MD hám PQJ / Nawrız Japaqov – qaraqalpaq ádebiyatın izertlewshi

feodallıq dáwirde payda bolǵan. Biraq olar sol turısında bizge kelip jetpegen. Tek ǵana olardıń geyparaları revolyuciyaǵa shekemgi dástúr qosıqlarınıń quramına kirgen.

N. Japaqov «Dástúr qosıqları» nıń hám «Aytıları»nıń mazmunın,

ózgesheligin, poetikalıq qurılısın, ideyalıq hám kórkemlik ózgesheligin qısqa, túsinikli etip analiz arqalı anıq mısallar menen beryedi.

N. Japaqovtıń izertlew jumıslarınıń bir ózgesheligi, ol sol waqıtları qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxın XVIII ásirden emes, al onnan kóp aldınǵı ásir, dáwirlerden baslaw kerek, degen ádebiyatshılardıń pikirlerin qollap-qwuatlap, qaraqalpaq awızeki xalıq ádebiyatı úlgileriniń tekstlerin, olardıń shıǵısın, tórkinlerin erte dáwirlerdegi jazba esteliklerdiń úlgileri menen salıstırıp birinshilerden bolıp izertlew jumısların jazadı. Bul izertlewleri «Ádebiyatımız haqqında oylar»

( ),

«N. Japaqov. Eske túsiriwler» ( 0) atlı kitaplarında berilgen. Usı kitaplarında basılǵan «XI-XV ásirlerdegi folklor» degen úlken izertlewi ilimiyligi, jańalıǵı menen ayrıqsha ayrılıp turadı. Bunda N. Japaqovtıń qaraqalpaq xalqınıń áyyemgi dáwirlerden baslap dóretilip kiyatırǵan jazba miyraslarǵa qaraqalpaq xalqınıń da ortaq ekenin kórsyetedi. Alım, dáslep dástúr qosıqları hám aytımlar boyınsha ilimiy pikirlerin bildiryedi. Sonıń ishinde, xalıq arasında áyyemnen saqlanıp kiyatırǵan dástúr qosıqlarınıń biri joqlaw qosıqları haqqında bildirgen izertlewlerin alıp koreyik. Alım joqlaw qosıqlarınıń áyyemgi dáwirlerdegi Gomerdiń

«Iliada» hám «Odissey» shıǵarmasında, sonday-aq biziń

43

jıl sanawımızdan 000000 jıllar burın e ski Mısırda faraonlar

«patshalar» ólgende kópshilik xor bolıp aytılatuǵın joqlaw-jılaw qosıqlarınıń bolǵanın ayta kelip, joqlaw qosıqlarınıń VI-VIII ásirlerde jazılǵan túrkiy tilles xalıqlardıń ortaq jazba e steligi

«Orxon-Enisey» jazıwlarında da, XI ásirdiń esteligi Maxmud Qashǵariydıń «Devonu luǵat-it túrk» miynetinde bar ekenin mısallar menen kórsyetedi. Joqlaw qosıqlarınıń qaraqalpaq xalqınıń úrp-ádetinde, turmıs dástúrinde tutqan ornına kyeń túrde ilimiyy tallaw jasaydı.

Sońınan «Orxon-Enisey» esteligindegi hám M. Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it túrk» miynetindegi joqlaw qosıqları menen qaraqalpaq awızeki xalıq joqlaw qosıqları salıtırıladı. Sonıń menen birge, joqlaw-aytım qosıqlarınıń izleri qaraqalpaq dásanları «Qoblan», »Alpamıs», »Qırıq qız» da bar ekenin mısallar menen kórsyetip, «Orxon-Enisey» esteligindegi joqlawlar menen salıstırıladı. Demek, jazba hám awızeki miyraslardaǵı joqlawlardıń úlgileriniń beriliwi, olardıń tekstlerdegi

únlesligi, alımdı sonday juwmaqqa akeledi «qaza tapqan adamǵa estelik qaldırıw áyyemgizamanlardan ádet-úrp bolıp qalǵanın kórsetedi»1, dep jazadı.

Bul izertlewleri N. Japaqovtı akademik M. Áwezovtıń mınaday pikirlerin qollap-quwatlawına alıp keledi «Xalıqtıń súyikli ulanına, batırına, solardıń qazasına arnalǵan, olardıń ómiri menen is-háreketin, erligin bayan e tetuǵın dáslepki góne geypara

«Joqlaw» shın mánisindegi dástanǵa aynalǵan. Sóz joq, qazaq eposınıń batırlıq jırların shıǵarǵanda shayırlar sonday

1 Жапа3ов Н. Н5кис, 0, 0 -бет.

