sińgen qásiyetlerinen hesh qashan ajıratıp bolmaytuǵının ańlatadı. Atap aytqanda, ol tańlamalı shıǵarmalarınıń (1992) birinshi tomınıń dáslepki betlerinen-aq bılay dep jazǵanlıǵın kóriw múmkin:
Ómir senen iltimasım, Jaslıǵımdı alsań da, Balalıqtıń pák dúnyası, Bizde az-kem qalsın da!―
Aqsha bulttan aq tulparǵa,
Minip alıp shabayın,
Terbelip ay qulaǵında,
Juldız terip alayın,
«Ertek aytshı, gúldirmama!»―
Dep qıńırlıq qılayın…1
1 YUsupov I. Tańlamalı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan». 1992. T.1. 14-bet. (Endigi mısallar usı toplamnan alınadı, qawıs ishinde tek betleri kórsetiledi.)
Yamasa «Ómirzaya juldızı» degen qosıǵında bılay deydi: Ertek emes, ertede jurt kóripti,
Ana bayǵus árman menen ólipti. Ógey sheshi sol anadan tuwılǵan, Náresteniń júregine jeripti…(71-bet).
Mine, bulardaǵı «ertek» sózi menen folklorlıq miyraslarımızǵa tán bolǵan usı terminlerdi isletiwdiń ózi shayırdıń folklordı jaqsı bilip, onnan ruwxıy suwsınlanǵanınan derek berip tur. Óytkeni, álbette, shayırdıń sózlik qatlamındaǵı bunday leksikalıq birliklerdiń isletiliwi onıń folklorlıq dástúrler menen qanıp suwǵarılǵanınan dárek berip turǵanlıǵın kóriwimzge boladı. Keltirilgen mısallardan tısqarı, shayır óziniń kópshilik qosıqlarında folklorlıq qaharmanlar atların da tez-tez tilge alıp, mınaday qatarlardı keltiredi:
Ushırǵan qusınıń tappay turaǵın, Duwalap taslaysań jurttıń qulaǵın, Hámme LáyliMájnún bolıp ılaǵıp,
Zaldan shıǵıp ketse neteseń endi…
(«Hawazıń seniń», 2-tom, 104-bet) Esimde awılǵa baqsı kelgeni,
«Shásenem Ǵáripti» aytıp bergeni, Baqsını dátanǵa salar aldında,
«Qáne ballar barıp uyıqlań!»-degeni
(1 tom, 96-bet).
«Ne bol deseń tayın boldım, Bilim quwıp sayıl boldım, Qızlarıń Zuxra bolǵanda, Men
ıshqıńda Tayır bodım»
(«Búlbil uyası», 43-bet).
«Sazdan tulpar, tiyegińnen er ettiń, Qıyalıńnan bas batırlar dórettiń,
Xalıq baxtı dep atlandırıp olardı, Sarkop penen Baysın elin izlettiń»
(«Qobız» qosıǵınan, «Búlbil uyası», 16-bet).
«Zamanlaslar qatarlaslar,
Sizsiz meniń kúnim joq.
Keshe birge júrgen doslar,
Birazımız búgin joq…
Bir birewdi, way… saǵınıp, Izler edik bir tınbay,
Endi bári Baysarınıń,
Kóship ketken jurtınday» (2 tom, 42-bet).
Mine, bulardıń barlıǵında da túp mánisin qara sóz benen maydalap túsindirip otırmay-aq, olardıń barlıǵı da shayırdıń kórkem tanımı menen ulıwma dúnyaǵa kóz qaras hám dóetiwshilik psixologiyasında folklorlıq dástúrlerdiń
úlgisi, onıń barlıq eń daqsı qásiyetlerdi tereń jámlestirilgenligi ekenligin anıq dáliylleydi degen pikirge tolıq keliwge boladı.
Xosh, endi ájayıp talant iyesi folklorlıq dástúrlerden óz poeziyasında, atap aytqanda, lirikalıq shıǵarmaları hám poemalarında nelerden paydalandı, awızeki xalıq dóretiwshiliktiń qanday unamlı qásiyetlerin isletip paydalandı degen sorawlar kelip shıǵadı. Bizińshe, sorawlarǵa eń aldı menen shayır óz dóretpelerinde awızeki sóz ónerindegi ápiwayılıq penen jaydarılıqtı, ondaǵı onıń pikirlewlerindegi, dúnyanı kórkemlik penen tanıwınıdaǵı Q.Ayımebtov kórsetken «Xalıq danalıǵın», yaǵnıy, oy-pikirler tereńligin, ideyalıq baylıq penen onıń anıqlıǵın, sarraslıǵın, romantikalıq kóterińkilikti, oy-pikir júrgiziwdegi sharıqlaǵan qıyaldıń biyikligi menen baylıǵın, lirizmdi hám tereń psixologizmdi, pikir-ideyalardı obrazlı túrde jetkeriwdegi astarlıq, simvolika-metaforalıq, tımsalıylıq, allegoriyalıq sıpatlardı, qosıq
qurılısındaǵı orınlı jerlerde terme-tolǵawlıq formalardı, olardaǵı danalıq filosofiyalıq, olardı qorshaǵan ortalıq penen salıstırmalı túrde beriwdi, orınlı túrdegi hám sulıw, oǵada tásirli shıǵatuǵın giperbolizmlerdi, naqıl-maqallardı nátiyjeli túrde paydalanıwdı, ańızáńgimeler menen ráwiyat sózlerdi de isletiwdi h.t.basqalardı aladı. Qullası, biz I.Yusupov lirikalarınıń kópshiliginde olardıń ana folklorımız benen qanday da bir táreplerinen yaki qosıq qurılısınan, yamasa mazmun baylıǵı menen oǵan formanıń sáykeligi jaǵınan, yaki ırǵaǵı ruwxıy jaqınlıq, ruwxıy únleslikti sezemiz. Mısalı, onıń óz xalqına arnalǵan «Sen degende…» atlı qosıǵındaǵı mınaday qatarlardı alıp qarayıq:
Sen quwansań kewlim tasıp,
Ay-juldızdı aralayman.
Sál qınjılsań mazam qashıp, Saw janımdı jaralayman…
…Qosıq-teńiz, bolsam balıq, Is buyırsa, Sizdey xalıq, Ayaǵımdı qolıma alıp,
Basım menen jumalayman (1-tom, 16-17-betler).
Ulıwma alǵanda, zamanagóy realistlik sıpatları mol bul lirikalıq shıǵarmanıń usı qatarlardıń ózinde folklordıń ruwxı, ondaǵı romantikalılıq penen orınlı giperbolizmler ayqın kózge taslanadı. Bulardı ádebiyatshı ilimpaz bolmasa da ápiwayı sezgir talantlı oqıwshılardıń ózi de birden birden ańǵarıwı tábiyǵıy bolsa kerek. Sonday-aq, qosıqta awız ádebiyatındaǵı haqıykatshıllıq, ayrıqshı shın berilgenlik pafos, hadalıylıq birden seziledi.
Ana folklorımızdaǵı oy-pikir tereńligin sińirgen shayırdıń lirikalıq janrlarınıń biri onıń tórtliklerinde biz xalıq danalıǵınıń haqıyqıy shın mánsindegi
úlgilerin ushıratıwımızǵa boladı. olardıń barlıǵında sóz sheberi tárepinen ádebiy tájriybeler, folklorlıq úlgiler menen