44

«Joqlawlardıń» qaysı birewlerin tiykarǵı syujetlik baǵdar retinde paydalanǵanı gúmansız»1. N. Japaqov-bul pikirlerdiń qaraqalpaq dástanları ushında tiyisli ekenin eskertedi. 2

Alımnıń «XI-XV ásirlerdiń siyasiy ekonomikalıq jaǵdayları hám

ádebiyat»3, atlı maqalası ilimiy jańalıǵı menen ayırılıp turadı. Bul izertlewi Shıǵıs danıshpanları Ál-Beruniy, Yusuf Has Hájib, Maxmud Qashǵariy, Axmed Yugnakiy shıǵarmaları hámXIII ásirdegi «Kodekus-

Kumanikus» «Qıpshaqlar sózligi» miynetlerindegi tekstlerdiń qaraqalpaq xalıq awızeki úlgileri menen uqsaslıǵın hám baylanısın izertlegen eń dáslepki kúnlı ilimiy miynet bolıp tabıladı. Ásirese ilimpazdıń M. Qashǵariydiń

«Devonu luǵat-it túrk» miynetinde qollanılǵan naqıl-maqallar menen qaraqalpaq naqıl-maqallarınıń baylanısın, sonday-aq

«Kodekus-Kumanikus» «Qıpshaklar sózligi» esteligindegi jumbaqlar menen qaraqalpaq jumbaqlarnıń baylanısı boyınsha jazǵan izertlewleri dıqqatqa turarlıq ekenin aytıwımız kerek. Bunda XIXV ásirlerde turmıstıń hár qıylı tarawları boyınsha dóretilgen naqıl-maqallardıń hám jumbaqlardıń esteliklerde qollanılıp, biziń búgingi turmıs tirishiligimizde, sonday-aq xalıqtıń kúndelikli sóylew tilinde sol turısında qollanılıp kiyatırǵanın ilimiy salıstırıw arqalı kórsyetip beryedi. Bul bolsa qaraqalpaq xalqınıń Orta Aziyadaǵı áyyemgi xalıqlardıń biri retinde túrkiy tilles xalıqlarǵa ortalıq bolǵan ádebiyat

1Сонда, 0 -бет.

2Сонда, 0 -бет.

3Сонда, - -бетлер.

45

esteliklerin, sonıń ishinde naqıl-maqallardı da, jumbaqlardı da birge jasasqanın dálilleydi.

N. Japaqov talantlı folklorist sıpatında sol waqıtları, ele baspadan shıqpaǵan dástanlar haqqında jazıp, «Járiyalanbaǵan» dástanlar haqqında»1. atlı maqalasın jariyalaydı. Onda qaraqalpaq xalıq dástanları

«Jazkelen», «Shiyrin-Sheker», «Jáhansha» haqqında, olardıń jıynalıwı, jazıp alınıwı, qısqasha mazmunı, syujetlik waqıyası, ideyası, kórkemligi tuwralı ilimiy pikirlerin bildiryedi. Sonday-aq «Qoblan» dástanınıń variantları»2 maqalasın jazıp, onda dástannıń Jánibek, Karam, Arzımbet, Asqar, Dáwletmurat jırawlardıń hár biriniń variantlarınıń jazıp alınıwı, qısqasha mazmunı, syujetlik waqıyasın sóz etedi. Bul alımnıń jámiyetshilikti ótkendegi ruxıy miyrasları menen tanıstırıwda, olardıń dıqqatın awızeki ádebiyat úlgilerin qásterlewge hám jıynawǵa shaqırıwda kóp kewil bólgenin ańlatadı.

Bulardan tıskarı N. Japaqov «Ádebiyatımız haqqında oylar» kitabında -jıl ishinde qaraqalpaq folklorın «Nawrız Japaqov izertlewdiń juwmaqları hám wazıpaları haqqında folkloristlerdiń miynetleri jóninde «Danqlı 0-jıl hám qaraqalpaq folkloristikası degen maqala jazsa, usı kitabında «Izlesyeń tabasań» atlı maqalasında instituttıń folklor bóliminiń baslıǵı bolıp islep turǵan waqtında -jılı respublikanıń rayonlarında folklor jıynaw ushın eki ret ekspyediciya shólkemlestirildi. Sondaǵı

1Жапа3ов Н. Ж1рияланба2ан д1станлар 8а33ында. «!ми7д1рья», .

2Жапа3ов Н.

46

jıynalǵan materialllar haqqında folklor úlgilerin tez jıynaw hám izertlewdiń zárúrligi haqqında sonday-aq olardı basıp shıǵarıw tuwralı pikir júrityedi.

Ulıwma N. Japaqov qaraqalpaq folklorın jıynaw basıp shıǵarıw hám izertlew boyınsha alıp barǵan ilimiy jumısları menen belgili folklorist bolıp esaplanadı.

N. Japaqovtıń ilimiy dóretiwshilik xızmetlerine názer taslaǵanda onıń qaraqalpaq ádebiyatınıń barlıq tarawları boyınsha izertlew jumısların alıp barǵanın kóremiz. Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxında

ólmes shıǵarmalar dóryetken ataqlı talant iyeleri dóretiwshiligi boyınsha bay izertlewler jazadı. Mısalı, onıń Kegeyli rayonınıń Kuybıshev atındaǵı sovxozdıń Kirov bóliminde turıwshı pensioner Turdımámbet Arzımbetovtan alǵan Berdaqtıń «Shejire» si boyınsha jazǵan «Berdaqtın

«Shejiresiniń» jańa nusqası»1 degen maqalası N. Japaqovtıń klassik shayırlardıń shıǵarmaların jıynawdıń pidayısı ekenin kórsetse, ekinshiden keń jámiyetshilikke Berdaq shıǵarmalarınıń tolıq nusqasın jetkeriwdiń jan kúyeri ekenin tanıtadı.

Sonday-aq N. Japaqov belgili halıq shayırı A. Dabılovtıń qálemine tiysli «Bahadır» dásanınıń syujeti haqqında»,

Q. Áwezovtıń dóretiwshiligine arnalǵan «Óshpes juldız», S. Májiytovqa arnalǵan «Seyfulǵabit Májiytov» N. Dáwqaraevqa arnalǵan jazıwshı-ilimpaz maqalaarın jazdı hám bular óz dáwirinde ele sóz etilmey atırǵan tıń máseleler edi, bularǵa ilimpaz úlken batırlıq penen dıqqat bóldi ádebiyattanıw iliminde

1 Жапа3ов Н. !дебиятымыз 8а33ында ойлар. Н5кис, , -бет.

47

úyreniwdi baslap beri. Nátiyjede ilimpaz óziniń izertlewshilik jumısında xaqıyqıy miynetkeshlik belgilerin kórsyetti. Shayır A. Muwsaevtıń dóretiwshiligine arnalǵan birinshi monografiyanıńavtorı boldı. Shayırdıń shıǵarmaların eki etap tiykarında tallap shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheligin ashtı. Bul miynet búgingi kúnimizde de óz qunın joytpaǵan áhmiyetli izertlewlerdiń biri. Bul miynet tiykarında -jılı ilim kandidatı,

-jılı ilim doktorı bolıp ol tiykarda «revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesi» degen monografiya járiyaladı. Joqarıda tallap ótkenimizdey bul miynette qaraqalpaq

ádebiyatı tariyxıy jaǵınan qarastırıladı. Solay etip kórip ótkenimizdey ilimpaz sıpatında N. Japaqovtıń ilimiy izertlew jumıslarınıń tiykarǵı baǵdarları XX-ásir qaraqalpaq ádebiyatı, qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı menen baylanıslı bolǵanın kórip shıktıq, dálillewge háreket ettik.

48

Juwmaq.

Qaraqalpaq ádebiyatı, ilimi, mádeniyatı hám kórkem óneriniń hár tárepleme rawajlanıwında salmaqlı ornı bar ájayıp insan Nawrız Japaqov bolıp tabıladı. Onıń jámiytelik jumısların, baspasóz tarawındaǵı xızmetlerin, awdarmashılıq dóretiwshiligin, qaraqalpaq kinoscenariyin rawajlandırıwdaǵı dóretiwshilik xızmetlerin t. b. aytpaǵannıń ózinde shayır sıpatındaǵı lirikalıq hám ádebiy-ilimiy-izertlew jumısları menenaq qaraqalpaq ádebiyatında atı belgili ullı insan sıpatında qalatuǵının aytıwımız kerek.

Bul pitkeriw jazıw barısında biz N. Japaqovtıń qaraqalpaq

ádebiyatında belgili óz ornı bar qaraqalpaq ádebiyatın, folklorın izertlewge kúsh-jigerin jumsaǵan sanawlı adamlardıń biri ekenine kózimiz jyetti.

Ol óziniń dóretiwshilik jumısında shayır ilimpaz sıpatında tyeńnen tanıldı. Sonıń ushın da ol dáslepki qosıq jaza baslaǵan 0-jıllardan baslap-aq baspasózde ilimiy kritikalıq-recenziyalıq maqalalırın jaza basladı. Ol ádebiyatqa aralasıw arqalı, qaraqalpaq ádebiyatı maydanın tolıqtırıp D. Nazbergenov, J. Xabiybullaev t. b. menen birge poeziyaǵa

óz hawazı, óz jolı menen kirip keldi. Jámiyetshilikke lirik shayır sıpatında tanılıp, muhabbat, Watan hám xalıqlar doslıǵı haqqındaǵı lirikalıq shıǵarmaları menen kólemli poemaları oqıwshılar

jámiyteshiliginiń súyip oqıytuǵın shıǵarmalarınıń birinen e saplanadı. N. Japaqov talantlı

49

ádebiyatshı retinde sapalı kórkem shıǵarmalardıń jetilisiwi ushın ózi qatarlı qálemlesleriniń dóretiwshiliklerindegi jetiskenlikler menen kemshiliklerdi kórsyetip, pikir alısıwǵa qatnasıp, kórkem shıǵarmalardıń ideyalıq hám kórkemlik jaqtan jetilisip barıwında unamlı tásir jasadı.

Xalqınıń bay miyrasın, awızeki hám jazba miyraslarınıń qádirqımbatın óz waqtında teryeń túsingen N. Japaqov awızeki úlgilerdi jıynawǵa belsendilik etti, xalıq shayırlarınıń qosıqların, dástanlardı hám erteklerdi basıp shıǵarıwǵa basshılıq etti. Xalıqtı ótkendegi atababalar miyrasın kózdiń qarashıǵınday saqlaw, olardı jıynawǵa hám úyreniwge shaqırdı.

N. Japaqovtıń ilimiy izertlew jumıslarınıń bir ózgesheligi, ol xalıq shayırları dóretiwshiligin izertlewge kóp dıqqat bóldi. N. Japaqov ózine shekem ele dóretiwshiligi jeterli úyrenilmey atırǵan, hátteki, qosıqlardı da xalıq arasında tolıq jıynap alınbayatırǵan shayırlardıń dóretiwshiligin birinshi bolıp izertlegen ilimpaz boldı. N. Japaqov qaraqalpaq

ádebiyatınıń tiykarın salıwshı A. Muwsaevtıń ómiri hám dóretiwshiligine arnap úlken monografiya jazsa, Q. Áwezov, S. Májiytov, Ábdiqádir Bekimbet ulı

t. b. dóretiwshilikleri boyınsha kólemli ilimiy maqalaların járiyaladı.

Sol waqıtları eń áxmiyetli máselelerdiń biri, izertleniwi tiys bolǵan másele qaraqalpaq ádebiyatındaǵı realizm máselesi edi. Bul baǵdarda onıń doktorlıq dissertaciyası temasında jazǵan izertlewi qaraqalpaq

ádebiyattanıw ilimine qosılǵan jańalıq boldı.

50

Izertlew jumısında ol folklordaǵı realistlik elementlerdi, klassik

shayırlardıń, xalıq shayırlarınıń shıǵarmalarındaǵı realizm belgilerin basqıshpa-basqısh ashıp beryedi. Realizm metodınıń saǵaları folklordan

hám klassikalıq ádebiyattan baslanıp, qaraqalpaq ádebiyatında

qálipleskenin isenimli mısallar menen dálillep beryedi. Alımnıń usı miynetinde qaraqalpaq folklorın izertlewleri, sonday-aq qaraqalpaq

folklorı menen ertedegi jazba ádebiy esteliklerdiń baylanısı tuwralı jazǵan maqalaları, onıń talantlı folklorist ilimpaz bolǵanın ańlatadı.

Ulıwma N. Japaqovtıń hár qıylı tematikada jazǵan sın maqalaları,

ádebiyattanıw hám folkloristika tarawındaǵı izertlewlerin úyreniw

51

Paydalanılǵan ádebiyatlar

. Karimov I. A. Bizden azat hám abat Watan qalsın. II bap. Tashkent, Ózbekstan baspası. .

. Karimov I. A. Ruwxıy tikleniw jolında. Tashkent, «Ózbekstan»baspası.

.

. Karimov I. A. Joqarı mánáwiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent,

«Mánáwiyat», 00 .

. Axmetov S. Qaraqalpaq poeziyası tariyxınıń ocherkleri. Nókis, .

. Japaqov N. A. Muwsaev dóretiwshiligi. Nókis, .

. Qabdolov Z. Sóz óneri. Alma-Ata, .

. Japaqov N. Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesi. Nókis, «Qaraqalpaqstan», .

. Axmetov S. Ádebiyat hám kritika. Nókis, .. Japaqov N. Shıǵarmaları. I tom. Nókis, .0. Japaqov N. Shıǵarmaları. I tom. Nókis, .

. Axmetov S. Qaraqalpaq poeziyası. Nókis, .

. Maqsetov Q. Qaraqalpaq folkloristikası. Nókis, .

. Mámbetniyazov T. Qaraqalpaq lirikası. Nókis, .

. Axmetov S. Belgili alım hám úlken shayır (N. Japaqov- ). «Ámiwdárya» jurnalı. . N .

. Esemuratov G., Mámsbetniyazov T. Watan ushın gúreskenqosıqlar. Nókis, 0.

. Nawrız Japaqov (Eske túsiriwler). Nókis, 0.

52